Құрылтайшы: Қостанай мемлекеттік

ЖАС ҒАЛЫМ МІНБЕСІ 

 

   ТРИБУНА МОЛОДОГО УЧЕНОГО

 

связанные  подсистемы  «педагоги-учащиеся», 

«ученик-ученик» и др. Следовательно, форми-

рование  социально-активной  личности  уча-

щихся  невозможно  только  в  системе  «уче-

ник».  Учитель  является  центральным  звеном, 

опосредующим  связи  отдельного  школьника, 

первичного  коллектива  с  другими  подсисте-

мами педагогического процесса. 

Опираясь  на  организацию  и  управление 

музыкальной  деятельности  с  целью  формиро-

вания социально-активной личности школьни-

ков,  можно  в  сжатом  виде  представить  это  в 

следующей схеме: 

– с позиции целостного педагогического 

процесса  формируемая  личность  школьника 

должна  быть  представлена  как  субъект  музы-

кальной деятельности; 

–  поскольку  музыкальная  деятельность 

имеет  предпосылки  для  формирования  со-

циально  активной  личности:  единство  интел-

лектуально-мировоззренческого, нравственно-

эмоционального,  творческо-волевого,  пове-

денческого  начал;  общение  с  музыкальным 

искусством  и  межличностное  общение  на 

основе  музыкальной  деятельности;  утвержде-

ние  и  развитие  индивидуальных  проявлений, 

творческих  способностей  личности,  то  для 

реализации  этих  предпосылок  необходима 

сама  музыкальная  деятельность  и  ее  соот-

ветствующая  организация,  т.е  объединение  в 

единое  целое  содержательной  и  формообра-

зующей  сторон  организации  музыкальной 

жизни коллектива; 

–  личность  социального  типа  может 

сформироваться  только  в  коллективной  дея-

тельности,  направленной  на  общественно 

значимые цели, следовательно, формы органи-

зации музыкальной деятельности и виды зада-

ний, выполняемых учащимися, должны этому 

соответствовать; 

– музыкальная деятельность в коллекти-

ве  школьников,  связанная  с  достижением  об-

щественно  значимой  цели  через  осознание 

необходимости  музыкальной  деятельности, 

понимание ее содержания, а также в ходе фор-

мирования  нравственно-эстетических  чувств, 

вызываемых  этой  деятельностью,  является 

основой для формирования коллектива и соот-

ветствующих межличностных отношений; 

–  межличностные  отношения  делового 

сотрудничества, ответственной зависимости и 

дружеские определяют целостные ориентации 

каждого  члена  коллектива – участника  музы-

кальной  деятельности  в  желании  творить  «по 

законам  красоты»,  в  стремлении  удовлетво-

рить  свои  индивидуальные  интересы,  в  фор-

мировании  поведения,  взглядов,  мотивов 

деятельности в других сферах; 

– детский коллектив, формирующийся в 

процессе  общественно-музыкальной  деятель-

ности,  создает  предпосылки  участия  в  дея-

тельности  каждого  школьника  не  только  как 

исполнителя, но и как организатора; 

–  взаимная  ответственность  и  деловое 

сотрудничество – сотворчество  школьников в 

процессе  их  совместной  общественно-музы-

кальной деятельности достигается только бла-

годаря  умелому  руководству  учителя  музыки 

путем приобщения учащихся к музыкальному 

искусству  в  его  разнообразных  формах  (не 

только как овладение навыками музыкального 

исполнительства); 

– «индивид  становится  саморегулирую-

щей  системой»,  диагностическими  показате-

лями которой является проявление инициатив-

ности,  более  широкой  целостно-ориентацион-

ной  направленности,  которые  в  продолжении 

деятельности  выступают  в  виде  ее  мотивов, 

т.е. «переведение воспитания в план самовос-

питания,  образования – в  план  самообразова-

ния» [2, 90]. 

Таким  образом,  в  любой  форме,  в  виде 

общественно-воспитательной 

музыкальной 

деятельности  учитель  музыки  должен  найти 

объективные  предпосылки  для  педагогичес-

кого  воздействия,  обеспечивающего  включе-

ние  в  музыкальную  деятельность  всех  уча-

щихся с различной степенью их музыкальной 

одаренности. 

Учителю  музыки  общеобразовательной 

школы  необходимо  знание  методической 

основы и психолого-педагогической сущности 

формирования  социально-активной  личности 

в процессе музыкальной деятельности. Знание 

и  целостное  ведение  всего  педагогического 

процесса,  его  движущих  сил,  компонентов, 

закономерностей и структуры создает возмож-

ности  для  эффективного  формирования  со-

циальной  активности  школьников  в  процессе 

общественно-музыкальной деятельности, в ре-

зультате  педагогически  грамотного  взаимо-

действия  педагогов  и  воспитанников,  воспи-

танников между собой, всего педагогического 

коллектива школы. 

 

 

 

 

71

ЖАС ҒАЛЫМ МІНБЕСІ 

 

   ТРИБУНА МОЛОДОГО УЧЕНОГО

 

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 

 

1  Крупская  Н.К.  О  задачах  художествен-

ного воспитания // Пед. соч. – Т.3. – М., 1959. 

2  Хмель  НД.  Педагогический  процесс  в 

общеобразовательной  школе. – Алматы:  Мек-

теп, 1984.  

3 Хан Н.Н. Теоретические основы сотруд-

ничества  в  педагогическом  процессе  обще-

образовательной школы. – Алматы, 1998.  

Түйін 

Мақалада  əлеуметтік-белсенді  тұлғаның 

қалыптасуындағы  музыка  мұғалімінің  рөлі 

қарастырылады.  

 

Conclusion 

This article deals with the music teacher’s 

role in the education of the social and active 

person.  

 

 

КӨРКЕМ МƏТІНДІ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ТАЛДАУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ 

 

Алтыбаева А.Б. 

 

Көркем  əдебиет  тілін,  сонымен  бірге 

көркем мəтін тілін зерттеудегі негізгі мақсат – 

көркем  туындының  бейнелі  құрылымының 

өзіндік  ерекшелігін  ашу,  көркем  мазмұнды 

бейнелейтін тілдік құралдардың қызметін көр-

сету.  Ал  олардың  алғышарттарына  мыналар 

жатады:  

1)  көркем  шығарманың  мазмұн  мен 

формасын (тілін) бірлікте алып зерттеу;  

2) көркем шығарманың өзара жəне басқа 

компоненттерімен  байланыс,  қарым-қатына-

сын ескеру;  

3)  бейнеленетін  мазмұнға  автор  қатына-

сын ескеру;  

4) шығарманың жанрлық ерекшеліктерін 

ескеру;  

5)  ғылыми  дамудың  жаңа  бағыт-бағдар-

ларына сүйену т.б.  

Көркем  шығарма  тілін  талдаудың  ғы-

лымда  синтетикалық  əдіс,  құрылымдық  жəне 

статистикалық  əдіс  түрлері  белгілі.  Бұл  əдіс-

тердің  бірін  көп  дəрежеде,  бірін  аз  дəрежеде, 

бірін негізгі етіп, қалғандарын көмекші етіп – 

барлығын да қолдануға болады [Брандес М.П. 

Стилистический  анализ  (на  материале  немец-

кого  языка). – М.:  Высшая  школа, 1971.-

190с.].  

Көркем  мəтінді  зерттеудің,  талдаудың 

əдістері  мен  ұстанымдарының,  қырларының 

күрделілігі  əрі  əртүрлілігі  жəне  қажеттілігі 

əдебиеттің  өзіндік  ерекшелігіне  байланысты. 

Көркем əдебиетте өмір жəне басқа да өмір ны-

сандары адамның көңіл-күй, сезімімен бірлік-

те  алып  қарастырылады.  Сондықтан  ондағы 

негізгі орталық тұлға – адам жəне оның күйі-

ніш-сүйініші  болып  табылады.  Əдебиеттің 

өнер ретіндегі басты ерекшелігі, мəні де осын-

да.  Өнердегі  эмоция,  көңіл-күй  ерекше  мəнге 

ие.  Мысалы,  ғылыми  шығармалардағы  эмо-

ционалдылық  тікелей  ғылыммен  байланысты 

болып,  оқырманын  алға  жетелеп  отырғанмен, 

ол нақты ғылыми ұғымдардың, ақиқаттың та-

биғатына жат болып келеді. Ал өнердегі эмо-

ция – шығармашылықтың ең бірінші элементі, 

ол  шығарманың  мазмұнымен  біте  қайнасып 

жатады. Көркем əдебиет өнері өмірді сезім ар-

қылы танытып қана қоймайды, ол сол арқылы 

өз  оқырманына  эстетикалық  ықпал  етеді. 

Оның  негізінде,  сонымен  бірге,  көркем  əде-

биеттің  əрі  қоғамдық,  əрі  қатысымдық  қыз-

меті  жатыр.  Қатысымдық  қызмет  дегенде 

көркем шығарманың өз оқырманына бағытта-

луын,  жанама  түрде  жүзеге  асатын  автор  мен 

оқырман  арасындағы  қарым-қатынасты,  бір-

біріне  тигізетін  ықпалды  айтамыз.  Осыған 

байланысты көркем мəтінді зерттеудің теория-

лық мəселелері туралы сөз қозғағанда, ондағы 

көркем образ бен көркем шығарманың гносео-

логиялық  табиғатын,  əдіснамалық  негіздерін 

ескеру  өте  маңызды. «Өнер», «бейне»  ұғым-

дары, оның эстетикалық мəні, танымдық бей-

не  жəне  оның  типтері,  ғылым  мен  өнердің 

айырмасы,  ғылыми  жəне  көркем  танымдағы 

интуитивтік  бейнелер, «көркемдік  модель» 

(ғаламның  екінші  модельдік  жүйесін  жасау), 

метафоралық  ойлау  жəне  таным, «ақиқаттың 

концепциясы»  т.б.  көркем  мəтіннің  гносеоло-

гиялық,  эстетикалық  табиғатына  қатысты  мə-

селелер оны зерттеудің негізіне қаланады.  

Кез  келген  мəтін,  соның  ішінде  көркем 

мəтін  материалдық  мəдениет  нысаны  бола 

тұрып,  оны  жасаушы  автормен  де,  мəтіннің 

жазылған  уақытымен,  орнымен,  жағдайымен 

де тікелей байланысты болады. Бұл ерекшелік 

көркем  мəтіндерді  талдауда  экстралингвисти-

 

72

ЖАС ҒАЛЫМ МІНБЕСІ 

 

   ТРИБУНА МОЛОДОГО УЧЕНОГО

 

калық  факторларды  басшылыққа  алуды  талап 

етеді.  

Көркем  мəтін  мазмұны  жазылу  ортасы-

на, дəуірі мен уақытына, ұлттық-мəдени жəне 

түрлі  діни,  философиялық  түсініктерге,  шы-

ғарма авторының психологиясына, белгілі бір 

əдеби  мектепке,  бағытқа  тəуелді  болады.  Мə-

тіннің  денотаттық,  референттік,  ситуативтік 

қасиет-сапалары осыларға байланысты қалып-

тасады.  Кез  келген  көркем  мəтін  шынайы 

өмірдің  эстетикалық  бейнесі  секілді  болады. 

Сол себепті көркем мəтінге тілдік жүйенің эс-

тетикалық  қызметі  барысында  қалыптасатын 

метаморфтық қасиет тəн болып келеді. Ол əрі 

функционалды,  əрі  эстетикалық  жүйе  болып 

табылады.  

Л.Г.Бабенко  мен  Ю.В.Казарин  шынайы 

көркем  мəтін  келесі  сапалардан  тұратынын 

көрсетеді:  антропоцентрлік,  əлеуметтік,  ди-

логтық,  толыққандылық  əрі  бірізіділік,  стати-

калық жəне динамикалық, əсерлілік, эстетика-

лық, бейнелілік жəне түсіндіріліп-талдануы.  

Е.А.Гончарованың  ойынша,  көркем  мə-

тіннің  антропоцентрлігі  оған  ұйытқы  болған 

үш  орталықтан  көрінеді:  автор – көркем  шы-

ғарма иесі;  кейіпкерлер;  оқырман – «туынды-

ның  жасалуына  қатысушы  жанама  тұлғалар» 

(Гончарова  Е.А.  Интерпретация  художествен-

ного текста. М, 1983 б. 3-беттен). Демек, көр-

кем  шығарманы жасаушы  да  адам,  оның  бей-

нелейтіні де адам жəне оның өмірі мен қорша-

ған ортасы, оны оқитын да адам, ол адамға ар-

налып  жазылады.  Оның  антропоцентрлігін 

осыдан-ақ көруге болады.  

Көркем мəтіннің əлеуметтік қасиет-сапа-

сы  оның  əлеуметтік  қызметті  жүзеге  асыруы-

мен  байланысты  түсіндіріледжі.  М.М.Бахтин-

нің  ойынша,  кез  келген  əдеби  туынды  іштей 

əлеуметтік  шартты  болып  құрылады.  Онда 

шынайы өмірдің əлеуметтік сырлары беріледі. 

Сондай-ақ, көркем мəтін белгілі бір уақыттың, 

дəуірдің,  əлеуметтік  қоғамның  туындысы  бо-

лып табылады.  

Көркем мəтіннің диалогтық қасиет-сапа-

сын  М.М.Бахтин  оның  мазмұнының  тек  бір 

ғана  дəуірмен  шектелмей,  ашық,  көпқабатты 

болып  құрылуымен  түсіндіреді.  Шынайы  мə-

тіннің  мағынасы  терең  болып  келеді,  осының 

салдарынан қанша уақыт өтсе де өзінің өзекті-

лігін жоғалтпайды.  

Көркем  мəтіннің  толыққандылығы  жəне 

бірізділігі  (немесе  қисындылығы)  оның  маз-

мұны  арқылы  да,  пішіні  арқылы  да  қалыпта-

сады. Толыққандылық басты тақырып пен ша-

ғын тақырыптардың арасындағы байланыстан 

көрінеді.  

Статикалық  пен  динамикалық  мəтіннің 

зерттелу  аспектісіне  қарай  анықталады.  Егер 

мəтін  сөйлеу  əрекетінің  жемісі  ретінде  қарас-

тырылса,  ол  статикалық  қырынан  танылады. 

Ал  егер  ол  жасалуы,  қабылдануы,  түсінілуі 

тұрғысынан  қарастырылса,  динамикалық  қы-

рынан қарастырылады.  

Мəтін  əсіресе  құрылымдық-семантика-

лық талдауда статикалық тұрғыдан талданады. 

Ал  психолингвистикалық,  деривациялық,  қа-

тысымдық лингвистикалық тұрғыдан талдауда 

ол  динамикалық  қырынан  талданады.  Жалпы 

көркем  мəтінді  зерттеуде  бұл  екі  аспектінің 

екеуін де назарға алған дұрыс.  

Көркем  мəтіннің  əсерлілігі  В.Г.Адмо-

нидің  зерттеулерінде  терең  қарастырылды. 

Оның  ойынша, «көркем  мəтін  алғашқы  жол-

дарды  оқығаннан-ақ  оқырманды  баурап 

алатындай болып, оның қызығушылығын бір-

те-бірте  күтпеген  жерден  күшейтуі  керек... ». 

Сол  кезде  оқырман  шығарма  соңының  қалай 

бітетініне құмарта түседі.  

Көркем  мəтіннің  эстетикалылығы  оның 

өзіне  тəн  ерекшелігінен  туындайды.  Н.С.Бо-

лотнованың  ойынша,  эстетикалық  қызметтен 

туындайтын  прагматизм  көркем  мəтіннің 

эстетикалық  əсерін  күшейтеді;  эстетикалық 

бағдарланған концептуалдық сапа – автордың 

шығармашылық дара тұлғасын, оның шынайы 

өмірге деген өзіндік қатынасын көрсетеді.  

Бейнелілік – мəтіннің  көркем  бейнелер 

жүйесін айқын суреттей алуынан көрінеді.  

Көркем  мəтін  мазмұнының  тереңдігі 

жəне  психологиялық,  философиялық  көпқа-

батты болып келуі жəне оның көркем шығар-

ма  болумен  қатар,  жеке  автордың  дүниета-

ным, табиғатымен бірге өрілуі оны түсіндіру-

дің сан алуан жолдарын қалыптастырады.  

Ал  Валгина  өз  зерттеулерінде  көркем 

мəтінді  өзге  мəтін  түрлерімен  салыстыра  ке-

ліп,  оның  артықшылықтары  мен  айырмашы-

лықтарын  жинақтап  көрсетеді.  Оның  ойынша 

көркем  мəтіндердің  өзге  мəтіндерден  басты 

айырмашылығы келесі белгілеріне қарап ажы-

ратылады:  

1) қарым-қатынас пен адам өмірінің ара-

сында  тікелей  қатынастың  болу-болмауы, 

оның міндетті немесе адамның өз еркімен бо-

луы;  

 

73

ЖАС ҒАЛЫМ МІНБЕСІ 

 

   ТРИБУНА МОЛОДОГО УЧЕНОГО

 

2)  эстетикалық  қызмет  атқару/атқар-

мауы;  

3)  мазмұнының  астарлы/ашық  берілуі 

(мəтін астарының болу/болмауы); 

4) көпмағыналылықтың болу/болмауы;  

5)  шынай  өмірдің  сол  қалпында  немесе 

көркемдік  мақсатта  саналы  өзгертіліп  бейне-

ленуі;  

Көркем  мəтін  мен  басқа  мəтіндердің 

тілдік  ұйымдасуы  оның  көркемдік  табиғатын 

қалыптастырады. 

 

 

Көркем мəтін 

Көркем мəтіннен басқа мəтіндер 

Тектік-жанрлық белгілеріне қарай ұйымдасады 

Публицистикалық,  ғылыми,  ресми  мəтіндер 

болып, типтік белгілеріне қарай ұйымдасады 

Ассоциативтік-бейнелі  ойлау  заңдылықтарына 

негізделеді 

Логикалық ойлау заңдылықтарына бағынады 

Өмірлік  материал  автордың  көзқарасымен,  дү-

ниетанымымен беріледі, сол себепті шығармада 

бейнеленген  өмір  астарлы  мағынаға  ие  болып 

келеді. 

Мəтіндердің  мағынасына  бір  жақтылық  жəне 

объективтілік  тəн  болады,  сол  себепті  мəтін 

мазмұны түсінікті, объективті болып келеді.  

Адамның  эмоционалдық  ішкі  дүниесі  мен 

интеллектуалдық  сана-сезіміне  қатысымдық-

эстетикалық тұрғыдан əсер етеді 

Адамның  эмоционалдық  ішкі  дүниесі  мен 

интеллектуалдық  сана-сезіміне  қатысымдық-

ақпараттық тұрғыдан əсер етеді  

Ассоциативтік-образды 

құралдар 

молынан 

қолданылып, 

ол 

суретшінің 

эстетикалық 

идеясына, қиялына қызмет етеді 

Ассоциативтік-образды құралдар қолданылмай-

ды, болса да тек ақпаратты жеткізу мақсатында 

жұмсалады 

Образды-эмоционалды жəне субъективті дерек-

терге құрылады  

Логикалық-ұғымдық,  барынша  объективті  де-

ректер беріледі 

Сөйлемдер 

эмоционалды-риторикалық 

құрылымды болып келеді 

Сөйлемдер  рационалды-логикалық  құрылымды 

болып келеді  

 

 

Кестеде  көрсетілгендей,  көркем  мəтін-

дер өзге мəтіндерден мазмұны мен құрылымы 

жағынан  өзгеше  ұйымдасады.  Көркем  мəтін-

дерде  ассоциативтік-бейнелі,  эмоционалды 

образдардың басым болуы оның көркемдік та-

ным табиғатына сай ұйымдасу ерекшеліктері-

не  байланысты.  Көркем  мəтіндер  мен  басқа 

мəтіндер  танымның  екі  қабатын  қамтиды: 

теориялық  жəне  эмпирикалық.  Философияда 

танымның  бұл  екі  сатысы  дүниені  қабылдау-

дың  екі  қайнар  көзі  болса,  психологияда  бұл 

екі  түрлі  қабылдау  үдерісі,  ал  логикада  екі 

түрлі  ойлау  амалдары  мен  тəсілдері  арқылы 

түсіндіріледі.  Сол  себепті  бұл  екі  типтегі  мə-

тіндердің арасындағы айырмашылықтар олар-

дың жалпы табиғи болмысын сипаттайды.  

Осы  ерекшеліктеріне  орай,  аталған  екі 

мəтін  типтері  құрылымы  жағынан  да  бір-бі-

ріне  ұқсамайды.  Рационалды,  яки  байыпты 

ойлауға  құрылған  мəтіндер  шынайы  өмірдің 

шындығын  тікелей  сипаттауға  құрылса,  эмо-

ционалды-логикалық  құрылымдар  шынайы 

өмір шындығын бейнелеуге қызмет етеді.  

Көркем  мəтіндегі  ассоциативтік  байла-

ныстар  əр  жазушыда,  ақында  əр  түрлі  бейне 

туғызады. Көркем мəтін үшін заттық-ұғымдық 

түсініктердің өзі емес, заттың санадағы, қиял-

дағы көркем бейнесі маңызды.  

Көркем  мəтінде  шынайы  өмірдегі  мате-

риалдық заттардың өзі əр автордың санасында 

əр  түрлі  образдар  қалыптастырады.  Мысалы, 

М. Мақатаевтың шығармаларындағы ақ қайың 

бейнесі  түрлі  образдар  тудырып,  түрлі  ассо-

циациялар əкелген:  

1) Ақ қайың, сырлы қайың, арман қайың, 

Сырыңды айт, құр бекерге алданбайын. 

Айналып неге саған келе берем, 

Аяңда бір асылым қалғандайын. 

Ақ қайың, арман қайың, ару қайың, 

Сыр айтшы жанымменен қабылдайын. 

Айтшы сен, махаббатым қайда кетті? 

Көктемде самал қуған сағымдайын. 

Арманың əлі менің жүр есімде, 

Бар санам сағынышпен күресуде. 

Апырау, қайда менің махаббатым, 

Ақ қайың, айтшы маған білесің бе? 

(М.Мақатаев) 

 

2) Жапырақ жүрек жас қайың! 

Жанымды айырбастайын.  

Сен адам бола бастасаң,  

Мен қайың бола бастайын,  

Келісесің бе, ақ қайың?  

 

74

ЖАС ҒАЛЫМ МІНБЕСІ 

 

   ТРИБУНА МОЛОДОГО УЧЕНОГО

 

Жапырақ жүрек жас қайың!  

Жанымызды айырбастайық? 

Адам боп жүрсең қасқайып,  

Қайың боп тұрсам қасқайып,  

Тəуекел, айырбастайық!  

Өмірге өмір жалғасып,  

Анамыз жерге жармасып,  

Бірде адам, бірде қайың боп,  

Сүрейік өмір алмасып...  

(М. Мақатаев) 

 

1-мəтін сөзінде ақ қайың сырлас достың 

бейнесінде  алынса, 2-мəтінде  ол  табиғаттың 

мəңгілік  бейнесі,  шексіз  өмірдің  образын  ал-

мастырған. Алғашқы мəтінде автор «ақ қайың, 

«сырлы қайың», «арман қайың», «ару қайың» 

эпитеттері  əдемі  ару  қызға  тəн  эпитеттермен 

айшықталса,  соңғы  мəтіндегі  қайың  бейнесі 

тек  «ақ», «жас»  сөздерімен  ғана  шектелген. 

Сол  себепті 1-мəтіндегі  қайың  бейнесі  тек 

сырлас  достың  ғана  емес,  өткен  өмірдің  ес-

телігі, сүйген қыздың естелігі ретінде сипатта-

лады.  Өлеңге  арқау  болған  махаббат  тақыры-

бының  ашылуына  да  осы  себеп  болған.  Ал 

екінші  мəтіннің  философиясы  мен  тақырыбы 

бөлек, сондықтан ондағы «жас, ақ қайың» мен 

«өмір»  ұғымдары  ассоциативтік  өрістері  бір, 

іргелес образдар, ұғымдар болып табылады. 

 

 

 

ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 

жүктеу/скачать 2,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: