Құрылтайшы жəне шығарушы: «Қазақ газеттерi» Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiгi Редакторлар кеңесiнiң

32

Игі  жақсылардың  жанына  сая  болған 

«Жұлдыз»  мейрамханасында  Əбдіраштың 

Жарасқанының 

қырық 

күндік 

асы 

берілгенде  көпшіліктің  аузынан  сырына 

қанық  емес  бір  сырдаң  сөз  сытылып  шыға 

берді.  Əңгіменің  арқауы – Жарасқанның 

депутат  боп  сайлана  алмай  қалғандығы. 

Бұның  түп-төркіні  мен  мəн-жайына  қанық 

болсам да, орнымнан көтеріліп, микрофонға 

қол соза қоймадым. 

Ақын Жарасқан пəни мен бақиға қалай 

керек  болса,  жаңа  құрылған  жас  ұжым – 

Қазақстан  Республикасының  Аграрлық 

партиясына  да  солай  керек  болды.  Екеуміз 

партия  штабында  бірге  қызмет  атқардық. 

Аграрлық  партияның  бағдарламасы  мен 

мақсат-мүддесі – жер мен топырақты байы-

ту, астық қоймалары мен наубайханаларды 

алтын  астыққа  сықай  толтырып,  еңбекші 

халық  тəтті  нан  жеп,  тəтті  өмір  сүруі  еді. 

Ол  үшін  ауылдың  түтінін  түзеу  керек, 

партияның ұрансөзі – «Ауыл – қаланың ана-

сы, Анасын ұмытпайды баласы!»

Жарасқан  тізім  бойынша  үшінші  боп 

депутаттыққа  кандидат  ретінде  тіркелді. 

Бұл – оның  тек  жеке  басының  емес, 

партияның  жалпы  мүддесінен  туындаған 

əрекет еді. Өйткені дауыс жеке кандидатқа 

емес,  партияға  беріледі.  Ал  халық  үшін 

ақынның сөзі ауадай қажет болатын. 

Қызылорда, 

Оңтүстік 

Қазақстан, 

Ақмола,  Солтүстік  Қазақстан  облыстарын-

да аймақаралық ақындар айтысы өткізіліп, 

ЖАРАСҚАННЫҢ 

БІР СЫРЫ

 

Өлеңнің күміс тағдыры

Ўмытпаѕдар мені...

33

кездесулер  болды.  Осы  кездесулердің  қай-

қайсысында да Жарасқан өзі туралы айтып, 

депутаттық  бағдарламасын  алға  тартқан 

жоқ, тек өлең оқыды, халықтың сұрауымен 

ескі  де  жаңа  өлеңдерін  жатқа  оқыды.  Мен 

болсам  Нұрмолда  Алдабергенов,  Жа-

зылбек  Қуанышбаев,  Ыбырай  Жақаевтар 

қалдырып  кеткен  мұраны  кейінгі  ұрпақ 

көздің  қарашығындай  сақтайық  деймін  де, 

ауыл  болашағына  қара  сөз  арнап,  негізгі 

сөзді  Жарасқанға  беремін.  Ол  өзі  туралы 

емес,  өлең  туралы  айтады,  кездесулердің 

бəрі    дерлік    поэзия  кешіндей  боп  көңілді 

өтіп жүрді. 

Қызылордада  болған  кездесуде  жа-

стар: «О,  махаббат,  сегіз  əріп,  бір  ар-

ман», «Шторм», «Ақ  бұлақтар»  секілді 

өлеңдеріңізді өз аузыңыздан естісек», - деп 

қолқа салып, сол өлеңдерді оқытты, соңынан 

сөз  алған  қатысушының  бірі: «Біз  сіздің 

партияға  бір  кісідей  дауыс  береміз!» - деп 

ағынан  жарыла  ақтарылды.  Шынында  да 

солай  болды.  Петропавловскінің  Мəдениет 

үйінде бір етжеңді əйел: «Сіз тамаша ақын 

екенсіз, депутаттықтың не керегі болды?» - 

деп сауал тастаған. Жарасқан саспады. 

–  Поляктің  Адам  Мицкевич  деген 

ақыны  қырық  жасында  көсемсөз  жазуды 

бастаған екен, мен елуімде партияға кірдім. 

Мен  ел  мен  жер  партиясының  аманатын 

орындап  жүрмін, – деп жауап берді. 

Қызылорданың  Шиелі  ауданында 

өлең оқып, қолтаңба беріп əбден шаршаған 

ол пойыздың екі адамдық жұмсақ купесіне 

кірген  бетте  шалқалай  жатып  ап: «Жұрт 

мені  қалада,  ваннада  көбікке  малынып 

отырып, «Дала,  сенің  ұлыңмын!»  деп 

өлең  жазады  деп  өгейсітуші  еді,  даланың 

алдындағы  парызым  біртіндеп  өтеліп  келе 

жатқандай», - деп,  сирек  тістерін  көрсетіп, 

риясыз күлімсіреді. 

Ол  оқу  орындарында,  ауруханада, 

астық  қоймалары  мен  наубайханаларда, 

тіпті вокзалда пойыз келе жатқанда қолтаңба 

беріп тұрды. Сондай кездері ұзақ бөгелетін, 

қолтаңбаны  өлеңмен  қалдыратын. «Игі 

тілекпен»  деп  сүйкей  салу  қолтаңба  емес 

қой», - дейді  эпистолярлық  жанрға  өте 

жауапкершілікпен  қарайтын  жарықтық 

Жəкең. 

Ол депутат бола алмады, қазір Парла-

мент  орындығында  Аграрлық  партияның 

екі бірдей мүшесі ел мен жер тағдырына ат-

салысып отыр. Олардың ел сеніміне ие бо-

луына ақын Жарасқан өлеңмен еңбек сіңірді 

десем, көрген көзге ешкім де «қой» дей ал-

мас. 

Жарасқанның  əзілі  алда  жүреді. 

«Сайлаудан  кейін  партияның  Орталық 

Комитетіне  мүше  болғанымды  естігенде 

жүрегім зу етіп, «Сонда мен член ЦК бол-

дым ба?» - деп қайыра сұрадым, - дейді. 

Қазақстан 

Республикасының 

Аграрлық  партиясы  ауылдың  өзекті 

мəселелері  жайлы  жазылған  əдеби  һəм 

көсемсөз 

шығармаларға 

Əбдіраштің 

Жарасқаны атындағы сыйлық тағайындады. 

Бұл – «Ауыл – қаланың  анасы,  Ана-

сын  ұмытпайды  баласы!» - деген  партия 

ұрансөзінің арамызда жоқ авторына құрмет, 

аруаққа тағзым. 

Бəйгенің 

алғашқы 

жүлдегерлері 

Бек  Тоғысбаев,  Серікбай  Оспанов,  Көпен 

Əмірбек, Қали Сəрсенбай болды. Бəйге əлі 

жалғасады. 

Жəкең қара жер қойнына қойылар күні 

«Жас  Алашта» «Асықтың  ба,  Ақбұлақ!» - 

деп  соңғы  сөзімді  айттым,  қырық  күндігі 

Қуандық ТҮМЕНБАЙ. «Жарасқанның бір сыры. Өлеңнің күміс тағдыры» 

34

 *«Үркер»*№11* 2015

қарсаңында  Би-Би-Си  радиостанциясынан 

қазақ  өлеңіндегі  орнын  бағамдап  пікірімді 

білдірдім, ал мына сөз оның жұрт білмейтін 

бір сырын жария ету, «Жұлдыз» мейрамха-

насында бас қосқандардың жарым көңіліне 

жамау болсын дегендік. 

Жарасқан  «Қазақ  əдебиеті»  төрт  бет 

боп  шығатын  кездері  Əбділда  ақынмен 

жүргізген  сұхбатын  «Ақында  сыр  болмай-

ды айтылмайтын» деп атады. 

Өзі де сыр сақтамайтындарды сүйетін. 

Ол көп нəрсеге үлгерді, бəріне үлгере 

алмады.  Бəріне  үлгеру  мүмкін  емес. 

Жарасқан  өзі  жырлаған  найзағайлы  жаз-

дай  жарқ  етіп  асығып  келді,  асығып  кетті. 

Ақ бұлақ боп кетті. Жүрегі үлкен Жəкеңнің 

қоңыр даусы құлағымда:

Ақ бұлақтар!

Алқынған Ақ бұлақтар! 

Қазір – 

Көктем, 

алдың – жаз, 

шапқылап қал!..

Жарасқанға туған жері Сыр бойының 

Арал  қаласында  күмістен  бюст  тұғыр  ор-

натылды.  Жəкең  жарықтық  сол  ақжарқын 

бейнесімен  күлімсіреп,  қазақтың  қара 

өлеңінің  болашағы  боп,  кең  маңдайы 

жарқырап,  жастарға  «жаман  жазбаңдар» 

дегендей, алқынған ақ бұлақ боп алға жете-

леп  тұрған  секілді.  Күміс  тұғыр  ескерткіш 

ер-азаматтың ел жүрегіндегі өлмес бейнесі. 

Жерлестері  жақсы  сөздерін  айтты.  Енді 

əдебиет  бəйгесіндегі  Жарасқан  есімін  ием-

денген  жақсы  сөздер  əрі  қарай  жалғасын 

табады.  Өйткені  қазақ  өлеңінің  өрге  қарай 

өрлей түсері анық. 

Оған бəріміз куəміз. 

Өлеңнің күміс тұғыры көнермейді. 

Ақ бұлақтар алқынып, алға тартып ба-

рады...

Қуандық ТҮМЕНБАЙ

Айтулылар айтқан сөз

Жол ұзақ, ғұмыр қысқа. Ендеше, 

бүгін артылған жүкті қолдан келгенінше 

атқарып кетейік. 

Міржақып ДУЛАТОВ

35

Тўлєа

ізденістердің  тереңдігін  педагогикалық 

жұмыспен  үйлестіріп  келеді.  Академик 

С.А.Қасқабасовтың  есімін  отандық  ғылым 

мен жоғарғы мектеп зор мақтанышпен айта 

алады.  Оның  ғылыми  еңбектері  күрделі 

құбылыстардың 

терең 

қатпарларына 

бойлай 

енуімен, 

ой-тұжырымдарының 

жаңашылдығымен, 

үлкен 

талант 

қабілеттілігімен  ерекшеленеді.  Ғалымның 

көптеген  зерттеулерінде  қазақ  фольклоры 

мен əдебиетінің ежелгі түп-тамырынан бас-

тап, бүгінгі күнге дейінгі өзіндік даму жол-

дары,  қазіргі  жаһандану  замандарындағы 

жетістіктері  жан-жақты  ашып  көрсетілген, 

оның  фольклортану,  əдебиеттану  жəне 

өнертанудың  өзекті  мəселелеріне  арналған 

жəне өмірмен тығыз байланысты зерттеулері 

ЖАҢАШЫЛ ҒАЛЫМ, 

БАСТАМАШЫЛ 

АЗАМАТ

Қасиетті  Семей  топырағында  талай 

даналар  дүниеге  келгені  белгілі,  талай  да-

налар  өз  шығармашылығын  əлемге  паш 

еткені  тарихқа аян жəне ол дəстүр əрі қарай 

жалғаса береді деген ойдамыз. 

Əрине, дарынды азамат болу оңай емес 

жəне  ондай  биікке  қөтерілудің  өзі  екінің-

бірінің қолынан келе бермейді де.

Міне,  сондай  халқымыздың  дарынды 

ұлдарының  бірі – ҚР  ҰҒА  академигі  Сейіт 

Асқарұлы Қасқабасов.

С.А.Қасқабасов  көп  қырлы  ғалым. 

Ол  тек  қана  фольклорист  емес,  сонымен 

қатар – əдебиетші,  өнертанушы,  этнограф, 

мəтінтану,  аударма,  лексикография  салала-

рымен  де  айналысады.  Оның  есімі  қазіргі 

қазақ  фольклортану  жəне  əдебиеттану 

ғылымдарының  дамуымен  тығыз  байла-

нысты.  Сейіт  Асқарұлы  республикадағы 

ұлттық фольклортану ғылымына үлкен үлес 

қосып, мифтану жəне ауызша проза сияқты 

фольклортану салаларының негізін қалады. 

Ол  түрлі  кезеңдердегі  мəдениеттердің 

өзара 

қалыптасуы 

мəселелерін 

тари-

хи-салыстырмалы 

тұрғыда 

зерттеудің 

көрнекті  өкілі  ретінде  танылып,  ғылыми 

36

 *«Үркер»*№11* 2015

əдеби процесс пен əдебиет туралы ғылымға 

игі  ықпал  етіп  келеді.  Сейіт  Асқаровтың 

ғылыми  мақалалары  мен  зерттеулерінде 

қазақ фольклоры тек ұлттық қана емес, со-

нымен  бірге  интернационалдық  сипаттағы 

жалпыадамзаттық 

мəдениеттің 

бөлігі 

ретінде  қарастырылады.  С.А.Қасқабасов  

оннан  аса  монографиялардың, 500-ден 

артық отандық ауызша жəне ауызша халық 

творчествосының  негізгі    тенденцияла-

рына  арналған  ғылыми  зерттеулердің  ав-

торы.  Ол  Ресей  ғылымы  академиялық 

мектебінің  дəстүрін  жалғастырып, 1989 

жылы Мəскеуде докторлық диссертациясын 

қорғады. Одақ ғалымдары жұмысқа жоғары 

баға  берді. 1991 жылы  ол  Финляндия 

Халық  шығармашылығын  зерттеушілердің 

халықаралық қоғамына толық мүше болып 

қабылданды. 

С.А.Қасқабасов – өз елімізге жəне одан 

тыс  шет  елдерге  белгілі  əдебиеттанушы-

ғалым,  білікті  фольклортанушы.  Қазақ 

фольклортану ғылымының тарихын зерттеу 

ісі  ХХ  ғасырдың 70 жылдарында  мықтап 

қолға  алынғанда  осы  жұмыстың  бел  орта-

сында  С.Қасқабасов  жүрді.  Ғалым  ретінде 

ол өз бастауын А.Веселовский еңбектерінен 

алатын  жəне  Вс.Миллер,  М.Сперанский, 

ағайынды  Б.жəне  Ю.Соколовтар,  В.Пропп, 

В.Жирмунский,  В.Чичеров,  Н.Смирнова 

зерттеулері 

арқылы 

даңқы 

өрлеген 

академиялық 

əдебиеттану 

мектебі 

дəстүрінде  қалыптасты.  Ол  фольклордың 

прозалық  жанрларын  зерттеуде  үлкен 

табыстарға  қол  жеткізіп,  отандық  фоль-

клортану ғылымының дамуына елеулі үлес 

қосты,  оны  халықаралық  деңгейге  көтеріп, 

фольклортанушылардың  жаңа    буыны 

мектебін  қалыптастырды,  республикада 

алғашқы  рет  фольклорды  кешенді  түрде 

зерттеу əдісін қолданып, фольклорды оның 

бүкіл жүйесі бойынша кең тарихи кезеңдік 

тұрғыда қарастыру негізін қалады.  

Ғалым 

қазақтың 

қиял-ғажайып 

ертегілерін 

ұлттық 

фольклортану 

ғылымында  алғаш  рет  зерттеп,  олардың 

түрі мен тегін, жанрлық ерекшеліктері мен 

фольклорлық  даму  дəстүрі  контексіндегі 

орнын, 

бейнелер 

жүйесін, 

көркемдік 

ерекшеліктерін  жан-жақты  саралады. «Ка-

захская  волшебная  сказка»  атты  тұңғыш 

монографиясында    пайымдағандай,  ол 

қиял-ғажайып  ертегілерді  қазақ  халық 

ауыз  əдебиетінің  ең  көне  жанрларының 

бірі  ретінде  қарастырып,  шығу  мезгілін 

алғашқы  қауымдық  дəуірге  жатқызады. 

Қазақ  ертегісінің  бұл  ерекше  жанрын-

да  адамзаттың  ерте  замандағы  өмір 

сүру  дағдысының  көптеген  белгілері 

сақталғанын дəлелдеді. Оның айқын дəлелі 

ретінде матриархат заманына тəн аналық ру 

мен дуальдық ұйым, аналық мекен, кувада, 

авункульт,  аналық  неке  сияқты  көптеген 

əдет-ғұрып,  салт-дəстүр  көріністері  мен 

ертедегі  анимизм,  тотемизм,  магия  тəрізді 

діни наным-сенімдерді мысалға келтіреді.  

Ғалым 

қазақтың 

прозалық 

фольклорындағы  ертегілік  проза  мен 

ертегіге  жатпайтын  прозаның  өзіне  тəн 

жанрлық ерекшеліктерін алғаш рет ғылыми 

дəйектілікпен  саралап  берді.  Фольклор-

тану  ғылымының  маңызды  теориялық 

қисындарын  келтіре  отырып,  қазақтың 

прозалық фольклорының генезисі мен даму 

жолдарын,  типологиясы  мен  поэтикасын 

соны ой-тұжырымдармен айшықтады, миф, 

ертек,  аңыз,  əпсана,  хикая,  хикаят  сияқты 

жанрлардың  өзіндік  өзгеліктері  мен  ортақ 

белгілерін  нақты  ашып  көрсетіп,  оларға 

алғаш  рет  ғылыми  сипаттама  жасады. 

37

Р.Б. Əбсаттаров, Ə.И. Шалтыков. «Жаңашыл ғалым, бастамашыл азамат»

Халық  прозасының алуан салалы үлгілеріне 

тарихи-салыстырмалы  əдіс  бойынша  тал-

дау  жүргізіп,  типологиялық  сипаттарын 

анықтады,  тарихи-көркемдік  табиғаты  мен 

жанрлық бітім-ерекшеліктерін ашып берді. 

   Қазақтың  халық  прозасын  зерттеу 

барысында  ғалым  шығыс,  батыс  фолькло-

рында  қалыптасқан  халық  прозасының 

терминдік 

атауларын 

сол 

қалпында 

ала  салмай,  олардың  ерекшеліктеріне 

терең  мəн  берді,  қазақ  қоғамы,  қауымы, 

тұрмыс-тіршілігі,  бүкіл-болмысы  Еуропа 

елдерінен өзгеше екендігіне назар аударып, 

соған  орай  оның  фольклоры  да  басқаша 

болатындығын  пайымдау  негізінде  қазақ 

мифінің  еуропалық  ұғымындағы  миф-

тен  бөлек,  өзіндік  ерекшелігі  бар  көне 

жанр  екендігін  саралайды,  миф  туралы 

мазмұнды да мағыналы ғылыми ой түйеді, 

əлемдік  фольклортанудағы  мифке  берілген 

анықтамаларға  шолу  жасап,  салыстырулар 

арқылы  қазақ  фольклорында  мифтің  ежел-

ден болғандығын нақты дəлелдейді.     

С.А.Қасқабасовтың  тікелей  бастама-

сымен  жəне  басшылығымен  құрамында 

сөз  өнерінің  ең  көне  түрлерінің  бірі – 

архаикалық  мифологияны  ашу,  прозалық 

фольклордың 

алғашқы 

қауымдағы 

мифтерінен  бастап  классикалық  көркем 

жанрларға    дейін  дамуының  жалпы  жəне 

дербес  заңдылықтарын  айқындау    ғалым 

есімімен байланысты . Оқымысты фольклор 

мен  əдебиеттің  өзара  ықпалдастығы,  ауыз-

ша  поэзияның  тарихилығы  мен  поэтикасы 

бойынша фольклор  жанрларының теориясы 

мен    эпикалық  шығармашылық  саласын-

да  терең  зерттеулер  жүргізді,  қазақ  фоль-

клоры  туралы  ғылым  тарихын  зерттеуге, 

технологиялық ғылымның қалыптасуы мен 

ғылыми  эдициялық  практикаға  үлкен  үлес 

қосты. 

Сейіт 

Асқарұлы 

Қасқабасовтың 

ғылыми  еңбектері  фольклордың  теориясы 

мен тарихына, əдебиет пен өнердің пробле-

маларына,  этнография  мен  дін  жəне  тек-

стология  мен  тіл  мəселелеріне  арналған. 

Олар əр елде, əр түрлі қалаларда: Анкарада, 

Мəскеуде,  Минскіде,  Кишиневте,  Бакуде, 

Ашхабадта,  Ташкенте,  Бішкекте  басылған. 

Ғалымның  монографиялары  туралы  АҚШ-

тың,  Ресейдің,  Түркияның,  Қазақстанның 

журналдары    мен  газеттерінде  рецензия-

лар  жарияланып,  жоғары  баға  берілді. 

Оқымыстының  мифология  мен  прозалық 

фольклордың  шығу  тегі  мен  даму  жолда-

ры,  фольклордағы  əр  заман  болмысының 

көрініс  табу  ерекшеліктері,  тұтастану  мен 

фольклордың көркем əдісі туралы теориялық 

ой-пікірлері  мен  тұжырымдары  Түркия, 

Өзбекстан, 

Əзербайжан, 

Түркменстан, 

Қарақалпақстан,  Татарстан,  Башқортстан 

фольклортанушы-ғалымдарының  зерттеу-

лерінде қолдау тауып, негізге алынды. 

Сейіт  Қасқабасов  фольклор  мен 

əдебиеттің, 

фольклордың, 

жалпы 

түркілогияның  проблемаларына  арналған 

бірнеше Халықаралық жəне республикалық 

конференцияларында 

баяндама 

жасап, 

секцияларға  басшылық  етті.  Оның  ре-

дакциясымен  бірнеше  кітап  жарық  көрді, 

ғалымның  ғылыми  жетекшілігімен  фольк-

лортану,  мəтінтану,  əдебиеттану  жəне 

өнертанудың  көкейтесті  мəселелері  бойын-

ша  13 докторлық, 29 кандидаттық диссерта-

ция қорғалды. 

Ғалымның 

ғылымдағы 

іргелі 

белестерінің  бірі – ол 1984 жылы  жарық 

көрген «Қазақтың халық прозасы» атты мо-

нографиясы  болды.  Бұл  монографиясында 

қазақтың халық прозасындағы жанрлардың 

38

бəрі  дерлік  қамтылып,  ғылыми  бір  жүйеге 

түсірілген.  Зерттеу  ғылыми  нысанасының 

айрықшалығымен, 

тұжырымдамасының 

айқындылығымен  əдеби-  мəдени  ортаның 

ықыласына  бөленді.  Бұл  іргелі  зерттеу 

еліміз бен шет елдерде де жоғары бағаланып, 

1986  жылы  Шоқан  Уəлиханов  атындағы 

сыйлыққа ие болды.

«Қазақтың ертегіден тыс прозасы» мо-

нографиясында  ертегіден  тыс  проза  алғаш 

рет  бір  жүйеде  зерттеліп,  құрылымы,  по-

этикасы,  көркемдік  ерекшеліктері  нақты 

айқындалды,  ғалымның  бұл  іргелі  еңбегі 

арқасында қазақ фольклортану ғылымы та-

рихында жаңа бір үрдіс – қазақ халық про-

засын салалап зерттеудің негізі қалыптасты. 

Осы  монографиясы  үшін    С.Қасқабасов  

1992  жылы  Қазақстан  Республикасының 

Мемлекеттік сыйлығына ие болды.    

С.А.Қасқабасов фольклор, мифология, 

мəтінтану,  этнография,  өнер  мəселелерін 

зерделеп,  2000 жылы  «Золотая  жила» (екі 

томдық), 2002 жылы  «Жаназық», 2008 

жылы «Елзерде», 2009 жылы «Ойөріс» атты 

кітаптарын оқырманға ұсынды.

Қазақстан – Ресей арасындағы ғылыми 

ықпалдастығының  үлкен  көрінісі  ретінде 

2003 жылы «Еуразия халықтарының эпосы» 

сериясымен  Мəскеуден  орыс  тілінде  жеке 

том  болып, «Қозы  Көрпеш - Баян  сұлу», 

«Қыз  Жібек»  жинақтарын  жариялап,  Ресей 

жұртына  тəуелсіздіктің  құндылықтарын 

жеткізді.  Бұл  жинақта  берілген  ҚР  ҰҒА 

академиктері  З.Ахметов  пен  С.Қасқабасов 

жазған 

зерттеу-мақалалары 

үлкен 

қызығушылық  танытты,  авторлардың  пай-

ымдауынша,  өзіндік  əдеби  жанр  ретінде 

бұл  қазақтың  романдық  эпостары  Қазақ 

хандығы  кезінде  қалыптасты,  оның  кейбір 

сюжеттері мен мəтіндері одан арғы заманда 

да шығуы мүмкін. Оның кейбіреулері рулық 

құрылым  жəне  ежелгі  түрік  мемлекеттері 

кезіне де жатады. Ал, «Қозы-Көрпеш» жəне 

«Баян-Сұлу» сияқты ірі эпикалық романдық 

шығармалардың  шығу  тегін  оқымыстылар 

ХVI-ХVIII ғасырларға жатқызады. 

Ал, «Қыз  Жібек»  эпосына  байла-

нысты 

жүргізген 

С.А.Қасқабасовтың 

ғылыми  ізденістері  барысында  ғалым  бұл 

туындының екі үлкен жырдан тұратындығы  

туралы  қорытындыға  келді,  яғни  «Қыз 

Жібек»  эпосы  біріктірілген  жыр  екендігін 

дəлелдеп берді.  Шығарманың бірінші бөлігі 

Төлеген  мен  Жібектің  махаббаты  туралы 

ғашықтық жыр, ал екінші бөлігі Жібек пен 

қаза болған Төлегеннің інісі Сансызбайдың 

ара-қатынасы  туралы  батырлық  жыр  

екендігіне  көз  жеткізіп,  фольклортанушы-

ларды елең еткізген ғылыми жаңалық жаса-

ды.

Ғалым тарихи жырларды арнайы зерт-

теп, бұл жырдың тарихы өлең мен батырлық 

эпостан  бөлек    дербес  жанр  екені,  тарихи 

жыр түптеп келгенде батырлық жыр мен та-

рихи өлеңнің аралығындағы жыр деп, оның 

бірте-бірте  циклденіп,  үлкен  жырға,  яғни 

жанрға  айналу  процесін  саралау  арқылы 

дəлелдеді.

М.Əуезов, 

Ə.Марғұлан 

зерттеген 

Қорқыт,  Асан  Қайғы  туралы  жаңа  ғылыми 

ізденістерге толы мақалалар жазып, олардың 

мифологиялық,  фольклорлық  жəне  тари-

хи  негіздерін  ашты.  М.Əуезов  пікірлеріне 

сүйеніп,  Асан  Қайғы  туралы  аңыздарды 

халықтың  əлеуметтік  утопиясы  деген 

дəлелді қисынға келді. 

Абайдың  ақындық  əлемі  де  ғалым 

назарынан  тыс  қалған  жоқ.  Ұлы  ақынның 

«Ескендір»  поэмасының  сюжеттік  негізін 

Ескендір  туралы  қазақ  ертегілерінен  іздеп 

 *«Үркер»*№11* 2015

39

зерттеуден  бастаған  ол  кейін  «Абай  жəне 

фольклор» атты еңбегінде Абай поэзиясының 

негізгі  қайнар  көзі – ауыз  əдебиетінен  бас-

тау  алатындығы  зерттелмей  қалғандығына 

ерекше  көңіл  бөліп,  бұл  мəселені  арнайы 

зерттеді, фольклорды ұлы ақын қалай жəне 

қандай  дəрежеде,  мақсатта  пайдаланғанын 

«Ескендір», «Масғұт», «Əзімнің  əңгімесі» 

поэмасының  сюжеттік  негізін  ашу  арқылы 

пайымдады,  сондай-ақ,  Абайдың  қазақ 

мақал-мəтелдері  қандай  принцип  бойынша 

бағалағанын нақты көрсетті.

Академик  С.А.Қарабасов  соңғы  он 

жыл ішінде Түркияда –«Қыз Жібек» жырын, 

Оңтүстік Кореяда – қазақ ертегілерін, Қытай 

мен Ресейде –ұлт фольклоры ерекшеліктерін 

кітап,  ғылыми  мақала,  баяндама  пішімінде 

насихаттауы оқымыстының өзінің таңдаған 

саласына адалдығын көрсетеді.

Фольклортанушы-ғалым фольклордың 

өнерлік сипаты туралы ойларын басқа зерт-

теу  еңбектерінде  де  өрбітті.  М.Əуезовтың 

ұлттық  театр  негіздерін  қазақ  фольклоры-

нан  іздеу  қажеттігі  туралы  идеясын  дамы-

тып, «Қазақтардың  фольклорлық  театры» 

атты зерттеу жазды, халық ойындары, фоль-

клор түрлері театрдың ойындық түрлері деп 

талданды.    

Қазақ  əдебиетінің  тарихын  зерттеу 

мəселелерін  де  ғалым  жіті  назарда  ұстады. 

«Қазақстан  тарихының»  бес  томдық  жаңа 

басылымында қазақ əдебиетінің ежелгі жəне 

орта ғасырдағы  тарихын жаңаша бажайлаған 

«Қазақстанның  ХIII-ХV  ғасырлардағы    ру-

хани мəдениеті» атты ғылыми тарауы  жəне 

Қазақ  хандығы  тұсындағы  ақын-жыраулар 

поэзиясына  арналған  «Қазақ  халқының 

рухани  мəдениеті  (ХVI-ХVII  ғ.ғ.)»  атты 

зерттеуі  жарық  көріп,  С.Қасқабасовтың 

əдебиет  тарихының  дəуірлерін  кезеңдеу, 

өзіндік  ерекшеліктерін  айшықтап  ашып, 

көркемдік  қуатын  танытудағы    білгірлігін 

танытты.    

С.А.Қасқабасов  қазақ  əдебиетіндегі 

«ақтаңдақ»  мəселелерді  шешу  ісіне  үлкен 

үлес  қосты. 1988 жылы  ол  Қазақстан  Ком-

партиясы  Орталық  Комитетіне  қызметке 

шақырылып, Идеология бөлімінің консуль-

танты,  содан  кейін  Саяси  процестер  соци-

ологиясы  Орталығының  жетекшісі  болып 

істейді.  Бұл қызметтерді атқару үстінде ол 

А.Байтұрсынов,  Ж.Аймауытов,  М.Дулатов, 

М.Жұмабаев,  Мəшһүр  Жүсіп  Көпейұлы 

сияқты 

көрнекті 

ақын-жазушылардың  

шығармашылық  мұрасын  ақтап,  жариялау 

мен зерттеу туралы құжаттарды жəне басқа 

дерек  көздерін  дайындап  зерттеу  ісіне  бел-

сене қатысты, Х1Х ғасыр мен ХХ ғасырдың 

бас  кезінде  өмір  сүрген  сөз  зергерлерінің 

туындыларын,  көптеген  ауыз  əдебиеті 

үлгілерін  пайдалануға  тыйым  салған 

партиялық қаулылардың күшін жойған жəне 

1930-40, 50-жылдарда  жазықсыз  қуғын-

сүргінге  ұшыраған  ұлт  зиялыларын  ақтап, 

əділдік  орнатқан  құжаттарды  дайындады. 

Бұл  көп  жағдайда  жауапты  қызметкерден 

фунцияға сай жұмысты емес, азаматтық пен 

біліктілікті талап ететін. Қазақстан Жоғары 

Кеңесіне  (бүгінгі  Парламент) 1932 жылғы 

ашаршылық  құрбандарын  еске  алу  күнін 

белгілеп, (жыл  сайын 31 мамыр)  оларға 

арналған монумент тұрғызуды ұсынды.

Ғалым  зерттеулері  тың  көзқарас 

үрдісімен,  теориялық  талдау  тереңдігімен 

жəне 

танымдық 

ауқымдылығымен 

ерекшеленеді.  Оның  негізгі  монографияла-

ры ұлттық əдебиеттану ғылымына қосылған 

елеулі үлес болып табылды жəне ТМД түркі 

тілдес  елдерінің  фольклортану  ғылымына 

үлкен  ықпал  етті.  Ол  ұсынған  біраз 

жүктеу/скачать 1,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: