Психология педагогика және және и
жүктеу/скачать 12,4 Mb. Pdf көрінісі
|
| Білім берудің бүгінгі мǩселелері – Современные проблемы образования
Көптеген мақал-мǩтелдер мен жұмбақтар балаларды айналадағы табиғи орта құбылыс- тарымен таныстыруға, оларды нақтылауға, ǩдетте балалар назар аудара бермейтін белгілеріне көңіл бөлуіне көмектеседі. Же- келеген жануарлар мен өсімдіктерге толық, бейнелі сипаттама беретін халық сөздерін пайдалану таңданыс сезімін туғызып, бұл заттар мен белгілер еріктен тыс есте қалады жǩне тірі организмдер туралы білімнің ǩрі қарай дамуына негіз болады. Мазмұны осын- дай жұмбақтар қазақ фольклорында өте көп: «Төбелбайдың төрт ұлы, Төбелесіп келеді. Ерубайдың екі ұлы Ерегісіп келеді. Алдындағы Аңғарбай Шөпшек теріп келеді. Артындағы Артықбай Шыбын қағып келеді» (Өрістен қайтқан түйе, оның өркеші, аяқ та- ры жǩне басы); «Айтайын бір жұмбақты сізге нұсқап, Басына бөрік киер құндыз ұстап. Үстіне ақ қамзолын киіп алып, Жүреді екі қолын артына ұстап» (сауысқан); «Бір жігіт ақ боз үйден шыға келді, Үстінде алтай қызыл ішігі бар. Жалма-жан қол көтеріп сǩлем берді, Жанында кейде нөкер күшігі бар» (суыр). Бұл жұмбақтарда жануарлардың мінез- құлқы ǩдеттен тыс поэтикалық түрде беріл- гендіктен, қызығуды оятып, дұрыс шешуін тап қанша асығасың. Табиғаттың тылсым күш тері жұмбақтардың арқасында неғұрлым жақын ǩрі түсінікті бола түседі. Халықтың көне ойыны жаңылтпаш − жап- жақсы фонетикалық жаттығу. Бір жаңылт- пашта құдық қазу, қолды жуу, топырақты үю, көшет отырғызу, оны суару туралы айтыла- ды. Балалар осының бǩрінен табиғат туралы алғашқы білімді ғана алып қоймай, еңбек ету қажеттілігі туралы да ойланады. Халықтың даналығы, аңғарымпаздығы ырым дарынан байқалады. Халық жиі қайта- ланатын табиғат құбылыстарын байқап, олар дың өзара тǩуелділігі жөнінде тұжырым жаса ған. Осы тǩжірибе негізінде диқандар өз ǩрекеттерін жоспарлап, маусымдық жұмыс- тарды айналадағы табиғатқа зиян келтірмей орындауға тырысқан. Балаларды жастайынан ауа райын бақылауға қызықтырған. «Білімді бесіктен тесікке дейін ізде» дейді халық мақалы. Балалар ауа райының өзгерістерін бір шама белгілер бойынша: бұлттардың қоз- ғалысы, жǩндіктердің, құстардың, жануар- лардың мінез-құлқынан анықтауды үйренген. Қазақ балалары «егер құстар өзенге, арыққа, т.б. қонса − жаңбыр жауады; төмен ұшса – күн бұзылады», «аспанда биік ǩрі баяу ұшқан тырналар – күннің жылынатынын білдіреді», «тауық мезгілінен бұрын ұяға отырса – келер күн жауын-шашынды, ал бір аяғын бауырына алып мелшиіп қалса – күн суытады» дегенді жақсы білген. Тǩрбие ісіндегі маңызды құралдардың бірі ертегі болған, ол адамға туғаннан қартайғанға дейін серік. Ғалымдардың болжауынша, халық тудырған жануарлар туралы ертегілердің түп тамыры көне дǩуірден бастау алады, адамзат танып білмеген табиғат ǩлемі ол кезде құпия ǩрі жұмбақ, құдіретті күшке ие деп есептел- ген. Жануарлар туралы ертегілерде тотемдік наным іздері сақталып қалған, адамның жану- арларды құдайдай көруі ертегі сюжеттерінің пайда болуына негіз болған. Мысалы, қазақ ертегілерінде халықтың үй жануарларының пірлері – Зеңгі баба, Шопан ата, Ойсылқара, Жылқышы ата, Шекшек ата туралы тотемдік түсініктері сақталған. Осы пірлердің бǩрін халық ǩулие деп санаған. Табиғаттану тақырыбы ең алдымен жану- ар лар туралы ертегілерге тǩн. Олардың көбі қазіргі көзқарас тұрғысынан алғанда эколо- гиялық мǩнге ие: «Жапалақтың даналығы», «Менің балам бǩрінен артық», «Байғыз қалай құстардың биі болды». Олардан таби ғат құбылыстарының сырын, есте жақсы сақта- латын бейнелерді табумен қатар қорек тік тізбек көріністерін, «жыртқыш – құр бандық» тǩрізді күрделі табиғи байланыс элементтерін |