Ж.А. САБиевА, А.А. САБитОвА

418

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

 ADMiNiSTRATivE LEGAL REGULATiON PROBLEMS 

iN SOCiAL AND CULTURAL SPHERE

The article is devoted to development of problems of theoretical character, connected 

with analysis of the phenomenon social and cultural sphere. (SKS), in which normative cul-

tural tradition is created and kept. Scientific study of this phenomenon has great importance 

for improvement of management in SKS branches.

Keywords: social and cultural sphere, administrative law, executive branch, legal rela-

tions.

Заң  ғылымында  әкімшілік-құқық  ұғымы,  білім  беру,  ғылым,  мәдениет 

пен еңбекті, әлеуметтік қамсыздандыруды және жұмыспен қамтуды әкімшілік-

құқықтық реттеу мәселелерін зерттеу маңызды орын алады.

демократиялық  қағида  негізінде  ұйымдастырылған  қоғамда  мемлекеттік 

әкімшілікті құру және оның атқаратын қызметі құқықпен анық әрі толық реттеуге 

тиіс. Бұл жерде қай мемлекеттің болмасын құқығының іргелі саласы – әкімшілік 

құқық негізгі рөл атқарады. Оның Қазақстанда ерекше маңызы бар, өйткені біздің 

елдің үлкен аумағы, бай табиғи ресурстары, халқының көпұлтты құрамы, тари-

хи дәстүрлері сияқты факторлар мемлекеттік әкімшіліктің (әкімшілік биліктің) 

айрықша маңызды болуына себеп болып отыр.

Әкімшілік  құқық  конституциялық  және  азаматтық  құқықтармен  бірге 

Қазақстан құқығы жүйесінің негізгі салаларының өзегі болып саналады. 

Республика көлемінде атқарушы биліктің нұсқаулары мен тапсырмаларын 

нақты  іс  жүзіне  асыратын  –  мемлекеттік  әкімшілік.  Атқарушы  билік  органда-

ры немесе атқарушы органдары заңнамаларды орындауды, халықтың талапта-

рын  іске  асыруды  қамтамасыз  ете  отырып,  әлеуметтік-экономикалық,  мәдени 

және әкімшілік-саяси өмірдің аяларын қамтамасыз етеді. Олардың қызметінің 

әкімшілік, яғни басқарушылық, атқарушылық, соттан тысқары сипаты осылай 

айқындалады. 

Қазіргі  кезеңде  біздің  қоғамдық  ұйымды  құрайтын  барлық  бөліктердің 

келісімді, тәртіптелген қызметін қамтамасыз ету өзінің негізгі міндеті болатын 

мемлекеттік басқару біртұтас мемлекеттік билік салаларының бірі – атқарушы 

биліктің механизмі болып табылады. Бұл механизм – бүкіл Республика көлемінде 

атқарушы  билікті  нақты  жүзеге  асыратын  мемлекеттік  әкімшілік.  Атқарушы 

билік  органдары  немесе  атқарушы  органдар  заңнамаларды  орындауды,  яғни 

олардың талаптарын іске асыруды қамтамасыз ете отырып, іс жүзінде әкімшілік 

етеді, яғни экономикалық, әлеуметтік-мәдени және әкімшілік саяси өмірдің са-

лаларын басқарады.

Қоғамдық  қатынастардың  қарқынды  даму  заманында  ұлттың  интел-

лектуалдық потенциалы қалыптасуының, қоғамның рухани өмірін анықтайтын 

фактор ретінде әлеуметтік-мәдени саласының атқаратын рөлі зор. 

ҚОҒАМдыҚ ЖӘНе ГУМАНИТАРлыҚ ҒылыМдАР

419

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

Әлеуметтік-мәдени саланың басты мақсаты – адамдардың рухани өмірін 

дамытып, олардың әлеуметтік-мәдени әрекетіне жағдай жасау. Бұл материалдық 

емес, өндірістік емес құндылықтар жүйесін қалыптастырады. 

Әлеумет  пен  мәдениет  феномендерінен  құралған  әлеуметтік-мәдени 

сала  категориясына  анықтама  беру  үшін  ғалымдар  «әлеумет»  пен  «мәдениет» 

ұғымдарын  автономиялық  тұрғыда  қарастырып,  аталған  құбылыстардың 

нәтижелілігі мен процессуалдығы мағынасы тұрғысынан қарастыру қажеттігін 

айтады.

«Әлеуметтік»  және  «мәдени»  ұғымдары  тығыз  байланысты,  кез  кел-

ген  әлеуметтік  құбылыстағыдай  бұл  жүйеде  адам  мәдениет  иеленуші  рөлін 

атқарады.

Теориялық  тұрғыда  әлеуметтік-мәдени  саласын  атқаратын  қызметіне 

сәйкес бірнеше топтарға жіктеуге болады:

мемлекеттік басқару, әлеуемттік қызметтер;

– 

қаржыландыру, зейнетақымен қамсыздандыру, сақтандыру;

– 

жеке типтегі тұрғын-үй шаруашылығы;

– 

коммерциялық, әлеуметтік, зейнеткерлік қызметтер;

– 

техниканы жөндеу;

– 

жолаушылар көлігі;

– 

денсаулық сақтау мен әлеуметтік қызметтер көрсету;

– 

білім беру мен ғылым;

– 

сауда-сервистік сала;

– 

табиғи-шаруашылық қызмет;

– 

мәдениет, өнер, БАҚ;

– 

дене шынықтыру, спорт, белсенді демалу, көңіл көтеру орындары;

– 

қонақүй бизнесі;

– 

қоғамдық тамақтану мен мейрамхана бизнесі. 

– 

Осы аталған салалар адами потенциалдың дамуына жағдай жасап, қоғам-

дық дамудың бастауы мен оның мән-мағынасын құрайды. Әкімшілік құқықпен 

реттелетін қоғамдық қатынастар, негізінен, әлеуметтік басқарудың бір түрі бо-

лып табылатын мемлекеттік басқару аясында қалыптасады. 

Мемлекеттік басқару саласындағы әкімшілік-құқықтық реттеудің маңызы 

зор.  Атқарушы  биліктің  республикалық  та,  жергілікті  де  органдары  еліміздің 

өмірін  көптеген  жақтарына  (мысалы,  экологиялық,  қаржылық,  монополияға 

қарсы, санитарлық-эпидемиологиялық, жол-көліктік т.с.с.) мемлекеттік бақылау 

мен  қадағалауды  жүзеге  асырады.  ең  соңында,  тап  сол  атқарушы  биліктің 

өкілдері  (мысалы,  лауазымды  адамдар)  ресми  мемлекеттік  сатылар  болып  та-

былады,  сондықтан  азаматтардың  заңды  мүдделері  мен  талаптарының  іске 

асуы  солардың  іс-қимылдарына  байланысты.  Мәселен,  атқарушы  биліктің 

Ж.А. САБИеВА, А.А. САБИТОВА. 1 (65) 2015. Б. 417-421 

 

 

 

                iSSN 1683-1667 

420

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

өкілдері әртүрлі қызметке (мысалы, кәсіпкерлік қызметпен айналысуға), лицен-

зиялар  (рұқсаттар)  береді,  тіркеу  жасайды  (мысалы,  уақытша  болатын  немесе 

тұрғылықты  тұратын  жерін  өзгертуді),  әлеуметтік  қолдауды  жүзеге  асырады 

(мысалы, мемлекеттік зейнетақы, жұмысқа орналастыру мәселелерін шешеді), 

тұрғын үй-коммуналдық мәселелерін шешеді (мысалы, тұрғын үй қажеттіліктерін 

қағанаттандыру, коммуналдық қызмет көрсету т.б.). 

Әкімшілік қызметінің бағыттары бойынша қоғамдық қатынастардың мы-

нандай негізгі түрлері қалыптасады:

– басқару актілерін дайындау, қабылдау, орындауға және мемлекеттік билік 

органдарының актілері мен заңдарын іске асыруға байланысты қатынастар;

–  атқару-басқару  сипатындағы  қызметті  жүзеге  асыруға  байланысты 

қатынастар;

– қабылданған шешімдердің орындалуын бақылауды жүзеге асыруға бай-

ланысты қатынастар;

– сотқа жүгінбестен, әкімшілік тәртіп бойынша мәжбүрлеуді жүзеге асыру-

мен байланысты қатынастар. Мемлекеттік басқаруды жетілдіруде оның тиімділі-

гін және мемлекеттік органдардың қабылдаған шешімдері үшін азаматтардың 

алдындағы жауапкершілігін арттыруда әкімшілік құқық маңызды құрал ретінде 

рөл  атқарады.  Оның  көмегімен  қоғамдық  өмірдің  әртүрлі  жақтарының  басым 

көпшілігін қамтитын мемлекеттік басқару саласында Қазақстан Республикасы 

заңдарының орындалуы қамтамасыз етіледі. 

Әкімшілік-құқық  азаматтардың  мемлекетті  басқаруға  қатысуларының 

құқықтық  және  ұйымдық  нысандарын  бекітеді,  өкілетті  органдар  мен  лауа-

зымды  адамдар  үшін  де,  сондай-ақ  қатардағы  азаматтар  үшін  де  тиісті  мінез-

құлық  ережелерін  тағайындайды.  Оның  көмегімен  Қазақстан  Республикасын-

да  құқықтық  қатынастарға  барлық  қатынасушылардың  құқықтық  мәдениеті 

қалыптасады.  Қазіргі  кезеңдері  әкімшілік  құқықтың  негізгі  проблемаларының 

бірі  –  өкілеттік  орталық  органдары  мен  жергілікті  органдарының  арасындағы 

біріне-бірінің  бағыныстылығы  мен  өзара  бірлесіп  іс-қимыл  жасаудың  жаңа 

қатынастарының құру проблемасы болып отыр. 

ӘдеБИеТТеР ТіЗіМі

1. Таранов А.А. Административное право Республики Казахстан. Общая часть / 

А.А. Таранов. – А., 2001. 

2. Жетписбаев Б.А. Административная ответственность / Б.А. Жетписбаев. – Ал-

маты, 2000. 

3. Жетписбаев Б.А. Административное принуждение / Б.А. Жетписбаев. – Алма-

ты, 2003.

4. Ибрагимов Ю.Х. Административное право Республики Казахстан / Ю.Х. Ибра-

гимов. – Алматы, 2001. 

5. Овсянко д.М. Административное право / д.М. Овсянко. – М.: Юрист. – 1997. 

ҚОҒАМдыҚ ЖӘНе ГУМАНИТАРлыҚ ҒылыМдАР

421

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

6. Жатканбаева А.е. Законодательство Республики Казахстан об административ-

ных правонарушениях / А.е. Жатканбаева. – Издательство Қазақ университеты, 2003. 

REFERENCES

1. Taranov A.A., Administrativnoe pravo Respubliki Kazahstan. Obshhaja chast’. A., 

2001 (in Russ).

2. Zhetpisbaev B.A., Administrativnoaja otvetstvennost’. Almaty, 2000 (in Russ).

3. Zhetpisbaev B.A., Administrativnoe prinuzhdenie. Almaty, 2003 (in Russ).

4.  ibragimov  Ju.H.,  Administrativnoe  pravo  Respubliki  Kazahstan. Almaty,  2001  (in 

Russ).

5. Ovsjanko D.M., Administrativnoe pravo. Moskva, Jurist. 1997 (in Russ).

6. Zhatkanbaeva A.E., Zakonodatel’stvo Respubliki Kazahstan ob administrativnyh pra-

vonarushenijah. Izdatel’stvo Kazak universitety. 2003 (in Russ). 

ӘОЖ 325.11(574.42)”1991/.2008”

 

Ә. САЙлАуБеК

С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Өскемен қ., Қазақстан

КӨШі-ҚОН АҒыМыНың ШыҒыС ҚАЗАҚСТАНдАҒы еРеКШеліГі 

(1991-2008 жж.)

Мақалада Шығыс Қазақстан облысы халқының көші-қон факторлары және ішкі 

көші-қон үрдісінің дамуы, мемлекеттің эмиграцияға ықпалы қарастырылып отыр.

түйін  сөздер:  саясат,  диаспора,  репатриация,  миграция,  эмиграция,  этникалық 

жағдай, табиғи өсім.

МИГРАЦИОННые ПРОЦеССы В ВОСТОЧНО-КАЗАХСТАНСКОй ОБлАСТИ 

(1991-2008 гг.)

В  этой  статье  рассматриваются  основные  показатели  миграционных  состояний 

Восточно-Казахстанской области.

Ключевые слова: политика, диаспора, репатриация, миграция, эмиграция, этни-

ческое состояние, природный рост.

MiGRATORy PROCESS iN THE EAST KAZAKHSTAN OBLAST 

(in the period of 1991-2008)

The main indicators of the migratory of East Kazakhstan oblast are considered in this 

article. 

Keywords: Politics, diaspora, repatriation, migration, emigration, ethnic states, natural 

growth.

Қазіргі  уақытта  миграциялық  көңіл  күй  туғызудың  жаңа  сапалы  кезеңі 

басталды. Мемлекеттің эмиграцияға ықпалы бұдан 10 жыл бұрынғыға қарағанда 

Ә. САйлАУБеК. 1 (65) 2015. Б. 421-427   

 

 

 

 

                iSSN 1683-1667 

422

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

әлсіз.  Оның  этносаяси  бастамалары  тұтас  эмиграцияға  жол  берген  еді.  Тіпті 

мемлекеттік  саясат  көпшіліктің  қызығушылығынан  шығып  қалды  десе  де 

болады. Адамдар егемендікке, тұрақты режімдегі орталықтандырылған билікке 

бейімделді.  Оларды  тұрмыстық,  жеке  бас  проблемалары  көп  мазалайды,  яғни 

өздері  мемлекеттің  еш  көмегінсіз  шеше  алатын  мәселелер.  Сонымен  қатар 

халықтың миграциялық көңіл күйін жергілікті орта да анықтайды.

Шығыс Қазақстан облысы халқының көші-қон факторының тағы біреуі – 

экологиялық, жекелей алғанда, Семей полигонының өңірінде орналасулары.

 Облысымызда табиғи жоғалтулармен қатар көші-қондық азаю да байқала-

ды. 18 жыл ішінде облыстан тысқары жерлерге 801940 адам көшкен. Миграция- 

лық  ағымдағы  кенет  өзгеру  құбылысы  90-шы  жылдары  көрінді.  1991-1999 

жылдарда кему 438892 адамды құрайды, бұл 2000-2008 жылдармен салыстыр-

ғанда 1,2 есеге көп.

Облысымызға келген халық саны – 558499 адам, 1,4 есеге аз. 2000 жылға 

дейін облысқа 300901 адам, 2000 жылдан кейін 256821 адам келген, 1,2 есеге 

көбею азайтылған.

1991 жылы облысқа келген адамдар саны көші-қон кемуінен асып түсті. 

1992 жылы облысқа келген халық саны 32248 адам болғанымен, бұл халықтың 

кемуінің орнын толтыра алмады. Айырмашылық 3156 адам болды. Көші-қонның 

шарықтау шегі 1995 жылдың 1 қаңтарына келеді, 1992 жылмен салыстырғанда 

2,2 есе жоғары, 76814 адамды құрайды.

Жеделдетілген  эмиграция  облысқа  келгендер  санының  азаюымен 

сипатталды.  егер  1991  жылы  38566  адам  келсе,  2007  жылы  24309  адамға 

қысқарған,  бірақ  2008  жылы  көшіп  келгендер  саны  жылдам  өсіп,  1991  жыл 

көрсеткішіне таяды.

1996 жылдан бастап халықтың кемуі 1995 жылмен салыстырғанда 1,3 есе 

азайып, 59862 адамды құрады.

1999-2008 жылдары халық санының кемуі жыл сайын 38000-47000 адамды 

құрады [1, 2].

Иммиграцияның  маңызды  бөлігі  болып  репатриация  табылады.  Шектес 

мемлекеттерде  қазақтардың  жеткілікті  түрдегі  диаспорасы  бар  (ең  ірілері  – 

Қытай, Өзбекстан, Ресей мен Моңғолия). ТМд, Балтық және алыс шетелдердегі 

этникалық  қазақтарды  репатриациялау  көші-қон  саласындағы  мемлекеттік 

саясаттың негізгі бағыттарының бірі болып табылады. 

Көші-қон  саясатының  негізгі  басымдылығының  бірі  –  оралмандарды 

орналастыруға барлық көмекті көрсету, олардың орналасқан жерлерге бейімде - 

луі және жергілікті әлеуметтік ортамен ықпалдасуы. Қазіргі уақытта Қазақстан-

нан тысқары жерлерде шамамен төрт миллионнан астам қазақтар тұрады, кейбір 

мемлекеттерде қазақ диаспорасының жағдайы едәуір күрделі.

ҚОҒАМдыҚ ЖӘНе ГУМАНИТАРлыҚ ҒылыМдАР

423

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

1-кесте – Ағым бойынша мигранттарды орналастыру

Жыл-

дар

Барлығы

Соның ішінде

Облысаралық,

облысішілік

ТМд елдері

ТМд 

елдерінен тыс

келді

кетті

келді

кетті

келді кетті келді кетті

1991 38566 36101

27821

27328

9509 8151 1220

622

1992 32248 35404

24992

24247

9955 8844 3020

1199

1993 29913 37742

19193

26350

9236 9958 1384

1434

1994 25246 46900

*бірыңғай мәліметтер жоқ

440

6613

Облыс аралық

облысішілік

келді

кетті

келді

кетті

1995 47371 76814 10151 15269 29293 29293 7743 24585 184

7667

1996 38021 59862 8578 12069 24061 24061 5259 17668 123

6064

1997 32111 55517 4832

7893

23318 23318 3864 19984

97

4322

1998 33236 51835 5152

9422

23874 23874 4047 14937 163

3602

1999 24189 38687 3542

9299

17274 17274 3284 8832

89

3282

2000 25836 41727 4162

9900

19006 19006 2562 9750

106

3071

2001 27798 42592 4007

8670

21176 21176 2512 9474

103

3272

2002 32487 47989 4407

8926

25357 25357 2636 11003

87

2703

2003 29737 39900 4233

9399

23083 23083 2312 5662

109

1756

2004 30826 45140 4189 11956 24266 24266 1876 7517

495

1401

2005 26566 38066 3995 10606 20169 20169 1579 6452

823

839

2006 24158 33159 3594 10228 18486 18486 1459 4196

619

242

Соңғы  жылдардағы  көші-қон  үдерісінің  елеулі  құбылысы  болып 

шығысқазақстандықтардың ТМд елдерінің шегіне қоныс аударуы болды. 90-шы 

жылдар басында облыстан жыл сайын орта есеппен 6 мың адам шығып кеткен. 

Онжылдық соңында эмиграция үдерісі тұрақтала бастады және 1996 жылдан ба-

стап төмендеу үрдісіне ие болды. 2001 жылы ТМд елдерінен тыс жерлерге шығу 

ағымы  қайтадан  ұлғайды.  Шығысқазақстандықтарды  қабылдағандар  негізінен 

Германия, Израиль, Моңғолия, АҚШ болды, үлесі 99,5%-ды құрайды.

Соңғы  жылдардың  миграциялық  үдерісінде  Шығысқазақстандықтардың 

алыс шетелдерінен эмиграциясы біраз азайғанын байқаймыз. егер 1991 жылы 

облысқа 1220 адам келсе, 2002 жылы эмиграция үдерісіне мигранттар 14 есе аз 

қатысқан, 2008 жылы Шығыс Қазақстанға 14720 эмигрант келді.

Зерттелінген  кезеңде  келгендер  17028  адамды  құраса,  алыс  шетелдерге 

48407 адам кеткен.

Алдыңғы  жылмен  салыстырғанда  1994  жылы  тұрғындардың  қайтуы 

біршама баяулады. Облысқа келушілердің көлемі 2%-ға артты, кетушілер саны 

Ә. САйлАУБеК. 1 (65) 2015. Б. 421-427   

 

 

 

 

                iSSN 1683-1667 

424

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

үштен бірге азайды. 

1995 жылы облыс шегінен 20,9 мың, олардың ішінен жақын шетелге – 13,1 

мың (63%), алыс шетелге – 2,1 мың (10%), республиканың басқа облыстарына 

5,7 мың (27%) адам кетті. Бір жылда облысқа 10,1 мың адам, жақын және алыс 

шетелден 5 мың, республиканың басқа облыстарынан 5,1 мың адам келді [3].

1999 жылдан бастап жақын шетелдерге миграциялық ағылу – 2,3 рет, қайту 

1,4 рет қысқарды. Қарастырылған кезеңде ТМд елдеріне 178789 адам шықса, 

70566 адам келген, бұл шыққандарға қарағанда 2,5 рет аз.

Шығыс Қазақстан облысының ішкі көші-қонның барлық көлемінің 24%-ы 

Алтай  өлкесіне,  15%-ы  Новосибирь  облысына  келеді.  Тұтасымен  алғанда  Ба-

тыс  Сібір  өңіріне  облысымыздың  ішкі  миграциясының  58%-ы  келеді.  Облы-

сымыздан Батыс Сібір өңірлеріне қоныс аударғандар да көп үлеске ие, оларға 

Ресей Федерациясына кететіндердің 58% көлемін жатқызамыз. Олардың ішінде 

1/3  бөлігінен  астамы  көрші  Алтай  өлкесіне  қоныс  аударған,  бұл  Қазақстан 

Республикасының  тысқары  жерлеріне  қоныс  аударғандардың  37%-н  құрайды. 

дегенмен де Шығыс Қазақстан облысы үшін Алтай өлкесі донор-өңір ретінде 

мемлекетаралық миграциялық алмасуда маңызды рөл атқарады.

Көші-қон жағдайының басты маңызды бөлігі болып халықтың ішкі көші-

қоны  табылады:  келушілердің  жалпы  ағымында  ішкі  қозғалыстар  жыл  сайын 

90%-дан астам бөлігін алады.

1990  жылдардағы  Қазақстан  Республикасындағы  әлеуметтік-саяси  және 

экономикалық  реформалар  республикаішілік  көші-қон  дамуының  өзгеріске 

түсуіне себеп болды. ең алдымен, халықтың ұтқырлығы қысқарғаны байқалады. 

2008  жылы  1995  жылмен  салыстырғанда  шығысқазақстандықтардың  респу-

блика ішінде көшуі бір ширекке қысқарды. Облысаралық көші-қон көлемі тез 

жылдамдық алып, 40%-ға азайды, облысішілік қоныс аудару 25% болды.

Облысаралық  көші-қон  аясында  Шығысқазақстандықтардың  Алматы 

қаласы, Алматы облысы мен Павлодар облыстарымен алмасулары көп байқалады, 

бұл  аталған  өңірлердің  территория  жағынан  жақындығымен  және  халықтың 

оңтүстік  және  солтүстік  орталықтарына  тұрақталуға  деген  ұмтылысымен 

түсіндіреміз. Мысалы, 1998 жылы облыстан 9422 адам мына облыстарға қоныс 

аударған: Алматы облысына – 3683 адам, Алматы қаласына – 3004 адам, Пав-

лодар облысына – 971 адам, 2008 жылы 5224 адам, сәйкесінше 1784, 1044, 490 

адам.

Шығыс  Қазақстан  облысы  қарастырылған  кезеңде  басқа  облыстардан 

1995 жылы 10000 адам келіп, 15000 адам шыққан, 1996 жылы 8000 жуық адам, 

сәйкесінше 12000 адамды құрады. 1997 жылдан бастап жыл сайын 4000 адам 

келсе, 9000-11000 адам облыстан шығып кеткен.

1990 жылдары көші-қон ағымының облысішілік үрдісі байқалды. Олардың 

ҚОҒАМдыҚ ЖӘНе ГУМАНИТАРлыҚ ҒылыМдАР

425

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

үлесі ішкі қоныс аударуда артып келеді.

1995  жылы  өңірлік  көші-қонға  29293  адам  қатысты.  Одан  кейін  жыл 

сайынғы төмендеу көрініс тапқан.

1999 жылы бұл көрсеткіш 1,7 есе төмендеді. 2000-2004 жылы бұл көрсеткіш 

жыл сайын 1,1 есе артты, 2005-2007 жылдары 1,2 есе төмендеді, 2008 жылы арта 

түсті [4].

Мигранттардың  ең  көп  ағымы  Семей,  Өскемен  қалаларына  бағытталса, 

одан кейін лениногорск, Глубокое, Зырян аудандары болды. Адамдар қарқынды 

түрде  Жарма,  Тарбағатай,  Күршім,  Катон-Қарағай,  Үржар  аудандарынан 

қоныс аударуда. Бұндай миграциялық жағдай бірнеше жылдар бойы байқалып 

келеді, сондықтан бұны 1990 жылдардың ерекшелігі ғана деп атауға болмайды. 

Адамдардың тұрғылықты жерлерін ауыстыруға түрткі болып отырған жағдайлар 

мен  себептер  түсінікті:  аудан  орталығынан  алыс  жерлерде  орналасқан  ауыл 

тұрғындары  ірі  қалалар  мен  аудан  орталықтарының  айналасына  шоғырлана 

бастады,  өйткені  бұл  жерлерде  өмір  сүру  жағдайы  жақсырақ  және  өндірістік 

өнеркәсіптер де бар. Аудандардан келіп жатқан миграциялық ағымға қарамастан, 

ірі қаалалар мен оларға жуық аудандардағы халық саны азаюда. 

Қазақ ұлтының кетуі 1994 жылдан басталады, осы жылдан бастап көші-қон 

негізі теріс мәнге ие. ең үлкен минустық негіз 1995 жылы (–4630) байқалады. 

1996 жылдан бастап ағым тұрақты (жыл сайын 3,1-4,8 мың) бола бастады. 1996-

2003 жылдары кету тұрақты (жыл сайын 3,1-4,8) болып қалды. 2004 жылы қазақ 

ұлтының көші-қонының теріс сальдосы тағы да ұлғая түсті. 

егер кеткендердің ішінде ұлттық құрамды пайыздық көлемде қарастырсақ, 

1991 жылы 36,3%-ы қазақ шығып кеткен, 2008 жылы – 68,7%. Осы кезеңде 37,7-

80,4%-ға дейін қазақтар келген.

Иммиграциялық ағымды көбіне қазақтар құрайды, мемлекет алыс, жақын 

шетелдердегі этникалық қазақтарды репатриациялау саясатын мақсатты түрде 

жүзеге асыруда.

ішкі көші-қондағы қазақтар қозғалысы елеусіз ғана. Айналымның негізгі 

бөлігі облысішілік «ауыл-қала» бағытындағы қоныс аударуда.

Аз  көлемде  болса  да  басқа  ұлттардың  да  көші-қон  ағымы  байқалады. 

Қарастырылып отырған кезеңде 1,1% татарлар мен украиндер келсе, 1,3 және 

мигранттардың жалпы ағымының 1%-ы кеткен.

Шығыс  Қазақстанда  орыс  халқының  да  көп  бөлігі  тұратыны  белгілі, 

мигранттардың көп бөлігін де солар құрайды.

1991  жылдан  бергі  кезеңде  орыстардың  ағымы  342444  адамға  жетті, 

осы  жылдарда  барлық  кеткен  ұлттардың  45%-ды  құрады.  Өте  жедел  түрде 

орыс  ұлтының  қоныс  аударуы  1994-1995  жылдары  байқалады.  Бірақ  орыстар 

облысымызға келіп те жатты, зерттелініп отырған кезеңде келу 40,8%-ды (203477 

Ә. САйлАУБеК. 1 (65) 2015. Б. 421-427   

 

 

 

 

                iSSN 1683-1667 

426

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

адам) құрады. Орыстардың келіп-кетуі жақын шетелдермен алмасу нәтижесінде 

жүзеге асады (Ресей Федерациясы, Беларусь, Украина), олардың кейбір бөлігі 

славян-немістік некелік одақ негізінде Германияға да қоныс аударады.

Немістер  эмиграциясы  өте  айқын  түрдегі  этникалық  сипатқа  ие,  оның 

ерекшелігі – бұл халықтың ТМд елдерінен тысқары жерлерге қоныс аударуын-

да. Мигранттардың жалпы ағымының ішінде 1991 жылдан бастап облысымызға 

немістер 1,9%-ы келсе, 6%-ы кеткен.

Аз көлемде болса да басқа ұлттардың да көші-қон ағымы жалғасын табу-

да. Зерттелінген аралықта 1,1%-ы татарлар мен украиндер келсе, мигранттардың 

жалпы санының 1,3 және 1%-ға шығып кеткен.

Өткен жылдар талдауы бойынша кеткен халықтың ішінде ілгерілеуші жас 

құрылымындағылар:  балалардың  және  16  жасқа  дейінгі  жасөспірімдердің  15-

78%-ы  еңбекке  қабілетті  жаста.  Келгендер  ішінде  балалар  мен  жасөспірімдер 

14%-ды құрайды, еңбекке қабілеттілер 79%-ды құрайды.

2008 жылы еңбекке қабілетті 6753 жас адам облысқа келіп, 5861 кеткен, 

еңбекке қабілетті жастағылар 27259 сәйкесінше 31866 адам [1, 2]. 

Осы  кезеңде  сыртқы  және  ішкі  көші-қонның  белсенді  қарым-қатынасы 

айқын  көріне  бастады.  Халықтың  бір  бөлігінің  ауылдан  қалаға  көші-қоны 

оның екінші бөлігінің белсенді түрде Қазақстаннан тысқары жерлерге кетуіне 

әкеледі.

Бірнеше  жылдар  көлемінде  Шығыс  Қазақстан  облысының  басқа  елдер-

мен, Қазақстанның облыстарымен халық алмасулары көші-қон байланысының 

тұрақтылығымен  сипатталады.  Көші-қон  –  көпсалалы  құбылыс,  ол  халықтың 

құрылымдық ерекшелігіне, оның ұдайы өсіп-өнуіне үлкен әсерін тигізеді, халық 

санын жүйелеудің де маңызды факторларының бірі. ең алдымен, бұл көші-қон 

ағымының жылдамдығы мен белсенділігімен және ірі көлемділігімен байланы-

сты.  екіншіден,  миграциялық  қозғалысқа  анағұрлым  өнімді  халықтың  бөлігі 

тартылады.  Көші-қон  ағымында  еңбекке  қабілетті  жастағы  тұлғалар  артық. 

Үшіншіден, халықты миграциялық орналастыру өсімнің заманауи үлгісін туды-

рады, яғни саналы түрде тууды азайтады [5]. Халықтың миграциялық ағымы, 

туудағы этникалық айырмашылықтар облыс халқының этникалық құрамының 

өзгеруіне әкелді. 

Халық санының азаюы табиғи жолмен әрі көші-қон үдерісі салдарынан бо-

лып отыр. Қала халқының саны осы пайыздар бойынша 1995 жылы 1813 адамға 

кеміді. Жыл сайынғы құлдырау 1,5%-ды көрсетеді, еңбек ресурстары – 2,4%. 

Осылайша, көші-қон салдары халықтың табиғи өсімінде халықтың туу, өлу 

көрсеткіштеріне ықпалын тигізеді, сонымен қатар халықтың саны мен этникалық 

құрамына да әсері зор.

ҚОҒАМдыҚ ЖӘНе ГУМАНИТАРлыҚ ҒылыМдАР

427

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

ӘдеБИеТТеР ТiЗiМi

1. демографиялық жылнама. – Өскемен, 2005, 2006. – Б. 47.

2. демографиялық жылнама. – Өскемен, 2008, 2007. – Б. 49.

3.  ҚРҰМ  53-қ.,  1-т.,  57-іс.,  14-б.  документы  по  разработкe  и  реализациий 

Концепции Миграционнoй политики Республики Казахстан на 2001-2005 годы.

4. ШҚООМ 41-қ., 21-т., 1471-іс., 75-б. О миграционных процессах в области. – 

1996, 27 марта.

5. Алексеенко А.Н. Восточный Казахстан: обвальной эмиграции русских ждать 

не приходится // Россия-Казахстан: фронтьерские миграции: сб.науч.тр. – М.; Уральск, 

2002. – С. 177-187.

REFERENCES

1. Demografiyalyq zhylnama. Oskemen, 2005, 2006, 47 (in Kaz).

2. Demografiyalyq zhylnama. Oskemen, 2008, 2007, 49 (in Kaz).

3. Dokumenty po razrabotke i realizacii Koncepcii Migracionnoy politiki Respubliki 

Kazahstan na 2001-2005 gody. QRUM 53, 1-t., 57-іs., 14.

4. ShQOOM 41-q., 21-t., 1471-іs., 75-b. O migracionnyh processah v oblasti. 1996, 

mart 27 (in Russ).

5. Alekseenko A.N., Vostochnyy Kazahstan obval’noy emigracii russkih zhdat’ ne pri-

hoditya Rossiya-Kazahstan front’erskie migracii sb.nauch.tr. M., Ural’sk, 2002, 177-187 (in 

Russ).

ӘОЖ 325. 11 (574.42)

,, 

199/№2008

,,

жүктеу/скачать 14,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: