Республикалық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары

133 
Жиренов С.А 
филология ғылымдарының кандидаты, доцент 
Қожан А.М. 
лингвистика магистранты 
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті 
 
АБАЙ ЕСІМІНІҢ ПРЕЦЕДЕНТТІЛІГІ 
Аннотация. Данная статья исследует тематику о прецедентном имени Великого Абая. Что 
подразумевает данное слова и какое значение имеет этот оним. Просмотрена сущность онима как 
лингвокогнитивного, лингвокультурного и прагматического знака. Основной целью данной статьи было 
рассмотреть имя собственное «Абай» как прецедентное имя, прецедентный текст и как прецедентный 
феномен. Провели методологическое исследование о прецедентности данного онима. Обсуждением 
результатов исследования является-исторический корень имени великого поэта, мыслителя и то, что 
сподвигло быть названым «Абай», какой мотив имел этот оним.
Түйін сөздер: оним, прецедентті есім, прецедентті мәтін, жалқы есім 
Annotation. The article talks about the precedent name of Great Abai. What does this word mean and what is 
the meaning of this onym. The essence of the onym as a linguo-cognitive, linguocultural and pragmatic sign is 
examined. Purpose of the work: to consider the proper name "Abai" as a precedent name, precedent text and as a 
precedent phenomenon. Showed conclusions about the precedence of this onym. They revealed the historical root of 
the name of the great poet, thinker, etc. That is why he was named Abay, what motive this name had.
ХХ ғ-дың соңына таман тіл біліміне прецеденттік есім ұғымы кіре бастады. Бірақ әр ғалым 
бұл еңген ұғымды өзінше қабылдап, қолдана бастады. Кейбірі бұл ұғымды жалқыдан жалпыға 
өткен есімдер десе, тағы бірі керісінше түсінді.
Шет тілдер сөздігі бұл терминге мына анықтама береді «прецедент [<лат. praccedent 
(praecendentstis]) ‒ 1) бұрын-сонды орын алған және осы сияқты кейін болатын жағдайларға 
(оқиғаларға) үлгі болатын немесе оларды растайтын жағдай»[1] 
Бұл пайымдау тек прецедент ұғымынынң ортақ мазмұны деп түсінуге болады. Ал, 
прецедентті есім ол жаңа, бөлек термин және ұғым.
Прецедент ұғымы өзі тіл біліміне ХХ ғ соңында ғана орыс ғалымдары Ю. А. Сорокин, Ю. 
Н. Караулов т. б. еңбектерінде орын ала бастайды. Прецедентті есімтермины О. А. Ворожцова, 
А. Б. Зайцева, О. С. Боярских, Г. Г. Сергеева, Д. Б. Гудков, В. В. Красных, Е. Л. Березов сынды 
ғалымдардың жұмыстарында аталады.
Қазақ oномастикасының алғашқы зерттеушісі Т. Жанұзақовта осы мәселеге өзіндік 
қөзқарасын білдіреді. Жалқы және жалпы есімдер арасында болатын ауысу заңдылығының 
тілге тән құбылысы екендігі айта отырып, бұл құбылыстың тіліміздің сөздік қорына үлкен үлес 
қосып, мұндай есімдердің семантикалық құрылымымен ұғымы әр уақыт заттық мағынаға ие 
болатынына назар аударады.
Прецедентті есімдер – негізінен нақты адамды (оқиғаны, қаланы, нәрсеніт. б.) атау үшін 
емес, өз бойына жинақтаған қандайда бір образды бейнелеу үшін қызмет ететін және 
көпшілікке танымалдығымен ерекшеленетін жалқы есімдер. Прецеденттіесімдер – «әлемнің 
тілдік бейнесін» қалыптастыруда шындық болмыстың түсінігі, санаты, бағасы сияқты 
прецеденттік концептілердің бейнесі ретінде көрінетін тілдік бірліктер. Түрлі лингвомәдени 
қоғамдастықтың өзіне ғана тән прецеденттік атауларымен қатар, жалпыадамзаттық көлемдегі 
атаулардың болуы әбден мүмкін.
Бұл ұғым бізге жаңа бағыт-бағдар беруші термин. Осы мәселеде қоғам белгілі онимге 
сүйене отырып жаңа тың дүниеге көз сала алады. Мақалда сөз етілетін есім Ұлы Абай есімі. 
Бұл есім тек Қазақ ұлтына тән прецедентті оним емес күллі тұркі және әлем таныған, 
мойындаған оним ретінде атай аламыз. «Абай» лингвокогнитивті, лингвомәдени 
прагматикалық белгі ретінде тани алатын есім деп білеміз.
Есімнің шығу тегі тереңде жатыр, Абай ол қазақтың «Ат тергеу» салтынан туған есім. Азан 
шақырылып қойылған есімі Ибраһим бұл есімде прецедентті агионимді есім. Ислам канонына 

134 
сай пайғамбар есімін атау ережесі болады сол себепті азан шақырылып қойылған есіміде 
белгілі себептермен қолдануға ыңғайсыз болған.
«Абай» жалқы есімінің денотатты мағынасы Абай болды зат. Ықылас, ынта, назар. 
Қаланыңкем-кетігін толтыра түсіп, жаңа келген адамның абайын өзіне аудартқан (Р. 
Райымқұлов, Бұрылыстар) 
Абай болды. а) сақ болды, алды-артын байқады. Қағып-сүртіп киімін, Киінер кезде абай 
бол, Еріңнің жаға-жеңіне (Базар Жырау, шығ.). Абай бол, ауылға тезірек жетуге тырыс. Біз де 
тез қайтып қалармыз (Ә. Әлімжанов, Махамбет.). Ауру малды союшылар тазалық сақтап, абай 
болуы қажет (Т. Тілеуғалиев, Ет эксперт.). ә) Көз болды, бағып-күтті, қарады. Өзге 
жылқышыларға екеуің бас-көз боп, малға жақсырақ абай болғайсың (З. Жәкенов, Таң самалы). 
Қыстауға ерте кірсек, бүрге шығады және ешкі-лақтарға абай болайық деп бұлар түн 
салқындаса да далада жататын (М. Иманбаев. Жеткіншектер). [2]
Жоғарыда көрсетілген мысалдар абай семасының кең мағынасын айрықша бейнелейді. 
Абай есімінде астарлап қойылған есім. Бала Ибраһим жас күнінен ақ сөзге зерек, ісіне жауапты 
болғанын білеміз. Сондықтанда осы сөз Абай болмысына толық сыйымды. Дәл осы есім Ұлы 
Абайдың зерек, сақ, алғыр болғанын көрсетеді. Келесі мәселе Ұлы Абайдың азан шақырылып 
қойылған есімі Ибраһим діни негізбен ауыз-екі тілде еркін қолданыла алмайтындығы. 
Біріншіден ол пайғамбар есімі, екіншіден ат-тергеу қазақ ұлттық дәстүріне сай қайын жұрттың 
аты келін-жеңгелермен аталмауы шартынан жаңа онимның туу.
Діни ұғымдар, дәстүрлі наным-сенімдер, салт-сана, әдет-ғұрыптардың, моральдық-
этникалық нормалардың немесе басқа да әлеуметтік себептердің негізінде қалыптасатын 
табумен эфимизмдер қай мәдениетте, қай тілде болмасын сөздік құрамның дамуына, сөз 
мағынасының өзгеруіне үнемі әсерін тигізіп отырады. Мәселен, олар сөз мағынасының 
кеңеюіне және соның салдарынавн кейде күтпеген жерден кез келгенсөздің басқа бір ұғымның 
соны атауына айналып кетуіне тікелей себепші болады. [3]
Осы пайымдауларға сәйкес Ибраһим есімі Абай атануы бекер еместігін аңғарамыз. Абай 
түбі Түркі ұлт өкілдеріне кең танылған есім. Бұл есімнің өзі тәрбиелік мағынада қолданылады. 
Есім өз алды прецедентті мәтінге айналғанында ескеруіміз қажет.
Абайдың ақылын [басын] берсін... . алғыс. Бар өнер, бар жақсылық өзіңе болсын. [4] 
Күлтегіннің күлгесіңген мұң-зары,
Менікі екен бұл күні.
Бізді ылғи әзәзілдер торыды,
Есжи!
Ердің естіліп тұр зор үні.
Абайымның сөзін бірақ кім ұғып,
Абылайдың түсін қай ұл жорыды... (Таскітабы) [5].
Қорыта келгенде, Абай есімінің аксиологиялық стереотип ретінде бұл есім өзіне тек 
жағымды мағына ретінде қолданылатыны, тек байыпты атау үлгісінде ұлттық санада 
бекітілгендігін атай аламыз.

жүктеу/скачать 12,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: