мамырдаСемейгуберниясыныңорталығынаҚырғыз(Қазақ)

Нұрмақовтың жэне бірнеше  қайраткердің мэселеге қатысты 
ой-пікірлері  көрсетілген.  Жиында  сөйлегендер  тұтастай 
бір 
ауыздан 
жер-жерлерде 
үгіт-насихат  жұмыстарын 
барынша  күшейту  қажеттігін  айтады.  Олар  бұрын  Дала 
генерал-губернаторының  қарауында  болган  Семей  облысы 
аумагының  түтастай 
Кирреспублика 
қүрамына 
енуін 
Мэскеудегі  орталық  үкіметтен  батыл  талап  ету  керек  жэне 
үлт  зиялылары  осы  шараны  жүзеге  асыруда  аянбай  қызмет 
атқарулары  қажет  деген  шешімге  келеді.  Осы  мезгілде 
губернияда  шыгатын  «Степная  правда»  газетінде  аймақтың 
біртүтас  қалпында  Кирреспублика  қүрамына  қосылуын 
қолдайтын  өскемендіктер  атынан  өңірдің  атқамінерлері 
қол  қойган  үндеуі  жарияланады.  Кирревкомның жер-жерде 
жүргізген  саясатына  қарсы  Сібір  өлкесінен  айырылгысы 
келмеген  Сибревком да өзінің  қүйтүрқы  саясатын  жүргізді. 
Аймақтагы  үлттар  арасында  қолдан  бүлікшілік  шыгарып, 
оны  өз  пайдасына  шешуге  тырысты.  Ел  арасында  шыққан 
осындай  бір  бүлікті  басу  үшін  Қаркаралыға  іс-сапармен 
М.Әуезов  жіберілді  [19,  108  б.].
Бүл  мақсатта  губерния  басшылары  өңірде  өткізуге 
жоспарланган  Қазақ  автономиясының  бір  жылдық  тойын 
ел  үшін  мағыналы  жэне  пайдалы  өткізуді  жоспарлайды. 
Олардың  негізгі  мақсаты  тойды  пайдаланып,  ел  арасында 
үгіт-насихат  жүмыстарын  жандандыру,  үйықтап  жаткан 
халықты  ояту,  оған  ой  салу  болды.  Той  Баянауылда 
тамызда  жоспарланғанмен 
маусым 
айының  ортасына 
қарай  өтеді.  Тойда  бес  мың  адамның  атынан  Семейге 
жеделхат жөнелтіледі.  Мүнда бүқара  халық Кирреспублика 
басшыларын 
Қазақ 
авгономиясының 
бір 
жылдық 
мерекесімен  қүттықтап,  оның  болашақтағы  қазак  жері 
мен  елін  көркейтуде  қажырлы  еңбек  етеді  деген  сенім 
білдірген.
Кирревком 
мен 
Сибревком 
арасындагы 
қазақ 
жерлеріне  қатысты  даулы  мэселе  ел  азаматтары  мен  үлт 
зиялыларының  ерекше  үйымдастырылған  іскерліктерінің, 
елім  деп,  жерім  деп  еңіреген жанкүйер  жандардың жүмыла 
жасаған  тамаша  да,  жан-жақты  әрекеттерінің  арқасында 
қазақтың  байырғы  жерін  біртүтас  қалпында  сақтап  қалу 
ісі  жүзеге  асты.  Екі  жақты  тартыс  БОАК-тың  1922  жылы 
26  қаңтарда  қабылдаған  «Кирреспубликаның  шекарасы 
туралы»  қаулысымен  шешіліп,  ресейліктер таласып жүрген

солтүстік-шығыстағы 
үлан-байтак 
жерлер 
Қазақстан 
I
қарамағына толық  берілді  [ 1 3 ,4 - 2 2   б.].^ 
|  
|
Кезінде 
орталыққа 
арнайы 
дайы ндалы п 
I
Қазақстан  туралы  жазылған  «Беглый  обзор  земельны х  и 
сельскохозяйственных  отношении  в  КССР»  қүжатына  зер 
салсақ,  жоғарыда  көрсетілген  Сібірдегі  қазақ.  жерлерін 
1
қайтару  туралы  қаулының  қабылданғанына  қарамастан, 
|
көптеген жерлер іс жүзінде қайтпай қалғанға үқсайды  [206]. 
I
Бүл  қүжаттың Қазақстан туралы толық орталыққа мағлұмат 
беруге арнайы дайындалғандығы оайқалады. Өйткені, мұнда 
елдің  географиялық орналасуынан  бастап, экономика,  ауыл 
шаруашылығы,  пайдалы  қазбалар,  халықтың  құрамы  жэне 
т.б.  ел  өміріндегі  маңызды  мэселелерге  байланысты  жан- 
|
жакты  мэліметтер  берілген.  Бұл  құжатта  Қазақ  КСР-нің 
|
құрамындағы  облыстар  мен  аудандарды  сипаттап,  санатқа 
бөлген  кезде  Кирреспубликаның Орынбор облысына  кірген 
қазақ  жерлері  бұрынгы  казак  жерлері  деп  атап  көрсетілді.
Біздің  бұдан  ұғатынымыз,  осы  мэселеге  байланысты  тиісті 
құжаттардың қабылданғанына қарамастан,  қазақ жерлеріне 
деген  көз  алартушылық тоқтамады.  Ал төменде  келтірілген 
деректерге  көз  жүгіртсек,  Қазан  тоңкерісіне  дейін  қазақ 
аймактарының  көлемін  одан  кейін  Қазақ  АКСР-і  кезіндегі 
жер  көлемімен  салыстырсақ,  арадағы  алш ақтықтың  аз 
еместігін  байқаймыз  (қар.  №1  кесте).  Яғни,  көрсетілген 
облыстар  мен  губерниялардағы  жер  көлемі  өзгеріске 
ұшырап,  11%-ға  азайды.  Жер  көлемінің  азаюы  қазақтың 
солтүстік  жерлері,  яғни  Орал,  Орынбор,  Қостанай  жэне
Ақмола  облыстары  есебінен  болғанын  көреміз.
Қазақстанда Кеңес өкіметі орнаған соң ашық болмаса
да,  шекаралы  аймақтарга деген  көз  алартушылық,  Ресейдің 
ішкі  аудандарынан  орыс  жэне  басқа  ұлт  өкілдерін  қазақ 
жерлеріне,  эсіресе  шекара  аудандарына  қоныстандырып, 
отарлауды жалгастырған астыртын саясаттыңтоластамағаны
сол  кезеңде  жүргізілген  саясат  пен  еліміз  ^тәуелсіздік 
алғаннан  кейін  қолға  тиген  деректер  арқылы  айқын  болып 
отыр.  Орталықтың  ұстанған  негізгі  саясаты  Ресейден 
шекаралы  аудандарға  халықты,  эсіресе  казактарды,  көптеп 
көшіріп, жергілікті халықтың үлес салмағын азайту арқылы 
болашақта  осы  жерлерді  өз  құрамына  қосып  алу  еді.
ҚАЗЛҚСТАН РЕСІІУБЛИКАСЫНЫЦ М ЕМ ЛЕКЕТТІК ШЕКАРАСЫ 
|
2 4

№1
  Кесте:  Қазан  төңкерісіне  дейін  және  одан  кейін 
қазақ  жерлерінің  көлемі  [ 2 1 ,9   б.]
Губерниялардың атауы
Қазыналық десятинада жалпы  аумагы
1916 ж.
1922 ж.
Орынбор
15256231
4.431.560
Ақтөбе
18.387200
24.155.580
Қостанай, Торғай  уезімен
коса
25.209.642
11.058.500
Орал
29.894.785
16.587.751
Бөкей ордасы
7.361.234
7.247.536
Семей
--------------------------
43.352.624
50.079.998
Ақмола
51.777.934
47.124.359
Адай уезі
19.568.752
28.561.524
Қазак КСР-і бойынша
барлыгы
210.808.394
139246.903
Сонымен  қатар,  патша  заманында,  кейінірек  қызыл 
империя  кезінде  екі  арадағы  шекараны  бойлатып,  әманда 
қылышын  жалақтатқан  казактарды  шеп  етіп  қойған  және 
олардың  қазақтар  бастаған  зұлымдыққа  қарсы  шыққан 
көтерілістерді  қантөгіспен  басып  отырды.  Кеңес  өкіметі
1920 
жылы 
Қазақстанда 
жүргізілген 
санақта 
елдің 
аумақтарында халықтың саны мен тығыздығы қаншалықты, 
қай жерлерге адамдарды  көшіруге болады,  оны  қалай  игеру 
керек  деген  сияқты  мэселелерге  ерекше  көңіл  бөлді  (қар.
№2  кесте).

№2 Кесте.  1920 жылғы халық санағы бойынш а  1  шар- 
шы  верстке  халықтың тығыздығы  [2 1 ,  12  б.]
КЛЗАҚСТЛН РЕСІІУБЛИКЛСЫНЫҢ М ЕМ ЛЕКЕТТІК ШЕКЛРЛСЫ
і  шаршы 
верстке 
халыктың
Шаршы
версттегі
аумағы
Халыктың
Губерншлардьщ атауы
жалпы  саны
тыгычпығы
17,4
738,055 
449,399 
428,036 
88,603 
239,887 
500,549 
1187,459 
1047.804
42,586
244,172
106,169
146,860
69,041
159,253
439,978
476,612
256,456
Орынбор 
Ақтөбе 
Қостанай 
Торғай 
Бөкей 
Орал 
Ақмола 
Семей 
Адай уезі
Қазак АКСР-і
бойынша барлығы
Бай  экономикалық  ресурстары  мен  тармақталған 
ирригация  жүйесі,  сан  миллион  малы  бар  үлан-ғайыр 
территорияның 
қосылуы 
Қазақстанның 
экономикалық 
жағдайының  дамуына  қолайлы  жағдай  жасады.  Осыған 
байланысты  республиканы  жаңадан  аудандастыру  мәселесі 
қаралды.  Оны  талқылау  барысында  республика  астанасын 
Орынбордан  басқа  қалага  көшіру  мәселесі  туды.  Орынбор 
Қазақ Республикасының қалыптасып нығаю жолында үлкен 
рөл  атқарды.  Бірақ,  жаңа  тарихи  жағдайларда  оның тұрған
жері  Қазақстанның  элеуметтік-экономикалық  ж эне  мәдени 
тұрғыдан  өркендеуіне  сай  келмейді  деген  сөздер  айтыла
бастады.
Оның үстіне,  қоныс аудару  саясатының нәтижесінде 
Орынбор  мен  Орынбор  губерниясы  халқының  басым 
көпшілігі  орыстар  мен  басқа  үлттар  болатын.  В.И.  Ленин: 
« ¥ л т т ы қ   жағына  бола  қалаларды  оларға  экономикалық
2 6

жағынан  бейім  тұрған  селолар  мен  округтардан  бөліп 
тастау  қисынсыз  эрі  мүмкін  емес»,  -  деп  жазды  [22].
Осы қағидаға сүйеніп Қазақстанның Батыс шекарасы 
ректификацияға үшырады. Шекараның ректификациялануы 
(лат.  түзету,  туралау)  —  мемлекеттік  шекараның  белгілі 
учаскесіндегі  сызықта  өзгеріс  енгізу,  қайта  анықтап 
меже  қою.  Ректификация  шекаралық  келісімдер  бойынша 
мемлекеттердің  арасындагы  территорияны  заңдық  актілер 
негізінде  бір  мемлекетке  не  көршісіне  беруге  келісу  актісі.
Ректификациятермині  1956ж ы лы 24қы ркүйектеГ Ф Р 
мен  Бельгия  арасында,  1960  жылы  8  сәуірде  Нидерландия 
арасында  шекараны  нақтылау  үшін  қолданылды.  Кеңес 
өкіметінің 
келісімдік 
тэжірибесінде 
ректификация 
термині  екінші  дүниежүзілік  соғыстан  кейін  Шығыс 
Пруссия  -   Калининград  облысын  өзіне  қосу,  Ленинград 
облысына 
Карелияны 
қосу 
сияқты 
актілерде 
жэне 
шекара-лық 
өзендерде 
гидроэлектростансасын 
салу 
үшін  Норвегия,  Иран  жэне  Румыния  арасында  келісілген 
актілерде  шекаралық  белдеу  ректификацияланған  кезінде 
қолданылды.  Ал  алғашқы  шекараны  ректификациялау 
тэжірибесі  1925  жылы  Қазақ  АКСР-і  мен  РКФСР  арасында 
Орынбор  қаласы  мен  губерниясын  РКФСР  қарамағына 
өткізу кезіндеболды [23]. Бүл қазақж ерлерініңхалы қаралы қ 
қүқық нормаларына сай толық түтастанғаннан  кейін болған 
бірінші  жағдай  еді.
,¥лтты қ-территориялы қ 
межелеудің 
аяқталуы 
кезіндё  Орынбор 
мен  солтүстіктегі 
біраз  жерлердің 
Ресейдің  қүрамына  өтуіне  билік  басындағы  үлт зиялылары 
қанша  қарсы  болганымен,  бүл  мәселе  Мэскеуден  біржақты 
шешіліп,  Ресей  Федерациясының  қүрамына  өтті.  1925 
жылғы  16  маусымдағы  РК(б)П-нің  Қазақстан  Аймақтық 
Комитетінің  Бюросында  бүл  мәселе  арнайы  қаралып, 
Орынбор  губерниясының  межелеу  жөніндегі  комиссияның 
жүмысы  туралы  Әлібековтың  баяндамасы  тындалады. 
Әлібеков  межелеу  жөніндегі  комиссиядағы  Қазақ  АКСР- 
і  өкілінің  шаруашылық  жэне  басқа  да  салаларда  жеткен 
жетістіктерін  баяндай  отырып,  орнатылған  шекараларда 
территориялық  келіспеушіліктердің  болганын  жэне  оның
өз пікірінде қалғанын,  сонымен қатар, оүл  мэселені  шешуді 
комиссия 
Мэскеуге  жібергенін 
баяндайды.  М эжілістің 
хаттамасы  бойынша  біз  бүл  жиында  бірнеше  мәселеге

ҚЛЗАҚСТЛН РЕСИУБЛИКАСЫНЫҢ М ЕМЛЕКЕТТІК ШЕКАРАСЫ
қатысты  қаулы  қабылданды.\  Қаулыға  сәйкес  ҚазОАК- 
нің  өкілі  Әлібековтың  БОАК  пен  ҚазОАК  арасындагы 
келісімдерін  жэне  оның  жер  мәселесіндегі  ерекше  пікірін 
қолдау  жөнінде  шешім  қабылданады.  Сонымен  қатар, 
межелеу  барысында  біраз  мүлікті,  яғни  Орынбордағы 
кітапхана,  кинотеатр,  ат  зауыттарын  жэне  Орал,  Ақтөбе 
губернияларына  қажетті  гидротехникалық  жабдықтарды 
Қазақ 
АКСР-нің 
қүрамында 
сақтап 
қалу 
Каширин 
(төраға),  М ырзағалиев  жэне  Қаратілеуовтерден  қүрылған 
комиссияға  жүктелді.  Осы  хаттаманың  соңғы  тармағы 
екі  арадағы  шекара  мәселесіне  арналған.  Мүнда  БОАК 
комиссиясындағы  қазақ  өкілінің  пікірі  мен  ұсыныстары 
шындық  түрғысынан  қабылдансын,  шекара  мэселесін 
шешудің  негізі  Торғай  облысын  қазан  төңкерісіне  дейінгі 
шекарасымен  қалыптастырудан  басталсын  деп  жазылған.
Сонымен  қатар,  Қазақ  АКСР-інен  Қостанай,  Ақтөбе
губерниялары ны ң белгілібөліктерінбөліпалу шаруашылық-
экономикалық жэне  үлттық -  саяси түргыдан  ешбір  мүмкін 
еместігі  жеткізілсін,  Қазақстанның  Орал  өзені  бойында 
шекараны  орнатуда  Орынбор  губерниясының  бір  бөлігіне 
таласуы  (Оралдың  шығыс  жағалауында  орналасқан  казак 
станицаларынан  басқа)  орынды  деп  табылсын  делінген
[23,  70  6 .]. 
1  
І 
; 
/  '■-*>'
Казачество жөніндегі О рталық комитет пленумының 
қаулысына  сэйкес  Орынбор  губерниясында  казактардың 
көптеп  шоғырлануы  мен  бүрынгы  Орынбор  казак эскерінің 
орналасуына байланысты ондаж еке тәуелсіз казакэкім ш ілік
бірлігін  қүру  (Орынбор  округі)  уақыт  талабына  сай  деп 
табылсын  жэне  аталған  округті  құру  барысында  Оралдың 
шыгыс  жағалауында  орналасқан  оұрынғы  казак  мекендері 
орналасқан  территориялар  бұрынғы  ескі  шекараларымен 
округтің  құрамына  өтулері  тиіс.  БОАК  комиссиясының 
төрағасы  С.Әбіровтың Орал  губерниясы  Илек уезінің біраз 
бөлігін  Орынбор  губерниясына  қосу  жөніндегі  талабы 
дұрыс  емес  деп  табылсын.  Илек  уезінің  аталған  бөлігі 
экономикалық  жэне  саяси  жағынан  Орал  губерниясынан 
бөлуге  келмейді  деп  нақты  жэне  түсінікті  кесіп  айтылған
болатын  [23,  26  б.].
.Жеріміздің  молдығы  —  бақытымыз,  байлығымыз, 
сонымен  қатар,  сорымыз  да.  Оған  сұқтана  көз  тіккен  жат 
ж ұрт  жайбарақат  тұра  алмай,  неше  түрлі  арамза  пиғыл,
2 8

арандатушылық  ұсыныстар  жасады.  Қазақстан  аумағының 
орыстар мен казактар көптеп шоғырланған жерлерін сылтау 
етіп,  Ресейге  жақын  болса,  оны  Ресей  Федерациясының 
құрамына  қосу,  ал  шалғайлау  жерде  болса,  онда  автономия 
құру мәселесін күн тәртібінен түсірмеуге тырысып отырды. 
Осы  орайда  20-жылдардың  басында  Калининнің  тікелей 
нұсқауымен 
Серафимов 
басқарған 
БОАК-тің 
ерекше 
комиссиясы  бірнеше  жыл  бойы  арнайы  зерттеу  жүргізіп, 
Жетісу  аумағында  орыс  автономиясын  құру  қажеттілігі 
туралы элеуметтік-экономикалық негіздемеж асағаны н айта 
кету керек. Бағымызға орай, Орталық Азиядағы жүргізілген 
республикаларды 
ұлттық-территориялық 
межелеу 
Се- 
рафимовтың бұл ұсынысының жүзеге аспауына негіз  болды
[23,  70-72  б.]_Д,
1925  жылы  28  қыркүйектегі  РК(б)П  Казкрайком 
бюросы  мәжілісінде  Голощекин  Орынбор  губерниясының 
Казақ АКСР-і құрамынан бөлінуі туралы баяндама жасайды 
[23,  166  б.].  Мэжілістің  қорытындысы  бойынша  РК(б)П 
ОК-інен  Шотман  комиссиясының  шешімін,  яғни  Орынбор 
губерниясын Қазақ АКСР-і құрамынан бөлмеуге наразылық 
білдіру  туралы  қаулы  қабылданады.  Бұған  қоса,  19  қазанда 
бұл  мэселе  қайта  қаралып,  С.Сәдуақасов  Орынбордың 
Қазақ  АКСР-інен  бөлінуі  туралы  баяндама  жасайды. 
Мәжілістің  шешімі  бойынша  Орынбор  мен  Орал  жэне 
Ақтөбе  губернияларының  біраз  жерлерінің  бөлуіне  қарсы 
дәйектер  айтылып,  қаулы  қабылданады.  Мұнда,  негізінен, 
Ақтөбе жэне Орал губернияларының біраз жерлері бөлінген 
жағдайда,  аймақтагы  шаруашылықтың  дамуына  кері  әсер 
етіп,  қазақтардың  онсыз  да  төмен  жагдайының  мүлде 
нашарлап  кететіні  айтылған.  Осы  мәселелерді  БОАК- 
та  қорғау  үшін  Мыңбаевтың  кандидатурасы  бекітіліп, 
Қожановтың ұсынысы  қабылдансын  делінген.
Бұдан  Қазақ  ОАК-інің  шекарадағы  жерлерді  қанша 
бермейміз  дегенімен,  орталық  өз  мақсатына  жету  үшін 
эр  түрлі  жолдармен  басқа  себептерді  желеу  етіп,  өзінің 
дегеніне  жетіп  отырғанын  көреміз.  Жоғарыдағы  қаулылар- 
ға  қарайтын  болсақ  Орынбор  аймагында  казак  ұлтының 
басым  тұратынын  сылтау  етіп,  ол  жерде  оларға  жеке  округ 
құрып,  бұрынғы  шекараларымен  Ресей  Федерациясының 
құрамына  қосып  отырғанын  байқаймыз.  Бұл  Ресейдің  эр 
замандағы көздеген негізгі мақсаттарының бірі болды. Яғни,
2 9

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ М ЕМ ЛЕКЕТТІК ШЕКАРАСЫ
қазақтың шекаралы, халық аз  қоныстанған,  шұрайлы,  қазба 
байлығы  мол,  өмір  сүруғе  ыңғайлы  жерлеріне  Ресейден 
қара  шекпенділер  мен  мүжықтарды  қоныстандырып,  орыс 
халқының саны  басым  болған уақытта  ол  жерлерді  әр түрлі 
сылтаумен өз қарамағына өткізіп отырған. О рынбордың сол 
кезде  Ресейдің  қүрамына  өтіп  кетуінің  бірнеш е  себептерін 
атауға  болады.  Біріншіден  —  ғасырлар  бойы  Патша 
үкіметінің  отарлау  саясатының  нэтижесінде  Орынборда 
казактардың  көптеп  шогырлануы  мен  Кеңес  үкіметінің 
бастапқы  кезеңде  ол  жерде  казак  әскерлерінің  округін 
қүруы, екіншіден -  Орынбордың Қазақ АКСР-інің астанасы 
болғанымен,  басқа  аймақтардан  шалғайда  орналасуы  мен 
оған  қатынайтын  шойын  жолдарының  жоқтығы  жэне  сол 
кезде  Орынборда  үлт  зиялыларының  жоқтығы.  Қазағы 
болмағандықтан,  оның  өмірі  басқаша,  қазаққа  ұқсамайды. 
Сол  себепті  біздің  Орынбордан  алып  отырған  тәрбиеміз, 
сондай-ақ  жақсы  өнеге,  дұрыс  тәжірибеміз  жоқ.  Орынбор
өз  өмірімен  жүріп  жатыр.
Қазақстанның  сары  даласы  оның  көбін  білмейді.
Сондықтан  Орынбор  өгей  шеше  сияқты.  Олай  болса,  бізге
жаңа астана керек Қазақстанның өкіметі Орынбордан көшуі
қажет  деген  болатын.  Осыдан  барып,  Қазақстан  мен  Ресей
Федерациясы  арасындағы  ұлттық-территорялық  межелеу
аяқталып,  БОАК-тің  Орынборды  беру  жөніндегі  шешімі 
шыққан  кезде  оны  көпшілік  жұрт  байқамай  да  қалды^
РК(б)П  Қазөлкеком  хатшылығының  1925  жылғы 
26  маусымдагы  мәжілісінде  Орынборды  Қазақ  АКСР- 
і  құрамынан  шығару  жөнінде  Даниловтың  баяндамасы 
тыңдалып, 
Орынбор 
губерниясының 
Қазақ 
АКСР-і 
құрамынан  шығуына  байланысты  ондағы  қазақ  партия 
ұйымдарын  бөліп  алу  жөнінде  қаулы  қабылдап,  бөліп  алу 
жұмыстары  аяқталысымен  РК(б)П  ОК  хабарлансын делінді
[24].
Киробком 
комиссиясы 
Қазақстанды 
экімшілік- 
территориялық  аудандастыру  ісінің  бірнеше  нұсқасын 
ұсынды. 
Республиканың 
болашақ 
астанасы 
ретінде 
Ақтөбе,  Ақмола,  Шымкент,  Әулие-ата,  А қмеш іт  қалалары 
аталды.  Барлық  материалдар  РК(б)П 
ОК-нің  қарауына
тапсырылды.
1925  жылы  26-қаңтарда  РК(б)П  ОК  комиссиясы
Қазақстанды  аудандастырудың  жобасын  қарап,  мәселені
3 0

сцан 
эрі 
талқылауды 
БОАК-тің 
орталық 
әкімшілік 
комиссиясына  берді.  Қазақ  АКСР-інің  астанасын  Ақмешіт 
қаласына  көшіру  туралы  қаулы  қабылдап,  территориялық 
және  экономикалық  мәселелерді  анықтауды  БОАК-тің 
арнаулы  комиссиясына жүктеді  [24,  121  б.].
1921 
жылы  бекітілген  Қазақ  АКСР-нің  әкімшілік 
бөлінуі  1925  жылдың  басына  қарай  аяқталды.  Қазақстанда 
басқа  да  КСРО  республикаларында  сияқты  төрт  звенолы 
басқару  жүйесінің  (губерния  -   уезд  — болыс  — село,  ауыл) 
орнына үш звенолы басқару жүйесі (облыс-аудан-село, ауыл) 
енгізілді.  Қазақ  АКСР-і  адай  уезін,  Ақтөбе,  Ақмола,  Орал, 
Семей,  Қостанай,  Жетісу  және  Сырдария  губернияларын, 
Қарақалгіақ  автономиялы  облысын  біріктірді  [25].
Республиканың  астанасы  1925  жылы  Орынбордан 
Ақмешітке  көшірілді.  Осы  жылы  15-19  сәуір  аралыгында 
жаңа  астанада  Қазақстан  Кеңестерінің  5-ші  съезі  өтті. 
Съезде С.Қожановтың үсынысымен  орысша жазылымдарда 
«киргиз»  деп  бүрмаланып  келген  қазақ  халқының  тарихи 
атын  өзіне  қайтарып  —  «Қазақтар»  деген  атауды  қалпына 
келтіріп,  бүрынгы  Қыргыз  АКСР-і  Қазақ  Автономиялы 
Кеңестік  Социалистік  Республикасы  болып  өзгертілді  [26, 
93  б.].  Сонымен  қатар,  съезде  Бүкілқазақ  Кеңестерінің 
1925  жылгы  19  сәуірдегі  шешімімен  республиканың  жаңа 
астанасының  аты  өзгертіліп,  Ақмешіт  каласы  Қызылорда 
деп  аталды.
Қазақ  халқының  территориялық  жагынан  бірігуі 
кезіндё  1924-1939  жылдар  аралығында  Солтүстік  Батыс 
шекарада  бірнеше 
өзгерістер 
болды. 
XIX 
ғасырдан 
бастап 
Солтүстік  Қазақстан  мен  Батыс  Қазақстанды 
бауырына  басып  үйреніп  қалған  Сібір  әкімшілігі  (кейіннен 
Сібір  ревкомы)  осы  өлкені  жаңадан  қүрылган  Қазақ 
АКСР-іне  (кейіннен  Қазақ  КСР-іне)  бергісі  келмеді.. Осы 
істе  үлкен  даулы  тартыстар  жүрді.  Ол  1921  жылы  Сібір 
ревкомының  төрағасы  Соколовтың  Ақмола  ревкомының 
бастығы  Қаңтаровпен  арадағы  территориялық  сүрақтар 
бойынша таласынан  басталды.
Қазақстанда 
жүргізілген 
ұлттық-территориялық 
межелеу  аяқталганнан  кейін,  оның  ішкі  территориясын 
экімшілік  аудандарга  бөлу  басталды.  Бұрынгы  патша 
өкіметінен  қалған  әкімшілік  бөлініс  заман  талабы на  сай 
келмей,  экономика  мен  шаруашылықты  дамыту  барысында
3 1

КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ М ЕМЛЕКЕТТІК ШЕКАРАСЫ
қиындықтар 
туғызғандықтан, 
республика 
басшылығы 
қайта  бөлуді  шешкен  болатын.  Солтүстік-батыс  шекара 
1921-1939 жылдар  аралығында бірнеше  рет біресе  Ресейге, 
біресе Қазақстанға беріліп, өзінің нақты  иесін тапқан емес. 
Сонымен  қатар,  Қазақстан  мен  Ресей  арасында  бүгінгі 
күнге дейін шекараны делимитациялау және демаркациялау
мэселелері  ешқашан  жүргізілмеген.
Ш екаралы қ  мэселенің  бір  ғана  мысалы  Орынбор 
шекарасындағы  Ж арбұлақ  аралы.  Осы  арал  территориялық 
жағынан 
Ресейге 
бағынса, 
шаруашылық 
жағынан 
Қазақстанға  багынады.  Аралды  шаруашылық  жағынан 
пайдаланғанымыз  үшін  біз,  яғни  Қазақстан  жағы  Ресейге 
көлемді  қаржы  төлейді.  Осы  мэселе  қазіргі  таңда  екі  ел 
арасында  жүргізіліп  жатқан  шекараны  делимитацилау 
және  одан  кейінгі  демаркациялау  барысында  өз  шешімін 
табады  деп  күтілуде.  Сонымен  қатар,  шекаралас  Ақтөбе, 
Қостанай,  Солтүстік  Қазақстан  жэне  т.б.  облыстарда  да 
осындай  мәселелер  орын  алған.  Осы  солтүстік  -   батыс 
шекара  бойынша  Қазақстан  мұрағатында  құжаттар  бар. 
Бірақ БОАК-тің қаулысы  бар  шекаралық сұрақтар бойынша 
Батыс  Сібір  әкімшілігімен  алмасқан  келісім  құжаттарын 
бүгінгі  танда  Ресей  сылтауратып  бермей  отыр,  өйткені 
бұл  аймақтағы  жерлердің  көптеген  бөлігі  қазақ  халқының 
тарихи  жерлері,  сол  себептен  даулы  мәселе  тудырмас  үшін 
екі арадағы болған келісімдер бойынша даулы деп танылған 
біраз  учаскелер  қазақ  жері  болып  табы лады і  Ал  құнарлы, 
суы  мол  жерінен  кім  айырылғысы  келсін?
3 2

1.2 О р т а л ы қ  А зи я  р е с п у б л и к а л а р ы н д а ғ ы  ұ л т т ы қ -  
т е р р и т о р и я л ы қ   меж еленудің  а я қ т а л у ы   ж әне  қ а з а қ  
ж е р л ер ін ің   Қ а з а қ  А К С Р -і  қ ұ р а м ы н а   өтуі
Қазақстанның  оңтүстік  мемлекеттік  шекарасына 
келетін  болсақ  еліміз  тәуелсіз  болып,  өз  шекарасын 
көрші  елдермен  айқындайтын  кезде,  біраз  болса  да 
келеңсіз  мэселелер  туындаған  болатын.  Бұл  көршілес, 
тағдырлас,  бауырлас  түркі  тілдес  елдердің  территориялық 
мәселелерінің тарихы  тереңде  жатқаны  баршаға  мэлім.
Мәселен,  Қазақстан  мен  Өзбекстан  арасындағы 
территориялар  бірнеше  ғасырлар  бойы  сол  тұстағы  тарихи 
жағдайға байланысты  бір елден  екінші  елғе алма-кезек өтіп 
отырғаны  белгілі.
Екіншіден,  Сыр  өзені  бойындағы  қалалар  мен 
Түркістан 
қаласының  бірнеше  ғасырлар  бойы 
қазақ 
хандығының  астанасы  болуы  екі  елдің  арасындағы  қарым- 
қатынас  мэселесіндегі  маңызды 
істердің  бірі  болып 
табылады.  Қазан  төңкерісіне  дейінгі  тарихтың  қай  кезеңін 
алсақ  та,  Орталық  Азия  мен  Қазақстан  тарихы  тұтастай 
бірігіп жатыр. Бұл бірігудің ең соңғы көрінісі XIX ғасырдың 
аяғы  мен  XX  ғасыр  басындағы  ұлттық  бірлік,  тәуелсіздік 
үшін  болған  қозғалыстар  мен  көтерілістер.
XIX  гасырда  Қазақстанның  оңтүстік территориясын 
үш 
өзбек  хандықтары  -   Бұқар, 
Хиуа  жэне  Қоқан 
хандықтарымен  шектесіп  жатты.  XIX  ғасырдың  бірінші 
жартысында  Қоқан  және  Хиуа  хандықтары  көрші  қазақ, 
қырғыз  жэне  түрікмен  халықтарына  қарсы  экспансиялық 
саясат жүргізіп отырды. XIX ғасырдың 20 жылдарына қарай 
Қоқан  хандығы  батысында  Арал  теңізі,  шығысында  11 Іу 
жэне Іле өзендері  бассейндері  аралығында орналасқан  ¥ л ы  
жэне  Кіші  жүз  иеліктеріндегі  ұлан-ғайыр  территорияны 
басып  алды.  Сол  кезде  Қоқан  хандығының  қол  астына  150 
мың қазақ отбасы  өтті  деп  көрсетеді  С.Мадуанов  [27,  37-38 
б.]. 
'  
• 
.
Ресей патшалығы Орта Азиял ық хандықтарды жаулап 
алғаннан  кейін,  орталығы  Ташкент  қаласында  орналасқан 
Түркістан  генерал-губернаторлыгы  құрылды.  Түркістан 
генерал-губернаторлығының  қарамағына  қазақ  жерлерінің 
Жетісу  және  Сырдария  облыстары  қарады.  1876  жылы 
патша  үкіметі  Ферғана  даласындағы  халық  көтерілісін
3 3

КЛЗЛҚСТЛЫ РЕСПУБДИКЛСЫНЫН МЕМ.1 ЕКЕТТІК ШЕКЛРЛСЫ
эскери  күшпен  басып,  Қоқан  хандығын  толықтай  жойды. 
Қоқан  хандығының  территориясын  түтастай  Түркістан 
ғенерал-губернаторлығының  қүрамына  -   Ферғана  облысы 
деген  атпен  қосты.
Патшалық Ресейдің  1867-1868 жылдары Қазақстанда 
жүргізген 
экімш ілік 
реформаларының 
нәтижесінде 
Сырдария  облысы:  Қазалы,  Перовск,  Ш ымкент және Жизақ 
уездерінен қүралды.  1886 жылғы Түркістан өлкесін басқару 
жөніндегі  ереже  енгізілгеннен  кейін,  Ходжент  уезі  жаңа 
қүрылған Самарқанд облысының қүрамына кірді. Осы түста 
Түркістан уезі  қысқартылып, оның территориясы Ш ымкент 
және  Перовск  уездері  арасында  бөлінді.  Ал  Қүрамын  уезі 
Ташкент  болып  өзгертілді  [9,  28  б.].
Жаңа 
реформа 
бойынша 
Жетісу 
облысына 
қүрамындағы  Сергиполь,  Қапал, 
Верный,  Ыстық-көл 
уездеріне қосымш а Алатау округы мен Тоқмақ жэне Жаркент 
уездері  қосылды.  1917  жылы  Қазан  төңкерісінен  кейін 
Түркістан  генерал-губернаторлыгының  территориясының 
көптеген бөлігі  1918  жылы  мамыр айында  Түркістан  өлкесі 
Кеңестерінің  У-съезінде  қүрылған  Түркістан  Автономиялы 
Кеңестік  Социалистік  Республикасының  қүрамына  өтті. 
Сондай-ақ,  оның  қүрамына  Қазақстан  жеріндегі  Жетісу 
жэне  Сырдария  облыстары  да  кірді  [9,  30  б.].
Бүкілресей  Орталық  Атқару  Комитеті  мен  Халық 
Комиссарлары 
Кеңесі 
Совнаркомның 
1919 
жылгы 
10  шілдедегі  №354  қаулысына  сәйкес  Қазақ  АКСР-і 
территориясының  шекарасын  бекіткен  болатын.  Бүл  қүжат 
бойынша  Қазақ  АКСР-і  қүрамына  Семей,  Ақмола,  Торғай, 
Орал облыстары мен Закаспий облысының М аңғы ш лақ және 
Красновод  уездері,  Астрахань  губерниясының  Синемор 
жэне  Бөкей  ордалары,  сонымен  қатар  қосымша  біраз 
жерлер  қосылды.  Ал  қарастырып  отырған  қазақ жерлерінің 
оңтүстік 
шекарасына 
келгенде, 
Декретке 
Түркістан 
қүрамына  кіретін қазақ жерлері  халықтың қалауы  бойынша 
шешілсін  деген  бап  енгізілген  болатын  [17].
О рталық 
Азияда 
ерте 
заманнан 
экономикасы, 
шаруашылығы  мен  мэдениеті  дамыған  қалалардың  көп 
болғандығын  біз  осы  аймақта  жүргізілген  археологиялық 
зерттеулер  мен  бізге  жеткен  жазба  деректерінен  білеміз, 
ал 
табиғатының 
қолайлылығы 
мен 
осы 
аймақтан 
дүниенің  бір  басымен  екінші  басын  жалғап  жатқан  Ж ібек
3 4

Жопының  өтуі  мұнда  халықтың  көптеп  шоғырлануына 
алып  келді.  Аймақта  халықтың  тығыз  жэне  аралас  орнала- 
суы  XX  ғасырдың  20  жылдарының  бас  кезінде  ұлттық 
республикалар  арасында  экімшілік  шекараны  анықтау 
барысында  көптеген  қиындықтар  тугызғаны  белгілі.
1921 
жылы  Түркістан  Республикасы  БОАК-тің  1921 
жылғы  11-сәуірдегі  Декретіне  сәйкес  РКФСР  қүрамындағы 
Түркістан АвтономиялыКеңестікСоциалистікРеспубликасы 
болып  қайта  қүрылды  [28].  Бірақ  Кеңес  үкіметі  «Ресейдің 
ескі  экімшілік бөліністерін», яғни  крепостник-помещиктер 
менсамодерж авиелік-крепостниктікмемлекеттіңш енеунік- 
тері  орнатқан  бөліністерді  ескі  деп  тауып,  оның  орнына 
жаңа шаруашылық өмірдің талаптарына жэне түрғындардың 
үлттық  қүрамына  сәйкес  жасау  керек деп  айтқан  болатын.
Түркістанды 
ұлттық-территориялық 
межелеу 
мэселесі  БОАК-тің  1921  жылғы 
11-сәуірдегі  Декреті 
қабылдағанға  дейін  көтерілді.  Межелерді  жүргізу  үлкен
даиындық  жүмыстарын  талап  етті,  ал  осы  кезде  аимақта 
жағдай  өте  ауыр  еді.  Аймақтагы  әлеуметтік-экономикалық 
ахуал  үздіксіз  соғыстар  мен  көтерілістердің  нэтижесінде 
күрт  қиындады.  1920  жылдың  басына  дейін  Закаспийде 
ағылшындар  мен  ақ  гвардияшыларға,  біріккен  Хиуа  жэне 
Қоқан  хандықтарына  қарсы  соғыс  жүріп  жатты.  Ферғанада 
басмаш  құрылымдары  белсенділік  танытса,  1920  жылдың 
сэуіріне  дейін  Жетісу  майданы  жойылмаған  болатын.  1920 
жылғы  маусымда  Верныйда  кеңеске  қарсы  бүлік  шықты. 
Тек Хиуа мен Бұқараны алғаннан кейін ғана, Орта Азиядағы 
ж аңаұлттық-территориялықбөліністері мен қайта құрылған 
Қазақ  АКСР-інің  шекарасын  анықтау  мэселесін  шешуге 
мүмкіндіктер  туды.
Бүрынгы  Хиуа  мен  Бүқара  хандықтарының  орнына 
жаңадан  Хиуа  жэне  Бұқара  Республикалары  құрылды 
[28,  32  б.].  1920  жылгы  қазандагы  Қыргыз  (Қазақ)  АКСР 
Кеңестерінің 
қүрылтай 
съезінде 
Түркістанның 
қазақ 
облыстарын  Қазақ  АКСР-нің  құрамына  қосу  мүмкіндіктері 
талқыланды. 
Аймақтағы 
саяси-экономикалық 
жагдай 
күрделі  болғандықтан  Орталық  Азияда  мемлекеттердің 
шекараларын  ұлттық  құрамына  қарай  бөлу  тек  1924  жылы 
гана  іске  асты.  1923  жылы  Түркістан,  Бұқара  жэне  Хорезм 
ұлттық  республикаларын  біріктіру  ісі  жүзеге  асты  [28,  87 

жүктеу/скачать 9,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: