МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ СӨЗДІҢ ДЫБЫСТЫҚ

18
ПЕДАГОГИКА ЖůНЕ ПСИХОЛОГИЯ - ПЕДАГОГИКА И ПСИХОЛОГИЯ
№1, 2015
С
өйлеу тілі – баланың толық жǩне жан-
жақты дамуының басты шарты. Сөздік 
қоры бай ǩрі тілі дұрыс шыққан бала өз ойын 
дұрыс білдіре алады, қоршаған ортаны тануы, 
өз қатарластары мен үлкендермен қарым-
қатынас жасауы жеңіл болып, психикалық да-
муы белсенді жүреді.
Сөйлеу тілінің негізі – дыбыстарды дұрыс 
айту. Балалардың дұрыс дыбыстауын қалып-
тастыру өте күрделі үрдіс, өйткені бала 
сөй леу мүшелерін дұрыс басқаруға, өзіне 
қара тыла айтылған сөзді қабылдауға, өзін қор-
шаған адамдардың жǩне өзінің сөйлеу тілін 
бақылауды меңгереді. Бірақ көп балада бұл 
үрдіс кешірек қалыптасады. Сөз дыбыс тарын 
дұрыс айту кемшіліктері өз өзінен жойылмай-
ды. Бірақ дұрыс жүргізілген оқыту ǩдістерінде 
бала тіліндегі кемшіліктер түзеледі. Барлық 
мектепке дейінгі кезең − бұл сөйлеу тілінің 
қарқынды дамуы, соның ішінде дыбыстардың 
дұрыс айтылуын меңгеру болып табылады. 
Көптеген балалар мектепке сөйлеу тілінің 
кемістігімен барады. Бұл кезде бала тілі таза-
лығы мǩселесі өткір қойылады. Мектепте 
сөйлеу тілінің кемістігі үлгермеушілікке ǩке-
леді, жазба тіліндегі қателіктерге бой алдыра-
ды. Төменгі сынып оқушылары көбіне қалай 
айтылса, солай жазады. Бала тілінің дұрыс 
дыбысталуы мен орфографиялық сауат ты-
лық арасында тығыз байланыс бар. Тілін де 
кемші ліктері бар балалар өз кеміс тігін аса 
ауыр қабылдайды, кейде ұялып, тұйық талуы 
да мүмкін. 
Алдымен бала тілдің дыбыстық құрамын 
меңгеруі керек. Бала үлкендерге еліктеп, сөз-
дің екпінін, интонациясын, сөздің айтылу-
ын меңгереді. Бала сөйлеу мǩнерін де ǩбден 
меңгеруі керек. Сөйлеу кезіндегі дауысының 
жағымды болуы, тыңдаушыға қарап сөйлеу, 
сөйлеу кезінде өзін дұрыс ұстау дағдысын да 
қалыптастыру қажет.
Тіл дамыту, сөз қорын молайту сабақ-
тарында баланы сөз ішіндегі дыбыстарды 
дұрыс айтуға үйрету ісіне баса назар ауда-
ру керек. Балалардың көбінің сөз ішінде 
кездесетін р, л, с, ш, ж, з, б, п, ф дыбыстарын 
айтуға қиналатыны байқалады. Кейде бала 
аталған дыбыстарды жеке–жеке дұрыс айта-
ды да, сөз ішінде дұрыс айта алмайды.
Балалардың дыбыс қолдануында мынадай 
кемшіліктер кездеседі: сөз ішінде дыбысты 
дұрыс айтпау, сөзде дыбыс қалдырып айту; сөз 
ішінде дыбыс алмастыру (қуыршақ–құршақ, 
қолғап–қолбақ, орамал-омалар –омайлар).
Сөздің дыбыстық мǩдениетін тǩрбиелеу 
ісі − байланыстырып сөйлеуді дамытумен 
тығыз байланысты. Себебі сөздің дыбыста-
лу мǩдениетін меңгерту жеке сөйлемдерді 
аңғаруға, сөйлемнің басталу, аяқталу кезін 
сезініп, үн, ырғақ, дауыс қарқынын ажырата 
білуге негіз болады. Балалардың жас кезең-
деріне тǩуелді морфологиялық жǩне физио-
логиялық ерекшеліктерді білу, оны тǩрбие 
жұмыстарына тиімді пайдалану − ǩрбір педа-
гог тің міндеті. ůсіресе, жас маман дардың 
педагогтік шеберлігінің дұрыс қалыптасуында 
баланың жас ерекшеліктеріне тǩн қабылдау 
жǩне ойлау процестері, оның жеке басының 
даму заңдылықтары жөнінде білуі шарт. 
Мақалада мектепке дейінгі ұйымдар мен 
мектепалды даярлық сыныптарындағы бала-
ның байланыстырып сөйлеу тілін дамытуда 
дыбыстарды дұрыс артикуляциялаудағы ǩдіс-
тǩсілдерді іріктеу, оны тǩжірибеде пайдалану 
жолдары қарастырмақ.
ůр тілдің өзінің дыбыстық құрамы, олар-
дың орфоэпиясы, интонациясы, екпіні бар. 
Бала оны меңгеруі керек. Сөйлеудің мǩнерлі-
лігі де белгілі қызмет атқарады. Сондықтан 
мұғалім-тǩрбиеші оларды балада дұрыс 
қалып тастыруда нǩтижелі ǩдіс-тǩсілдерді қол-
да нуға тиісті.
ůдіс-тǩсілдердің көптігі, оларды ары қарай 
жетілдіру мǩселесі, мұғалім-педагог алдында 
қай сабақта қандай ǩдісті пайдалану тиімді 
деген қиын сұрақ туындатады.
Мектеп жасына дейінгі балаларын тілдің 
дыбыстық мǩдениетін тǩрбиелеу жұмысының 
мазмұнына айту, есту, сөйлеу қарқыны, оның 
интонациялық мǩнерлілігіне байланыс ты ой-
ындар мен жаттығулардан тұрады. Мұнда 
бері летін материалдың біртіндеп күрде лене-
тінін, оның қайталанатынын ескеру маңыз-
ды. Дыбыстардың дифференциациясы мен 
бекітуінін жүйелілігі сөйлеудің дамуы үрді-
сінде пайда болған қиындықтарға байланы-
сты беріледі. Тіл дыбыстарының айтылуы 

19

жүктеу/скачать 12,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: