атаны п,біртұтаселболуданүмітіүзілгендәрменсізжағдайда

құрамында  қандай  құқықтық жағдайда  болуы  керек?  Оның 
кұрамына енген ұлгтардың мемлекет формалары федерация 
элде  автономия  болуы  керек  пе?  ¥ л т т а р д ы ң   тең  құқықтық 
дәрежесі  қалай қамтамасыз етіледі? Осындай  ел тағдырына 
маңызды  ойларды  ортаға  салу  негізінде  съезде  басты 
бағыт айқындалады.  Қазақ зиялыларының съезд жұмысына 
белсенді қатысуларының бірнеше себебі болды. Біріншіден, 
ақпан төңкерісінен  кейін  елде  орын  алган түсініксіз жағдай 
мен  уақытша  үкіметтің  бүлыңғыр  болашағының  аландатуы 
болса,  екіншіден,  патшалық  үкіметтің  билік  басынан 
кетіп,  елдегі  аласапыран  кезенде үлттық тэуелсіз  мемлекет 
қүру  идеясын  жүзеге  асыру  мэселелерін  қарастыру  жэне 
автономиялық мемлекет күру идеясы жүзеге асқан жағдайда 
Сібір  аймағы  қүрамындағы  қазақ  жерлерінің  тағдыры  мен 
шекара  сызығының  өту  мәселесі  еді.
С ъ ездделегаттары ны ңқұрам ы әртүрліболғанды қтан 
аймақтың тағдырына қатысты бірнеше ұсыныстар жасалды. 
Съезге  қатысқан  большевиктердің  көзқарасы  бойынша, 
Сібірге 
автономия  дэрежесін 
беруге 
болмайды, 
бұл 
буржуазиялық  идея.  егер  Ресей  үшін  маңызды  бұл  аймаққа 
автономия  берілетін  болса,  онда  бұл  аймақта  билеуші 
таппен  күресу  қиынға  соқпақ.  Екінші  топтағы  делегаттар 
Ресей  аумағында  федерацияның болуын  қолдады.  Олардың 
ойынша, 
Ресейде 
автономияның 
болуы 
орталықпен 
байланысты  элсіретіп,  мемлекеттің  тұтасты ғы на  қауіп 
төндіреді,  мемлекеттің  тұтастай  ыдырап  кетуіне  жол  ашуы 
мүмкін.  Бұл  топтың  ұсынысының  астарында  баяғы  патша 
заманында  қалыптасқан  «бөлінбейтін  Ресей»  идеясының 
жаңа  сарындағы  идеологиясының  жатқанын  байқауға 
болады.
Съезд 
жүмысына 
қатысқан 
қазақ 
зиялылары 
ұлттық  қанау  мен  отарлық  езгіні  жойып,  өзін-өзі  басқару 
құқығына  ие  болуға  шақырды.  Р.Мэрсеков  өзінің  сөйлеген 
сөзінде,  Сібірді  мекендейтін  ұлттар  мен  тайпаларға  өзін- 
өзі  басқару  құқығын  беру  керек,  Ә.Ермеков  съезд  жұмысы 
орыс  төңкерісінің  соңы  болуы  керек,  Сібір  халықтары 
бүрын  эрқайсысы  өз  бетінше  кеткен,  сондықтан  енді  олар 
бірге  достықта  өмір  сүрулері  қажет десе,  ал  Ә.Бөкейхан  өз 
сөзінде  большевиктер  ұсынған  К.Маркстың  барлық  елде 
пролетариат  диктатурасын  орнату  арқылы  ұлт  мәселесін, 
мемлекет формасын шешу идеясын бірден жоққа шығарады.

«Халықтар  дайын  формулалармен  Маркс  бойынша  емес, 
өз  қалаулары  бойынша  өмір  сүрулері  қажет»,  —  деп
түжырымдады 
Ә. 
Бөкейхан  [11,  38  6.].
1917 
жылғы  желтоқсанда  өткен  екінші  жалпы 
қазақ  қүрылтайының 
күн 
тәртібі 
«Алаш» 
партиясы 
багдарламасының 
талаптарынан 
жэне 
сол 
кезде 
қалыптасқан  саяси  өзгерістерден  туындады.  Қүрылтаидың 
күн  тэртібіне  енгізілген  10  мэселенің  ең  маңыздылары 
қазақ  мемлекеттілігі  бүл  — Алаш  автономиясын  құру,  оның 
үкіметі  —  Алашорданы  сайлау,  оның  қарулы  күштері  — 
халық  милициясын  жасақтау  болды.  Құрылтай  шешіміне 
сәйкес,  Қазақстан  халқымыздың  ата-қонысын  (этникалық 
территориясын)  түгел  қамтитын  ұлттық-территориялық 
мемлекет  болып  жарияланды.  Оның  ресми  атауы  -   Алаш 
автономиясы,  ал  үкіметі  — Алаш-орда  болсын  делінді.
Қазақ  қайраткерлерінің  негізгі  идеясы  —  қазақ 
халқының  Ресей  отарының  қанды  шеңгелінен  босанып, 
қайткен  күнде  тэуелсіз  мемлекет  құруы  Ә.Бөкейхан  бұл 
идеяның  жүзеге  асуын  эр  халықтың  өзін-өзі  басқару 
идеясын  жүзеге  асыру  құқыгымен  байланыстырып  қарады. 
Бірақ,  бұл  кезде  де  қазақ  халқының  басына  бақ  қонбады. 
Батыста  -   «Астрахань  қазақтары»,  «Орынбор  қазақтары», 
«Саратов  қазақтары»  жэне  «Царицын  (қазіргі  Волгоград) 
қазақтары»,  оңтүстікте  —  «Түркістан  қазақтары»,  оның 
құрамындагы  кейбір  ірі  ру  тайпалары  «Бұхар  жэне  Қоқан 
қазақтары»,  немесе  «Тәшкент  қазақтары»,  ал  шығыс  пен 
солтүстіктегі  қалың  ел  «Сібір  қазақтары»  деген  жасанды 
атауға ие  болып,  «бөліп  ал да, билей  бер»  саясатына еріксіз
жегілгені  тарихи  шындық.
Республикамыздың 
осы 
күнгі 
алып 
жатқан
территориясын 
бүгінгі 
танда 
әлемнің 
130-ға 
жуық 
мемлекеті  танып  отырған  (дипломатиялық  қатынастар 
лпняғян 
мемле кеттео^. халыкаоалық құқыққа сай Қазақстан
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ М ЕМ Л ЕК ЕТП К  ШЕКАРАСЫ
тәуелсіздігін  әлемнің  бар  жұрты  моиындаған  осы  күнгі 
жағдайымыздың  бастамасы  сонау  алыстағы 
1920 
жылдың 
4-12 
қазанында  жатыр,  оның  алғышарты  мен  себебі  — 
1920 
жылдың 
26 
тамызындағы  Бүкілресейлік  О рталық  Атқару
Комитетінің Декреті.
Х алық  Комиссарлары  Кеңесінің 
1918 
жылғы^ 
10 
шілдедегі 
№354 
Декретін негізге ала отырып, Бүкілресеилік 
О рталық Атқару Комитеті  мен  Халық Комиссарлары  Кеңесі
1 4

қаулы  шығарды.  Ол  қаулыда:
1.РКФСР-дің 
бір 
бөлігі 
ретінде 
Автономиялы 
Қырғыз  Социалистік  Кеңестік  Республикасы  күрылсын, 
оның  қүрамына  бүрынғы  әкімшілік  шекарасымен  мына 
облыстар  енгізілсін:
а) Семей  қүрамына кіретін уездер:  Павлодар,  Семей, 
Өскемен,  Зайсан,  Қарқаралы;
э) Ақмола қүрамына кіретін уездер: Атбасар, Ақмола, 
Көкшетау,  Петропавл  жэне  Омбы  уезінің  біраз  бөліктері;
Ескерту: 
Омбы 
уезінің 
Қырғыз 
және 
Сібір 
бөліктерінің  шептерін  дэл  белгілеу  Қырғыз  революциялық 
комитетінің  Сібір  революциялық  комитетімен  келісім 
бойынша  жүзеге  асырылады.
б) 
Торгай  қүрамына  кіретін  уездер:  Қостанай, 
Ақтөбе,  Ырғыз,  Торғай;
в)  Орал  қүрамына  кіретін  уездер:  Орал,  Абищенск, 
Темір,  Гурьев;
г)  Закаспий облысының  Маңғыстау уезі,  осы  облыс- 
тың 
Красноводск 
уезіндегі 
4-ші 
жэне 
5-ші 
Адай 
болыстары;
д) Астраханьғуберниясынан: Синеморболысы, Бөкей 
ордасы,  1-ші  жэне  2-ші  Приморье  округтарымен  шектес 
бүрынгы  қазыналық  округтық  жерлердің  территориясы.
Астрахань  атқару  комитетінен  комиссия  қүрылсын 
жэне  оның  қүрамына  Астрахань  атқару  комитеті  мен 
Кирревком  өкілдері  кірсін,  олар  екі  облыстың  аралас 
халыктар 
түратын 
елді 
мекендер 
арасындағы 
өзара 
байланысты  қарастырсын  делінген  жарлықта.Х
2. Сол кездегі Түркістан республикасының қүрамына 
кіретін  қырғыз  территориясын  Қырғыз  республикасының 
қүрамына  енгізу  осы  облыстар  халқының  еркі  бойынша 
жүргізілсін деп қазақ шекараларының оған кіретін облыстар 
мен  уездерді  анықтап  берді  [12,  251-255  б.].
1918 
жылы  қазан  айында  Қара-Төбе  деген  жерде 
М аңғышлақ  қазақтары  жиналып,  өздерінің  Қазақ  АКСР- 
і  қүрамына  қосылатындықтары  жөнінде  қаулы  қабылдап, 
Қырғыз (Қазақ) өлкелік төтенше комиссары Ә.Жанкелдинге 
өтініш  жазды.  Бүл  мәселе  1920  жылы  27  наурыздағы 
Кирвоенревком 
мэжілісінде 
қаралып, 
Маңғышлақ 
жэне  Красноводск  уездері  Түркістан  республикасының 
қүрамында  болғанымен  ондағы  Адайлар  көбіне  Орал  жэне

Торғай  облыстарында жүреді,  сондай-ақ олар  шаруашылық 
жағынан  Орал  облысымен 
байланысты, 
сол 
себепті 
Адайлар Қазақ АКСР-і қүрамына қабылдансын деген  қаулы
қабылданады  [ 12,  182  б.]. 
4
Бүкілресей Халық Комиссарлары Кеңесінің төрагасы
В.И.  Ленин  1919  жылдың  10  шілдесінде  «Қырғыз  (Қазақ)
■ 
* 
О С І___ __  
\   Г  .   . . .   * 
м ч  
* * ■
ҚАЗЛҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ М ЕМ ЛЕКЕТТІК ШЕКАРАСЫ
өлкесін  басқаратын
ережеге»  қол  қояды. 
қарамағына 
көшеді.
төңкеріс
Дала  өлкесін 
Комитет
комитеті  туралы  Уақытша
басқару  Кирревком
__  
мүшелігіне 
алғашында
А.Байтүрсынов  Ә.Жанкелдин,  М.Түнғаншин,  Б.Қаратаев, 
С.Пестровский,  С.Меңдешев,  В.Лукашевтер  енді.  Дала 
өлкесінің экімшілік орталығы Орынборда жүмысқа кіріскен 
Төңкеріс  комитеті  тамыз  айының  басында-ақ  «күллі  қазақ 
жерін бір автономияға біріктіру — кезек күттірмейтін тарихи
міндет...»  деп  жария  етті
1919 
жылы 
27
[ВД 
I
 
I
там ы зда 
Бүкілресей 
О рталық 
Атқару  Комитеті  (БОАК)  Сібір  өлкесін  басқару  үшін
Сібір  революциялық  комитетін  қүрады,  оның  әкімшілік 
орталығына  Омбы  қаласын  белгілейді  [14].  1868  жылғы 
реформа  бойынша  ресми  қүжаттарда  «Сібір  қырғыздары» 
аталған  Орта  жүз  қазақтары 
қоныстанған  Сарыарқа 
атырабы  Сібір  өлкесінде  қалады:  атап  айтқанда,  бұрынғы 
Торғай  облысына қарасты Қостанай уезі түгелдей  сол  кезде 
қүрылған  Челябі  губерниясына  берілді;  ал  Ақмола  облысы 
көп  күттіртпей  Омбы  губерниясы  атанып,  оның  қүрамына 
осы  облыстан  Көкшетау,  Атбасар,  Петропавл  жэне  Омбы 
уездері  кірген;  сондай-ак,  Павлодар,  Қарқаралы,  Аягөз, 
Зайсан  жэне  Өскемен  уездерін  біріктірген  Семей  облысы 
Сибревкомның құзырына  көшеді.  Сибревкомның құрамына 
өткен  ұлан-ғайыр  жерлерде  өмір  сүрген  1916  жылғы  санақ
бойынша  саны  бір
миллионнан  асқан  қазақтар
_______  
жарым
Кирревком  билігінен  тысқары  қалып  қойған-ды.
Бүкілодақтық  Атқару  Комитеті  Уақытша
ереже
қазақ
қабылданғаннан 
кейін 
бір-екі 
ай 
аралығында 
даласы ны ң  теріскейі  мен  шығысын  қамтитын  ұлан-байтақ 
бөлігіне  билік  ететін  тең  қүқықты  екі  ревком  құрады. 
Осы  қазақ  халқының  тағдырында  маңызды  саяси  оқиғаға 
зер  салсақ,  Мэскеудің  сол  бір  кереғар  қарармен  екеуін 
бір-біріне  қарсы  қойып,  дау-шарға  түсуін  өздері  қолдан 
жасағанын  аңдау  қиын  емес.  Сібір  ревкомы  и е л ігін д е п  
қазақ жерінде орыс билігін қаз-қалпында сақтап, соған орай
1 6

қазақ  жақсыларын  ел  басқарудан  шеттету,  саяси  қуғындау 
әдісін  ту  бастан  бекем  ұстаған.  Сибревкомды  басқаруға 
қажыр-қайраты мыгым, большевиктік белсенді эрекеті үшін 
«Сібірдің  Ленині»  атанған  И.Н.  Смирнов  тағайындалған- 
ды.  Оның  ойынша,  бүл  өлкеге  байырғы  қазақ  жерінен  де 
қомақты  сыбага  алуға  тиіс:  айталық  БОАК  қаулысына 
сэйкес,  Кирреспублика  иелігіне  Семей,  Ақмола,  Торғай 
облыстарын кайтарып беруге ол қарсы емес, бірақ Қостанай, 
Петропавл,  Омбы,  Көкшетау  уездерін  біртүтас  қалпында, 
ал  Павлодар  уезінен  бірнеше  болыстар  мен  Өскемен 
уезінің  күншығыс  бөлігі,  кенді  Алтай  аймағы,  яғни,  қазіргі 
Қатон-қарағай,  Күршім  аудандары түгелдей,  Зырян,  Риддер 
жэне  сол  қалалардың  төңірегіндегі  қазыналы,  ну  орманды 
таулы  өңір  Сібір  өлкесінде  қалуы  тиіс.  Оның  осы  мэселеге
қатысты  аитқан  негізгі  уәжі:  аталған  уездерде  орыстар 
басым  түрады,  ал  қазақтар  саны  жағынан  отыз,  ары  барса 
қырық  пайыздан  аспайды,  осы  жерлер  Кирреспубликаға 
берілсе,  басым  қоныстанған  орыс  пен  азғантай  қазақ  өзара
сыиыспаи,  қиян-кескі  қантөгіс  туады-мыс,  оған  қоса  осы 
өңірдегі  өндіріс  ошақтарын,  әсіресе,  тау-кен  жүмыстарын 
Сибревком  жедеғабыл  жүргізіп,  ортақ  Отанды  нығайтуга 
қомақты үлес қосады, ал Кирреспублика —  бүған дәрменсіз, 
мал  бағу  болмаса,  өндірісте  істеуге  оларда  тәжірибе  де, 
қабілет те  жоқА^
Смирновтың  қолына  ол  кезде  қосымш а  БК(б)П 
Сиббюросын  басқару  қүзыры бар орасан зор билік берілген 
болатын.  Бүгінгі  Сарыарқаның  үш  облысы,  сол  кездегі 
Ақмола  жэне  Семей  губерниясы  атанған  кең  байтақ  дала 
Кирревком  қарамағына  бірден  берілген  жоқ,  ол  кезде 
олардың  басшылығында  Омбы  тагайындаған,  солардың 
саясатын жүргізетін адамдар отырды.  Олар да үлы орыстық 
шовинистік  мақсатқа  сәйкес  жүмыс  жасап  отырды.  Оған 
мысал  ретінде  Павлодар  уезінде  қалыптасқан  ахуал.  1920 
жылдың  қаңтар  айының  бас  кезінде  осындағы  ревком 
басшылары уезді Семей губерниясынан бөліп алып, Омбыға 
тікелей  багындыру  жөнінде  ресми  өтініш  жолдайды. 
И.Смирнов  бүл  тілекті  бірден  қолдап,  тек  Кирревком 
басш ыларының  дау  көтергеніне  байланысты,  Павлодар 
уезін  түгел  емес,  оның теріскей  бөлігін  ғана  Сібір  өлкесіне 
қосуга  бүйрық  *Ч г м т іі  1гіғ 0іц1і 
байланысты
қүзырлы  мекемелдо) 
аргЕ:Ещ>дағіЦ)аув.туык|дап, 
біраз  уақытқа
атындағы  ГІМУ-дін 
академик  С.Бөйсөмбл:
атындағы  ғылыми 
I 
17
ІКІТАПХАНАГ'.'

ҚАЗЛҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНЫЦ М ЕМЛЕКЕТТІК ШЕКАРАСЫ
созылған  болатын.
Нэтнжесінде,  қаймағы  бұзылмаған  халық  екіге
жарылып, 
бір-бірімен 
айтыс-тартысқа 
тусті. 
Аймақ 
жерлерінің  Сибревкомның  қарамағына  өтуіне  наразылык 
білдірген  қазақ  зиялылары  қуғынға  ұшырап,  зардап  шекті. 
Бірақ қазақ зиялылары қанша қарсылық көрсетсе де, нэтиже 
шыкпады.  1920  жылы  4  тамызда  «Сібірді  аудандарга  бөлу» 
деп  аталатын  қаулы  шықты.  Қаулы  бойынша  Павлодар 
облысының  солтүстігіндегі 
10  болысы 
Омбы  уезіне
қаратылады. 
і  
.
Сонымен  қатар,  осы  қаулыға сэйкес  Павлодар уезіне
қарасты  12  түзды  көл  -   Қарабас,  Жақсытүз,  Шақшантұз, 
Үлкен  Қалқаман,  Кіші  Қалқаман,  Тайқоныр,  Бастұз, 
Қарасор,  Вишневре,  Үлкен  жэне  Кіші  Табылжын,  Коряков, 
Ш арлақ  және  Ертіс  аудандарын  толық  территориясымен 
Омбы 
уезінің 
еншісіне 
өтіп, 
Павлодар 
қаласының 
төңірегіндегі  елді  мекендер  мен  түз  өндірілетін  көлдері 
мен  ормандарымен  қоса  Славгород  уезіне 
қосылды. 
Осы  бөлініс  бойынша  Сібір  мен  қазақ  жерлерінің  жаңа 
шекарасы  Павлодар  уезіндегі  Қандыкөлден  басталып, 
Сарыкөл  стансасы  арқылы  қазіргі  Екібастүзды  қамтып, 
соның  оңтүстігінен  15  шақырым  жердегі  Әлгірей  сорына 
дейінгі  орасан  зор  аймақты  қамтып,  Ақсу  болысын  қоса 
отырып  шығысқа  қарай  жүріп,  ең  аяғында  Ертісті  басып 
өтіп,  Ж эміш  көлінен  Славгородқа  шықты  [14,  30-31  б . ] ^
Осы мэселеге байланысты басталған екіжақты талас- 
тартысқа  нүкте  қою  үшін  1920  жылы  9-10  тамызда  КСРО 
Халық  Кеңесінің  арнайы  мәжілісі  өтеді.  Мэжіліске  өкіл 
ретінде  Сибревком  төрағасының  орынбасары  В.Соколов 
қатысады.  В.Соколов  кейінірек  өз  естеліктерінде  осы 
жиынға  В.И.  Лениннің  қатысып,  мэселені  талқылауға 
белсенді  қатысқаны  жайлы  жазады.  Арнайы  шақырылған 
мэжілісте В.Соколов  пен  В.Ленин  арасында Сиоревкомньің 
үсынысына 
байланысты 
эңгіме 
болады. 
Ленин 
бүл 
үсыныстың  халықтар  арасындағы  араздықты  күшейтетінін 
айтып  сынаған  болатын. 
Естелік  иесінің  айтуынша, 
Владимир  Ильич  одан  эрі  мэжіліске  шақырылған  қазақ 
делегациясына  қарап,  солардың  ортасында  отырған,  түр- 
келбеті  бүқара  халық  өкілі  екенін  аңғартқандай,^ жасы 
кексе  тартқан  ақсақалға  бүрылып,  осы  мәселе  бойынш а 
өз  пікірін  ашық  айтуды  өтінеді.  Сонымен  қатар,  ол  оған
18

казактардың  билеп-төстеуіне  қалай  қарайсыз  деген  сұрақ 
қохды.  Лениннің  қойған  сұрагына  ешбір  мүдірместен 
жауап  қайтарган  қазақ  делегациясының  өкілі:  «Ешкімнің 
де  билеп-төстеуінің  қажеті  жоқ.  Бэз-баяғыдай  қоян-қолтық 
араласып,  тып-тыныш  өмір  сүреміз...», — деп  жауап  береді. 
Алған  жауабына  қанағаттанған  Ленин  Қазақ  автономиясын 
құруда  ешбір  өктемдіктің  қажет  еместігін  жэне  патшалық 
заманда  езгіде  болған  ұлттарға  болшевиктердің  барынша 
көмек 
жасап, 
олардың 
дамуына 
мүмкіндік 
берудің 
қажеттігін  айтады.  Ленин  бұрынғы  Дала  өлкесінің  батысы 
мен  шығысындағы  даулы  аймақты  бөлшектемей,  жаңадан 
құрылмақ  автономия  республикасына  тұтас  қалпында 
беруге нұсқау береді. Саяси ғана емес, тарихи, жағрапиялық 
мэні  жағынан  да  бұл  —  күні  бүгінге  дейін  игілігін  қазақ 
елі  көрген,  элі  де  лайым  көре  бермек  әділ  шешім  болганы 
даусыз  [15].
Академик  М.Қозыбаев  «Ленин  эр  түрлі  ұлттарды, 
әсіресе  аз  ұлттардың  талап-тілектерін  мұқият  ескеруді 
жэне  барынша  мүмкін  дәрежеде  қанағаттандыруды  дэйекті 
түрде  жақтады,  республикалардың  егеменді  құқықтарын 
құрметтеуді  жэне  нақты 
қамтамасыз  етуді  жақтады, 
мүмкіндігінше  ұлттың  тең  құқықтық  жэне  әділеттіліктің 
мұқият  сақталуын  жақтады,  «ұлтшылдармен»  карым- 
қатынаста  сақтық,  төзімділік,  алдын  алуды  қолдады.  Ол 
жершілдікті,  ұлтшылдықты,  бюрократиялық  центризмді, 
тоталитаризмді, шовинизм мен анархизмді жэне бірізділікті 
де  батыл  жэне  ымырасыз  айыптады.  Алайда  бұл  құбылыс 
төңкерістің  алғашқы  сәтіне  тэн  еді»,—  деп  көрсетеді  [16,
214  б.].
1920  жылдың  24  тамыз  күні  В.И.  Ленин  қол 
қойған  Қырғыз  (Қазақ)  АКСР-ін  кұру  туралы  Декрет 
жарияланды  [17].  Декрет  қабылданғаннан  кейін  БОАК 
жэне  Халық  Комиссарлары  Кеңесі  декретті  жүзеге  асыру 
барысында  №354  қаулы  қабылдады.  Қаулы  бойынша  Қазақ 
Автономиясының  құрамына  Семей,  Ақмола,  Торғай,  Орал 
облыстары  мен  Закаспий  облысының  Маңғышлақ  уезі, 
Астрахань  губерниясынан  Синемор  болысы,  Бөкей  ордасы 
жэне тағы  біраз жерлер өткен  болатын.  Декретке  Түркістан 
құрамындағы  қазақ  жерлерінің  тагдыры  ондағы  халықтың 
қалауы бойынша шешілсін деген тарау енгізілді. Осы Декрет 
бойынша,  бұрындары  Сибревкоммен  талас  болган  даулы

ҚАЗЛҚСТЛН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ М ЕМЛЕКЕТТІК ШЕКАРАСЫ
аймақтардың  барлығы  Қазақ  Автономиясының  қарауына 
өтуі  тиіс  еді.  Алайда,  Сибревкомның  қитұрқы  әрекетімен 
Ертіс  өңіріндегі  қазақтардың  ежелгі  қонысы  біраз  уақыт
бойы  қайтарылмады.
1920  жылы  16  мамырда  Қырғыз  (Қазақ)  әскери 
төңкеріс  комитетінің  Қазақ  АКСР-і  шекарасын  анықтау 
туралы  комиссиясын  бекіту  жөніндегі  №128  қаулысы 
шықты  [12,  209  б.].  Бұл  комиссияның  құрамы  Военревком 
тағайындаған  үш  адамнан  құралды.  Комиссия  міндетіне 
тарихи, 
экономикалық 
және 
саяси 
жағынан 
Қазақ 
республикасына жататын жерлерді анықтау, республиканың 
шекарасын 
анықтау 
жэне 
Совнаркомға 
жасалатын 
баяндаманың  жобасын  эзірлеу,  көрші  губерниялармен 
даулы  жерлерге  қатысты  қорытынды  келісім  жасау  жэне 
шешу,  ішкі  аудандастырудың  жобасын  дайындау  және  т.б.
мәселелер  жүктелді.
1920 
жылы 
4-12 
қазан 
аралығында 
Орыноор
қаласында 
Автономиялы 
Қырғыз 
(Қазақ) 
Кеңестік 
Социалистік  Республикасының  бірінші  қүрылтай  съезі 
өтті.  Съезге  Қазақстанның  барлық  облыстарынан  273 
делегат  жэне  Алтай  губерниясынан  қазақ  елінің  атынан  6 
делегат қатысты. Съезді  қырғыз революциялық комитетінің 
төрағасы В.А. Радус-Зенькович ашты. Съездің  12 қазандағы 
таңертеңгі  мэжілісінде  Әлібеков  экімшілік  комиссиясы 
шұғылданған 
басты 
мэселелерді 
баяндады 
[18]. 
Ол
мәселелер:
1.  АҚКСР  территориясын  анықтау;
2.  Территорияға  жэне  одан  тысқары  жатқан,  бірақ 
эко-номикалық жағынан  байланысты  жерлерді  кіргізу,
3
. Қырғызтерриториясыныңосыуақытқа дейін 
Сібір
революциялық 
комитетінің 
қарауында 
болып 
келген 
аймақтарын  қазақ  орталық  атқару  комитетінің  иелігіне 
көшіру  мен  қабылдаудың тэртібі  мен  мерзімін  анықтау;
4.  Көршілес  республикалармен  шекараны  белгілеу;
5 '  АҚКСР-дің  ішкі  экімш ілік  бөлінуін  қайта  қарау;
6
.  Көшпелілерді  басқару.
Бұл 
мэселелерде 
баяндалған 
істер 
секцияның 
қарауында 
қалдырылып 
баяндалған 
ережелердің 
анықталуына байланысты шешілді. Сонымен бұл мәселелер 
эр  тармақ бойынша қаралып,  талқыланған  болатын.  Соның 
ішінде шекара мэселесіне қатысты айтар болсақ  1920 жылы
2 0

22-қыркүйектегі  РКФСР  Бүкілресейлік  Орталық  Атқару 
комитетінің  қаулысы  бойынша  ҚАКСР  қүрамына  Орынбор 
губерниясы кірді, Орынбор қаласы Республиканың астанасы 
болды  [12,  216  б.].  Осы  қаулылардан  кейін  Қазақстанның 
сол кездегі  шекарасының солтүстік-батыс өңірі анықталып, 
толық  болмаса  да  қазақ  жерлерінің  кейбір  бөліктері 
еліміздің территориясына  қайта  қосылган  болатын.
(1921  жылдың  бас  кезінде  Сібір  төңкеріс  комитеті 
үлттық-территориялықшекараныанықтаукомиссиясындагы 
Кирреспублика  өкілдеріне  өздері  пайдаланып  отырган  12 
түзды  көл,  Павлодар  уезінің  батысындагы  он  болысын 
және  Жәміш  көліне  дейінгі  шыгыс  бөлігін  Сібір  өлкесіне 
біржолата  меншіктеп  сызган  жаңа  картаны  көрсетіп, 
бүл  мэселе  бойынша  бүрынгы  шешімдерін  енді  тіпті  де 
өзгертпейтіндіктерін мэлімдеді. Қазақстандықтар біржақты 
қабылданган  шешімге  наразылық  танытып,  екі  жақты 
келісімді  орта жолдан  тастап  кетті.  Сібір  мен  Қазақ  АКСР- 
і  шекарасын  үлттық-территориялық  межелеу  комиссиясы 
қайтара  1921 
жылы  7  сәуірде  кездеседі.  Сибревком 
комиссиясын 
С.Чуцкаев 
басқарса, 
Кирревком 
тобын 
С.Меңдешев  басқарады.  Бүл  жолы  екі  жақтың  мықтылап 
дайындалып  келгендігі,  пікірталас  барысында  байқалды. 
Бірақ, бүл жолы да Сибревком өзінің бүрынгы көзқарасынан 
танбады, олар Баянауыл станицасынан жаңа уезд ортал ыгын 
ашып  оның  қүрамына  біраз  жерлер  беретіндіктерін  айтып 
саяси  ойын  арқылы  қазақ  делегациясын  алдауга  тырысты. 
Бүл Сибревкомныңүсынысынатүбегейлі қарсылықбілдірген 
Кирревком  өкілдері  Семей  губерниясын  ешбір  өзгеріссіз 
байыргы  қалпында  осы  жылдың  20  сәуірінен  кешіктірмей 
толық  қалпында  қайтаруды  талап  етеді.  Ымырага  келуге 
үміттенген  Сибревком  өкілдері  бүл  талапты  орындаудан 
бас  тартып,  келіссөз  жүмысы  барысын  бүзды  деп  көрсетеді 
М.Малышева  [19,  138  б .] . ^
Қазақстан мен Сібір жерл ерін үлттық-территориял ы қ 
межелеуде Кирревком мен Сибревком қажетті жетістіктерге 
жете  алмагандықтан,  олардың  бүл  өкілеттіліктерін  БОАК- 
тің  төрелігіне  береді.  Мэскеудегі  лауазым  иелері  оны 
түбегейлі  шешуге  асықпайды.  Нэтижесінде  Сибревком 
қүрамына  өткен  казақ  жерлерінің  тагдыры  1921  жылы  сол 
баягы  бэз  қалпында  қалып  қояды.  Осы  түста  басшылықта 
жүрген  үлтжанды  азаматтар  мен  үлт  зиялылары  бір

ҚАЗЛҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ М ЕМ ЛЕКЕТТІК ШЕКАРАСЫ
адым  жерді  ешкімге  бермеуге  бел  буып,  белсенді  жүмыс 
жасап,  табандылық  танытқан  болатын.  Олар  ұйымдасқан 
түрде  жер-жерлерде  елді  мекендерді  аралап,  бұқара 
халық  арасында  үгіт-насихат  жұмыстарын  жүргізеді.  Осы 
атқарылган  іс-шаралардың нәтижесінде  сол  жылы  қазақтар 
басым  тұратын  Омбы  іргесіндегі  таласты  он  болыста 
Сибревкомның 
біржақты 
шыгарган 
шешіміне 
қарсы 
наразылык  шерулері  өтеді.  22  мамырда  Айкөл,  Тереңкөл, 
Мүздыкөл  жэне  Қызылагаш  болыстарында  бірнеше  мың 
адам  қатысқан наразылық шеруі болып, онда  В.И. Лениннің 
атына  жедел  хат  жолданады.  Жолданган  хаттың  мэтінінде. 
«...біз  дала  ұлдары  бүкіл  халық  күткен  еркін  Қыргыз 
(Қазақ)  республикасы  туынан  шет  қалуымыз  өкінішті, 
жұмысшы  қыргыз  (қазақ)  халқының  өмірінен  бейхабар 
Сибревком,  қырғыз халқына Кирревком  сияқты  пайда  әкеле 
алмайды...», -  деп көрсетті. Жеделхатта одан эрі дүние жүзі 
пролетариатының  жанашыры  жэне  езілген  аз  ұлттарды ң 
қамқоршысы  Ленин  жолдасқа  өздерінің  ерекше  сенім 
білдіретіндіктері  айтылып,  болыстардың  Кирреспубликаға 
қосылады  деген  үміті  жазылды.  Жеделхатқа  төрт  болыс 
тұрғындары  атынан  Арынғазин,  Загиров,  Нұркин  жэне
Байзақов  қол  қояды  [20].
Кирреспублика  басшылығын  аймақтағы  жагдаи 
қатты 
алаңдатты. 
Олар 
шұғыл 
қандай-да 
бір  шара 
қолданбаса  даулы  жерлерден  айырылып  қалатындықтарын
жэне  ол  жерлер  Сибревком  құзырына  өтсе,  оны  ешқашан
қайтарып 
ала-алмайтындықтарын 
жақсы 
түсінді. 
20

жүктеу/скачать 9,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: