.3. Тегін тануға ҧмтылу –

 
236 
тышқандай  қанденнiң  тырнағына  сатылып  кетiп  жатыр.  Ойсыз  кiсiге 
обал
-
ақ сияқты.
 
 
…Тағы  бiрде  бiр  қырғыз  досымның  аулына  бардым.  Жексенбi 
кҥнi  бҥгiн  қайда  барасың  дегенде,  аузыма  неғып  тҥскенiн,  мал 
базарына  баралық  деппiн.  Аралап  жҥрiп  бiр  алып  қошқарға  кездестiк. 
Бағасын сҧрасам, сатушы қырғыз, ―соятын болсаң сатпаймын‖ дегенi… 
Жазығымды  сҧрадым.  Бiр  қошқарға  екi  айғырдың  бағасын  сҧрайды, 
аламын  деген  кiсiге  ―соятын  болсаң  сатпаймын‖  дейдi…  Бҧл  ҿмiрде 
санаң  бiрден  қабылдай  қоймайтын  тҥсiнiксiз  жағдайлар  кездесiп 
қалады… Сонда жаңағы мал сатушы қарт қырғыз:
 
Шырағым, бҧл ежелгi қазақ қойдың тҧқымы, бҧны тек қана мал ҿсiретiн 
кiсiге тҧқымдыққа сатамын –
 
деген едi…
 
Сол қырғыз байкенiң сҿзiне кезiнде айтарлықтай мҽн бере қоймаппын.
 
…Осы  екi  уақыға  жермен  жексен  болып  жатырған  Сарайшық 
қаласының
 
жҧртында  тҧрғанымда  қатар  есiме  тҥстi.  Бiр  заманда  Ҽз
-
Жҽнiбек 
сҥйiктi  қызының  еркелiгiне  орай  қолдан  аққу  қонатын  кҿл  жасатып, 
аққулар тез ҥйрену ҥшiн керуен
-
керуен қант тҿктiрген ―тҽттi кҿл‖ орны, 
Алтын  Орда,  Ноғай  Орда,  Қазақ  Орда  мемлекеттерiнiң  астанасы 
болған, бҥ кҥнде ҧшатын да кҥлi қалмаған Сарайшық қаласының опат 
болған жҧрты кiсiге ауыр сезiм туғызады екен.
 
 
Баба  тарих  ҽрiде  қалды,  ата  тарихымыз  қыпшақ  бiрлiгiне  тиiстi 
десек,  ҽке  тарихымыз  Алтын  Орда,  Ноғай  Орда,  Қазақ  хандығы 
мемлекеттерiне  сҽйкес.  Ал  сол  кездердегi  тарих  қазанының  бiр
i, 
кҿбiрек от жағылып, сарқылдап қайраңқырағаны 
-  
Сарайшық.
 
 
Қазба жҧмыстарының нҽтижесi –
 
Сарайшық қаласының он бiрiншi 
ғасырда  ҿмiр  сҥргендiгi,  орат  болған  шағында  Жайықтан  қалаға  ауыз 
су  тартатын  қҧбырлары  болғаны,  моншаның  ерекше  формалы 
сызбасы,  жаққан  оттың  тҥтiнiмен  жылытылатын  еден
-
тҿсек  жайлар, 
керуен сарайы, мешiт орны, аталы ҧрпақ сҥйектерi деп ойлауға болар 
(қазып  кҿмбей  қатар
-
қатар  жерленген  Бекет
-
Атадағы  жерлеу  тҽсiлi 
сияқты)  адамдар  сҥйегi,  алтын  жалатқан  ерекше  жазулы  қҧмыралар, 
еске  ақшалар…  ҽттең  сан  ғасыр  Сарайшықтың  бiзге  сақтағанын 
Жайық  ҿзенi  1947
-
жылы  арнасын  ауыстырып  (қаланың  ҥштен  екiсiн) 
жуып  кетiптi.  Жарқабақ  бойын  қазып  жатқандар  шығарған  топырағын 
ҿзенге  тастап  жатыр.  Археологтардың  айтуы  бойынша  қаланың 
орталығын  ҿзен  шайып  кеткен.  Бiзге  жеткенi  Шығыс  жақтағы  керуен 
сарай маңы.
 
 
Кемеңгерлiгiн  жоғалтқан  Алтын  Орда,  бiрлiгiн  жоғалтқан  Ноғай 
Орда  ҽбден  жҥдеп
-
жадап  ҽркiмнiң  жемтiгiне  айналған  кезде  елге  бас 
болар  патшасы,  сҿзiн  ҧстар  биi,  қолын  бастар  батыры  қалмаған 
Сарайшықтың  орнын  1580
-
жылдар  шамасында  Ермак  бастаған  Дон 
қазақтары  талқандап,  елiн  қырып,  моласын  қазып,  атақтылар  сҥйегiн 
зираттан шығарып ҿртеп жiберiптi...
 

 
237 
 
Тарихи  қҧжаттардың  айтуынша  сол  заманда  қазақ  хандығы  осы 
жағдайларды  орыс  патшасына  жеткiзгенде  Дон  қазақтарының  оларға 
бағынбайтын ел екенiн сылтау етiптi.
 
 
Бiрақ Дон қазақтары Жайық бойына Гурьев, Уральск бекiнiстерiн 
салып  Россия  жерiн  кеңiте  бастады,  ал  орыс  тарихшылары  қазақ 
халқының  тарихын  ҿз  қалауынша  жазып,  қазақтардың  бҧрын  кҿшiп
-
қонып  жҥрiп  бҧл  дҥниеге  ешқандай  ҥлес  қоспаған  ел  деп  сендiре 
бастады. Тексiздендiре бастады.
 
 
Неге солай iстедi?..
 
 
Неге канден арланнан қымбат?..
 
 
Неге  тектi  қошқар  екi  айғырдың  бағасына  сатылады?..  Осы  кҿп 
негелердiң бiр
-
ақ жауабы бар. Ол —
 
тектiлiк. Teгi бардың бҽрi қасиеттi, 
бҽрi қымбат.
 
 
Қҧнын  кетiргiң  келгендi  тексiздендiрiп  жiбер.  Сҥйенерi  жоқ, 
қимасы жоқ, iздеушiсi жоқ, табынары жоқтарды айдаған жағыңа жҥргiзу 
оңайға соғары белгiлi.
 
 
Iздеп оқып, бiлгеннен ҥйренiп, кҿргеннен ой тҥйiп жҥрген қазақ —
 
кҽзiр  ҿздерiн  тектiмiз  дейтiн  кез
-
келген  ҧлтпен  бой  таластыра  алады. 
Эрамыздан кҿп бҧрын басталар мҽдени жҽне ҧлттық тарихы бар Рим, 
Грек,  Египет  халықтарымен  тек  таластыруға,  аруағыңнан  айналайын, 
Анархисис  Скифский  маған  қҧқ  бередi.  Дҽуiрiмiзге  дейiнгi  ҿмiр 
сургендер  iшiндегi  таңданылып  танылған  жетi  данышпанның  бiрi  —
 
Скифский.  Солар  iшiнде  ағылшын  жоқ,  немiс  жоқ,  француз  жоқ,  орыс 
жоқ... бiздердiң, Скиф ҧрпақтарының бабасы бар.
 
 
Ҧлы  мемлекеттердiң  бiрi  кеше  ғана  жазба  мҽдениетiнiң 
басталғанына  1000  жыл  толғанын  атап  ҿтiп  жатса,  бiздер  сақ,  ғҧн, 
скиф,  тҥрiк,  қыпшақ  тҧқымдары  жазба  мҽдениетiмiздiң  табылған 
мҧраларындағы  ең  6epгi  мерзiмдерiнiң  бipi  —
 
1500  жылдықты  ҽлi 
менсiнбей жҥрмiз.
 
 
Бҥкiл  саналы  ел  барлық  даналықты  ғылымды,  философияны 
Аристотельден  бастаса  бiздiң  атамыз  Аль  Фарабидi    "екiншi 
Аристотель атады".
 
 
Ибнь  Синаның  трактаттары  соңғы  жҥз  жылға  дейiн  бҥкiл  ҽлем 
дҽрiгерлерiнiң  жҧмыс  орнына  кҿрiк  берiп,    сол  кiтаптың  тек  қана  стол 
ҥстiнде  жатуы  кiсi  бiлiмдiдiгiнiң  куҽсiндей  болды...  Сонда  бiз  кiмнен 
кембiз?..
 
 
Айтпақ  ойымызды  тҥсiнiктiрек  ету  ҥшiн  сонау  ескi  заманнан 
атақтылар iздемей
-
ақ мысалға осы мақала авторын ала салалық...
 
 
...
Мен  мақтанайын.  Ҿз  шыққан  тегiме  ҿкпем  жоқ,  қандай  ортада 
отырсамда  ҿз  тегiмдi  мақтанышпен  айта  алатын  кiсiмiн.  Тоғызыншы 
атам,  Тоқтамыс  батыр,  қазақтың  ата  жауы  қалмақты  талай  қан 
қақсатып аты шыққан, жекпе
-
жектiң маманы болған батыр екен. Ол ҿз 
ҧлдарын  да,  ел  талаптыларын  да  жас  басынан  жекпе
-
жекке 
дайындаған.  Ҥлкен  ҧлы  Бабеке  он  жетi  жасында  алғаш  жекпе
-
жегiне 

 
238 
шығып жеңiске жеткен. Осыдан кейiн менiң қорқақ  болуға  хақым  бар 
ма?..
 
 
...
Мен  Адаймын,  Адай  iшiнде  Абыл  мен  Мҽтжан  шыққан 
руданмын.  Егер  ана
-
тiлiмдi  солардай    қастерлемесем  олардың  
рухтары маған ырза  болмас...
 
 
...
Ҿз  ҽкем  сегiз  қырлы  шебер  болатын.  Барлық  iстеген  iсiне  ҿзi 
риза  болып,  лҽззат  алып  "ic  ажарға  тоймайды"  деген  сҥйiктi  мақалын 
қайталай  беретiн.  Мен  сол  Назарбектiң  тҽрбиесiн  кҿрген  кiсi  қалайша 
сапасыз ic iстей аламын. Ол мҥмкiн емес. Ҽке аруағын сыйлардай мен 
тектi жанмын. Менiң тегiм бар, соларды мақтаныш тҧтамын. Солардың 
атына  кiр келтiрмей ғҧмыр  кешу —
 
менiң  ҿмiрлiк  мақсатым.
 
 
Мiне  қазақ  екенiндi  бiлу,  қай  жҥз,  қай  руға  жататыныңды бiлу  не 
ҥшiн  қажет!
 
 
Баяғы Анархисис Скифский, Бейбарыс, Томирис, кешегi Тҿле би, 
Қазыбек би, Ҽйтеке  би, Абай  мен Абылай,  бҥгiнгi  Ҽбiш  Кекiлбаев  пен 
Олжас  Сҥлейменов,  кiлең  атақты  Мҥхтарлар  менiң  тегiм.  Бҧлардың 
қай
-
қайсысын да мақтана мойындаймын.
 
 
Тегiңдi таны, сонымен мақтана бiл...
 
 
Тектiлiкке ҧмтылу –
   
ел  қамы!
 
Сан  ғасырлар  аңсай  кҥткен  бостандық  заманы  басқа  орнаған  шақта 
революциялық  қҧйындар  тудыратын  қара  бҧлт  қазақтар  аспанынан 
кҿлеңкесiн  тҥсiрмей  коймайтындай.  Азаттыққа  қол  жеткен  кейбiр 
отандастарымыздың  жалпы  адамгершiлiк,  кiсiлiк  жобадан  ауытқу, 
ҧлттық  салт
-
сана  мен  ҽдет
-
ғҧрып  нормаларын  қасақана  бҧрмалау, 
ана
-
тiлiн  мойындамау,  қасиеттi  саналған  жҽдiгерлiктердi  ардақтамау, 
туған  жермен  туған  елге  деген  немқҧрайлылықтың  пайда  болуы  —
 
қорыта  айтқанда  ҿз  ҧлтын  менсiнбейтiндер  мен  мҽңгҥрттер  санын 
асыра тусе ме деген қауiп ойлатқандай.
 
 
Октябрь  революциясының  кесiрiнен  ҧлт  тектiлерiнiң  қҧрып  кету, 
азғындау  қаупiн  бiраз  Европа,  Азия  халықтарымен  бipre  қазақтар  да 
бастан  кешiрдi.  Ендi
-
ендi  оңала  бастаған,  ендi
-
ендi  жаңа  сана  пайда 
бола  бастаған  шақта  қоғамдық  жаңа  тҿңкерiс  (бақытымызға  қарай 
бейбiт  тҿңкерiс)  жерiмiзде,  елiмiзде  мiнез
-
қҧлқы,  iс
-
ҽрекетi,  салт
-
санасы ҿзгеше  жаңа  ҧрпақты  ҿмiрге  ҽкеле  жатырғандай.
 
 
Таңертеңнен  кешке  дейiн  кҿлеңкелеп  отырар  талапсыз  қарттар, 
iшiмдiк  андыған  бозбалалар,  қонақжай  маңында  жҥзi  кҥлiм  қаққан 
қаракҿз қыздар, ала дорбасын мойнына салып
 
бҥкiл дуние жҥзiн кезiп 
кеткен  келiншектер,  амалсыздықтан  аюандыққа  аяқ  басқандар... 
санаған  сайын,  атаған  сайын  жаның  тҥршiгетiн,  бҧрын  кҿрмек  тҥгiл 
естiмеген сан тҥрлi қылмыстар мен қылықтар...
 
 
Осындай  жағдайда  ҿciп  келе  жаткан  ҧрпақ  болашағынан  қауiп 
кҥттiргендей.  Тҽрбиелеген  елге,  ҿскен  жерге,  туған  ата
-
анаға  деген 
бҧрын  қазақ  қанына  ана  сҥтiмен  сiңетiн  ҧлт  қасиеттерiнiң  бойларына 
дарымай  туа  жетiм,  ҿсе  тексiз,  бойы  жалғыздыққа,  пейiлi 
жалмауыздыққа  тартып  тҧратын  ҧрпақ  қалыптасып  кете  ме?...  Ел 

 
239 
ҿзiнiң  Қҧдайтағала  жаратқан  пiшiнiнен  айырылып  қала  ма...  деген 
уайымға тҥсiргендей.
 
 
Ҥкiметiмiз "нарық" деп жҥрiп "парық" мҽнiн ҧмытып, ала дорбасын 
салпылдатып  дҥние  кезiп  жҥрiп  тапқан  ҽйелдердiң  тиын
-
тебенiнiң 
шетiнен қалайша кҿбiрек жырып қалуға баса кҿңiл аударып кеткендей. 
Ал  ҥкiметтiң  ҿз  азаматтарына  кҿз  карасы  қандай  болса,  сол 
азаматтардың ҿзi жҥрген ортасына кҿз қарасы сондай болмақ.
 
 
Мемлекет  "есектiң кҿтiн жу да мал тап" мақалының iзiмен кетсе, 
азаматтар  да  сол  жолға  тҥспек.  Жаңағыдай  жолмен  мал  тапқандар 
кҿбейген сайын оған елiктеушiлер де кҿбейе тҥспек.
 
 
Қазақ  елi  Ҽлiмсақтан  ҿзiнiң  мҽрттiгi  мен  қонақжайлылығы, 
адалдығы  мен  бiрсҿздiлiгi  арқылы  танылғанды.    Ендiгi  жерде  елге 
тҥсiнiктi, рухани ҽсерлi шаралар қолданбаса жҽне ол шаралар ҧлттың 
ҿзiнiң  тамырларынан  нҽр  алып  жатпаса  аз  уакыт  iшiнде  қазақтар 
қатыгездiк  пен  қорқаулық,  қанағатсыздық  пен  пҽтуасыздық  мiнездерiн 
кҿп  елдерден  асырып  жiберуi  де  мҥмкiн  екендiгiн  дҽлелдеп  қалған 
сияқты.
 
 
Рак (қылтамақ)  деген  ауру  бар.  Ол  аурудың  адамзатпен  жолдас 
болғанына  сан  мыңдаған  жылдар  болса  да  емi  ҽлi  табылмапты. 
Жалғыз
-
ақ  емi  —
 
ауру  тҽннiң  етi  мен  терiсi,  сҥйегi  мен  тамырын  қоса 
сылып  тастау,  ештеңенi  аямау.  Ол  денеге  бiр  жайылып  кетсе  адам 
ағзасын тҥгел шiрiтiп барып жанын жаннамға жiбермей тыныш таппас. 
Жалғыз  жол  бар,  ол  —
 
елдi  тексiздiк  атты  рак  ауруынан  сақтап  қалу. 
Ендiгi  жерде
-
жеке  кiсiлердi  тексiзденiп  кетуден  қорғау,  қауымды 
мҽңгҥрттiк жағдайдан шығару —
 
негiзгi бағдар.
 
 
Не iстеу керек?..
 
 
Елдiң елдiк пiшiнiн қалай сақтап қалуға болады?..
 
 
Бҧл  мҽселелердi  қалай  жҥзеге  асыру  дҧрыс?..  Қазiргi  кҿзi  ашық 
азаматтардың бҧл сҧрақтарға жауап тауып беру негiзгi мiндетi. Осы ҥш 
сҧраққа  жауап  тапсақ  онда  ҧлттың  ҧлттық  формасын  сақтап  қалу 
жҿнiнде  iстелiнер  жҧмыс  жоспарын  айқындап  оны  кiмдер  iске  асыра 
алатынын дҽл басу мҥмкiндiгi пайда болар едi.
 
 
Бҧл сҧрақтарға дҧрыс жауап табу тек қана бабаларымыздың сан 
ғасырлар  бойы  осы  айтылған  мҽселелерге  кҿз  қарасы  қалай  болды, 
ҧлттық  салт
-
сана,  ҽдет
-
ғҧрыптарын  қалай  сақтап  қалды  деген 
сауалдарға  жауап  iздеу  барысында  жҥзеге  асырған  дҧрыс  болар.  Тек 
осылай  iстеген  де  ғана  бiз  нҽр  берер  тамырдан  алшақтамаймыз, 
демек ҧлттық кҿзқарасқа жақын тҧрамыз.
 
 
Бiздiң  естiмiш  ҽңгiмелерден  жақсы  бiлетiн  бiр  нҽрсемiз  ол  —
 
аталар ҽртҥрлi ҿнерге жастарын ҽдейi дайындаған, жҽне жарыс ҿткiзiп 
отырған,  тiптi  мешкейлер  мен  ҿтiрiкшiлер  бҽсекесiн  ҿткiзетiн  болған. 
Елдiң  —
 
сасқанда  арка  сҥйерлiктей  сҥйеҥi,  ерегесте  қарсыласын  қақ 
бҿлiп  тастар  сенiмдi  алмас  қылышы,  қара  басының  қамынан  ел 
мҥддесiн жоғары қоятын сенiмдi жандары болған. Бҧлар кiмдер ед
!?... 
Олар ел арасынан кездейсоқ  тҽрбие алып шыққандар ма?..
 

 
240 
 
Ҽлде табиғи дарындармен кҿзге тҥскендер ме?..
 
 
Бiздiң  пайымдауымызша  ата
-
бабамыз  ҿз  ҿнерлерiмен  ел 
мҽртебесiн  биiктете,  ауыртпалығын  арқалап  кете  алатын,  ел  басына 
кҥн туғанда етiгiмен су кеше,
 
ауыздықпен су iше алатын, керек болса 
"малым  жаным  садағасы,  жаным  арым  садағасы"  дейтiндей  қимылға 
бара  алатындарды  ел  iшiнен  керек  болғанда  кездейсоқ  iздемеген, 
оларды дайындаған.
 
 
Октябрь  Революциясы,  одан  арғы  екi  жҥз  елу  жылдық  орыс 
отаршылығы кезiнде бҧл ҽдiстер жойылып, тек  қана кейбiр жекелеген  
элементтерi сақталып қалған.
 
 
Мысалы: 
 
хан,  тҿре  тҧқымдарын  қамқорлауды,  қорғауды 
мойнына кҿтерген тҿлеңгiттер, суыт хабар кезiнде кҥндеп емес айлап 
аттан  тҥспейтiндер,  болашақты  болжайтын  жҧлдызшылар,  бақсылар, 
қҧсбегiлер,  атбегiлер...  не  тҥрлi  тҧқым  қуалаған  ҿнерлер  мен 
қасиеттiлер... бҧлардың барлығы да ҧлттық тамырдан нҽр алып, дами 
берген, жетiле берген.
 
 
Бiздiң 6ip кҿзiмiз жеткенi —
 
адам баласы ешкiмге айтып ҥлгi бере 
алмайды,  ҥгiттеп  ақылды  ете  алмайды,  тек  қана  iстеген  ic  ҥлгi  бола 
алады. ҿз қолыңмен iстеп кҿрсеткенде ғана ҿзге қайталай алады екен, 
кҿзбен кҿргенiн ғана қолмен iстей алады екен. Осы мысалдар арқылы 
бiз ҿзiмiздiң ҥш сҧрағымыздың "не iстеу керек" деген тарауына жауап 
бергендеймiз.  Демек  елге  ҥлгi  боларлықтай,  кҿзбен  кҿрiп  ғибрат 
аларлықтай нҽрсенi iстеп, кҿрсету қажет.
 
 
Тек  қазақтарда  ғана  емес,  ҽрбiр  ҧлтта,  ҧлт  дiңгегiндей,  рухани 
ҿзегiндей  аптал  азаматтар,  сондайларды  тҽрбиелейтiн  қауымдар 
болған. Орыс дворяндары, поляк шляхтерi, жапон самурайлары, қазақ 
сардарлары —
 
соның  дҽлелi.
 
 
Кҿп жылғы отаршылық саясат қырсығынан мҽңгҥрттене бастаған 
қазақ  халқы  ендiгi  жерде  ҿздерiнiң  ҧлттық  ҥрдiстерiн  еске  тҥcipiп, 
жақсы жағын жаңа заманға лайықтап ала алса, ондай ic болашақ ҧрпақ 
қамы болмақ. Ол
 
ҥшiн мектеп жасындағы балалар мҥше бола алатын 
ҧйым кҧрған дҧрыс деп есептеймiз. Абырой
- 
атағын жоғары ҧстау ҥшiн 
ҧйымға ең ҥздiк, ең тҽртiптi, ең кiшiпейiл, ең iзеттi, ең қайырымды, ең 
 
Отан сҥйгiш жастар қабылданса...
 
 
Ҧйым  атын —
 
"Сардарлар Одағы" деп
 
атаса...
 
"Сардарлар  Одағына"  мҥшелiкке  13  жастан  бастап  қабыдданып, 
аталарымыздың  "он  ҥште  отау  нес!"  деген  қағидасын  негiзге  алса... 
Бастауыш  мектеп  балалары  13  жасқа  дейiн  соған  дайындық 
барысында  тҽрбие  алса...  Мектеп  бiтiргендер  сардарлықтан  шығып 
кетпей  жаңа  барған  аймағында  мҥшелiкке  турса...    Бҧл  Одақты  ҽрбiр 
аудан  аймағында  қҧрып,  бiрақ  eceпciз    кҿбеймеуiн  қадағалауды  iске 
асырса...
 
 
Сарлдарлыққа  қабылдауды мына  қҧжаттар арқылы iске асырса:
 
 
1. Мемлекеттiк тiлдi бiлетiнiн жҽне 4 пен 5 ке оқығанын
 
растайтын 
куҽлiк.
 

 
241 
 
2. Iзгiлiгiн, мiнезiн растайтын ауыл, не аудан ақсақалдарынан ҥш 
растама, мiнездеме
 
 
3.  Ҥш сардардан кепiлдеме.
 
 
4. Спорттық жетiстiктерi  туралы анықтама.
 
 
5. Ҧстазының кепiлдемесi.
 
 
6. Денсаулығы туралы анықтама.
 
 
7. Ҿзiнiң арызы мен
 
ата
-
анасының келiсiмi.
 
 
Сардарға ҿткен талапты жасқа бҥкiл ҿмiр бойы тындырған icтepi 
тiркелетiн  ic  кағазы  ашылады  да,  iскерлiгi  мен  iзеттiлiгi,  бiлiмi  мен 
Отансҥйгiштiгi жҽне басқа қасиеттерiнiң негiзi  сол қҧжатта жазылады.
 
Сардар куҽлiгi —
 
ел ҥшiн қҧрметтi. Ондай куҽлiк иесi —
 
денi сау, жаны 
iзгi, еңбекқор, талантты, батыл, кайырымды жан ретiнде қабылданбақ. 
Сардарға мҥшелiкке жас бойынша шек жоқ. Елге сiңiрген еңбегi, iзгiлiк 
ниетi кез
-
келген адамды сардар ете алады.
 
 
Сардарлар  ҧйымы  ҿздерiнiң  сенiмдi  мҥшелерiн  ҽр  тҥрлi 
мансапты жҧмыстарға ҧсына алады.
 
 
Алғашқы  қауымдасу  кезiнде  ҧйым  жҧмысын  ҧйымдастыруды, 
уақытша,  6ip  жауапты  Отансҥйгiш,    ҧлтжанды,  жан
-
жақты  бiлiмi  бар 
кiсiге тапсырады. Ҧйымның басшылығына сҿз ҿнерi мен бiлiмi, iзеттiлiгi 
мен  қайырымдылығы,  iскерлiгi  мен  талабы,  Отансҥйггiштiгi  мен  дiни 
тҥсiнiгi озық  адамдар таңдалады.
 
 
Сардарлар  бiлуге  тиiс  (жастарына  байланысты)  мiндеттi  тҥрде 
бiлiм,  ҿнер  кҿлемi  белгiленедi.    Мысалы  орта  мектеп  бiтiрген  ҽрбiр 
сардар он мың жол ҿлең бiлуi, тарих, география тағы басқа пҽндерден 
мектеп программасынан тыс ҽдейi жасалған программаны игеруi тиiс.
 
Мҥшелiкке  қабылдау  мiндеттi  тҥрде  Қазақстанның  бостандық  алған 
кҥнi ҿткiзiледi. Сардарларды ҽскерлерге шығарып салу бҥкiл Одақ ҥшiн 
негiзгi жҧмыс. Қызметке араласқан сардарлар мҥшелiк жарна тҿлейдi. 
Сардарлар  мемлекеттiк  қаулыларға,  Республиканың  негiзгi      заңына  
қарсы  шықпайды.
 
 
Сардарлар 
Қазақстан 
Республикасының 
Конституциялық 
мемлекетiне  оппозициялық  ҧйымдар  мен  партияларға  мҥше 
болмайды.  Мҥше  болғысы  келген  жағдайда  ҧйымнан  ҿз  еркiмен 
шығады.
 
 
Бҧл  мақала  кҿпшiлiктен  қолдау  тауып  жатса  "Сардарлар"  мен 
"Сардарлар  Одағы"  ҧйымының  жарғысын  дайындауға  негiз  бола 
алады деп ойлаймыз.
 
 
Мақсат  бiреу
-
ақ  —
 
бҧлшық  ет  сiңiрiндей  қайратты,  омыртқа 
жҧлынындай  қасиеттi,  не  iстерiн  бiлмей  қысылғандар  "Сардарлар  не 
дейдi" деп ақыл сҧрар, ҧлт ҿзегiндей ҧрпақ ҿcipy. 
 
 
 
 
 
 

 
242 
 
5.4. 
Заман да тҥзеліп келеді, адам да тҥзеліп келеді
 
 
 
Ашылуы  кем  дегенде  елу  жылға  кешiккен,  ―Кҥй  анасы  Дина‖ 
шешейге  арналған  ескерткiштің  ашылу  сҽті!…  Оны  жҧрт  кҿзiнен 
тасалап  тҧрған  аппақ  жiбек  перденiң  бiр  бҧрышы  бекiтiлген  жiптi 
Атырау  облысының  Ҽкiмi  Иманғали  Нҧрғалиҧлы  Тасмағамбетов  (аса 
сақтықпен,  ҿмiрде  болар  кездейсоқтықты  кҿп  кҿрген  кiсiлерге  тҽн 
ептiлiкпен)  там
-
тҧмдап  ақырын  перде  жібін  тарта  бастады.  Бір  кезде 
перде сыпырылып жерге тҥстi…
 
 
… Мiне, Дина шешемiз!…
 
 
Нағыз жасы жеткен аналарға тҽн отырыс!...
 
 
Мен  –
 
бала  тапқан  анамын,  немере  сҥйген  ҽжемiн,  шҿбере 
кҿрген кейуанамын деп тҧр ғой мына мҥсiн!…
 
 
Осы  жердiң  иесiмiн,  жер  иелерiнiң  анасымын  дегендей  қазақы 
мол киiм киiнiп, ҿзiнiң туып
-
ҿскен жерiнде еркiн де жайлы орналасқан, 
жҥзiнен шапағат нҧры байқалатын келiстi ҽйел, мейiрiмдi ана…
 
 
Мен  –
   
ҽлемге  айтар  ойымды  домбыра  арқылы  ғана  айтамын, 
тiршiлiкке қосар ҥлесiмдi тек домбыра арқылы ғана қосамын
 
деп отыр 
ғой мына мҥсiн!…
 
 
Мен  –
 
берерiмдi  тек  қана  осы  домбыра  арқылы  бере  аламын 
дегендей,  қолындағы  ҿзiне  емес  немересiне  жасатқандай  шағын 
домбыраға,  сол  арқылы  ҧрпағына,  аналық  жылылықпен  кҿз  тастаған 
қамқор жан, ҿмiр ҥйiрiмiне тҥсiп ойлы бейне…
 
 
Мен
 
–
 
тек  қана  ҧл  мен  қыз  ҿсiрiп  ана  атанбадым,  мен  қазақ 
кҥйiнiң де анасымын деп тҧр ғой мына мҥсiн!…
 
 
Тҧла бойы тҧңғышынан домбырасын кем кҿрмейтiндiгiн байқатар, 
ҿнер  атты  перзентiне  шаң  тигiзбей,  кҥн  тҥсiрмей  ҿбектей  қорғар 
сезiмтал жан…
 
 
… Салтанатты жиын басталып та кеттi…
 
 
Кезiнде ана батасын алған қарт домбырашылар…
 
 
Ананы кҿзiмен кҿрген ҽжелер…
 
 
Болашағын ана кҥйiнен iздеген жас кҥйшiлер…
 
 
Қҧтты болсын айтып жатырған адамдар…
 
 
 
 
Сҽтi тҥсiп ескерткiш авторымен де, қашап шыққан мҥсiншiмен де 
тiлдесiп қалдық….
 
 
–
 
Жобаны  сызған,  мҥсiндi  қашап  шыққан  бiздер,  бiрақ 
ескерткiштiң негiзгiсiн бiз Иманғали мырзаның ойларынан алдық –
 
деп, 
олар ағынан жарыла, тосын сырдың басын ашты.
 
 
 
…  И.  Жақанов  ақсақал  тебiрене  сҿйлеп:  ―Атырау  –
 
қазақ 
жҧртының  кҥй  сандығындай,  алып  денесiнiң  мойын  омыртқасындай 
қасиетке  толы  бiр  мҥшесi  едi.  Ол  –
 
табиғи  байлығымен  де,  тарихи 
салмағымен де ерекше кҿңiл аудартар ҿлке. Соны дҽлелдеу ҥшiн бҧл 

 
243 
ҿлке  осы  уақытқа  дейiн  болашақтың  сҽттi  шағынан  дҽме  етiп,  ҿзiнiң 
туын  мақтанышпен  желбiрете
 
кҿтерер  бiртуар  азаматының  тарихи 
аренаға шығуын шыдамдылықпен кҥтiп жатыпты. Мiне, бҧл ҿлкенiң сол 
шағы  туып,  азаматы  кезiккен  секiлдi!…  Соның  дҽлелi  мынау  болып 
жатқан  жасампаз  уақиғалар,  Иманғали  Тасмағамбетов  бас  болып 
Атырау  халқы  соңғы  бiр
-
екi  жылда
 
тындырып  тастаған  ҥлкен
-
ҥлкен 
рухани iстер!…‖
 
 
Орынды айтылған сҿз болса керек, жҧрт сҿз бҿлiп, дуылдата қол 
соғып жiбердi…
 
 
… Анаға ескерткiш!… Ҿнерге қҧрмет!… Ҧрпаққа ҿнеге!…
 
 
Салтанатты сҽтке жиналған кiсiлердiң ҽңгiмелерiне қҧлақ тоса бiз 
жиналған халықты аралап жҥрмiз…
 
 
Барлығының аузында бiр ҽңгiме:  обылысқа басшы болып келген 
жас та жiгерлi, бiлгiр де iскер Иманғали Тасмағамбетовтiң қолға алған 
ҽр  iсiнiң  ел  мҥддесiнен  туындауы,  елдiң  рухани  шҿлiне  нҽр  бере 
аяқталуы…
 
 
Осыдан  бiр  кҥн  бҧрын  сол  ҿлкенiң  рухани  кҿсемдерiнiң  бiрi 
Мақаш правительге кҿрнектi кҥмбез ашылған болатын. Жасы тоқсанға 
жақындап қалған бiр қарт сҿз сҧрап мiнбеге кҿтерiлдi…
 
–
 
Қарағым Иманғали! Бҧ жасқа жеткен шағымда менде арман мен ҥмiт 
еген сезiмдер жоғала бастағандай едi. Маған ендiгi жерде малдың да, 
мансаптың да қажетi жоқ деп ойлайтынмын. Мен ендiгi жерде ешкiмге 
жалбарынбай,  ешкiмнен  ештеңе  сҧрамай  Қҧдай  тағала  бҧйрық  еткен 
ҿмiрiмнiң қалғанынын ҿткiзбекшi едiм. Бiрақ кҿңiлдi жҥрген ―ҽттеген
-
ай‖ 
дегiзер  ҽр  тҥрлi  ҿкiнiштердiң  орны  кей
-
кейде  жараңа  тҧз  сепкендей 
тызылдататын. Солардың бастыларының бiрi –
  
осы ҿлкеге қырық жыл 
бойы  даналықпен  басшылық  еткен  Мақаш  правительдiң  рухының  ҿз 
ҧрпақтарының  ризашылық  сезiмiне  бҿлене  алмауы  болатын.  Мiне 
бҥгiн  соны  кҿзiм  кҿрдi.  Ҿмiрден  ҿтер
 
шағымда  ойдағы  орындалмай 
жҥрген  бас  арманым  жҥзеге  асты.  Алла  тағаладан  ендiгi  жерде  сенiң 
жолыңды  оңғара  кҿр  деп  батама  қосып  тiлек  тiлермiн,  шырағым. 
Жолың болсын!  Жолың  халықпен бiрге болсын!  Мынау  мол  жиналған 
елдiң бҽрiнiң де кҿкiрегiнде сол тiлек тҧрғанына сенемiн…
 
Шындығында  да  бiзге  кездескен  Атыраулықтардың  сҿзi  мен  жҥзiнен 
iстелiнiп  жатырған  iстерге  деген  мақтаныш,  сол  iстердi  тындырып 
жатырған  ел  азаматтарына  деген  алғыс  сезiмнiң  молдығын  байқап 
жҥрдiк.
 
 
Иманғали мырзаның ҿзi бiр сҿзiнде: ―Мен бҧ кҥндерде қасымдағы 
кҿмекшiлерiммен  мақтанамын.  Соншама  iс  тыңдырылып  жатыр  деп 
менiң атымды атайды. Ҿздерiң бiлесiңдер бiр кiсiнiң қолынан не келушi 
едi.  Атағы  менiкi,  еңбегi  менiң  қасымдағы  азаматтардiкi.  Ал  бҧл 
iстердiң  негiзiне  ой  жҥгiртсек  бҽрi  де  Елбасы  Нҧрсҧлтан  Ҽбiшҧлы 
Назарбаевтың  Жарлықтарына  сҽйкес  iстелiнiп  жатырған,  мiндеттi 
тҥрде iстелiнуге тиiстi жҧмыстар‖ –
 
деген
-
дi.
 

 
244 
 
Осы мақала авторы, мен, ҿткен жылы Атырау ҿңiрiнде еңбек етiп, 
Қазақстан  мҧнайының  100  жылдық  мейрамына  қарсы  ―Хан  Ордалы 
Сарайшық‖ 
атты 
мемориалдық 
кесене 
қҧрылысын, 
облыс 
басшысының  сҧрағы  бойынша,  дҽл  тҿрт  ай  мерзiмде  аяқтап  шыққан 
болатынмын. Жалпы жҧмыс мҿлшерi жылдан астам уақытта салынуға 
тиiс  бҧл  қҧрылыс  тек  қана  облыс  басшысының  елдi  жҧмылдыруымен 
жҽне  Нҥрпейiс  Мақашов,  Рҽшила  Мурсалива  сияқты  ҽкiм 
орынбасарларының  кҿмегі  арқасында,  қҧрылысшылардың  кҥндiзгi 
кҥлкiнi,  тҥндегi  ҥйқыны  ҧмытқандықтарының  арқасында  жҥзеге  асқан 
болатын.  Олар  жалпы  жҧмысқа  қатынасты  мҽселердi  ғана  емес  тiптi 
бiздiң  ҽр  бiр  ҧсынысымыздың,  ҽр  бiр
 
сҧрағымыздың  орындалмай 
қалмауын қатты қадағалап отырған
-
ды.
 
 
Бiз  елде  болып  жатырған  осындай  iстер  мен  iс  тындырып 
жатырған азаматтарды кҿре жҥрiп қазiргi кҿптеген баспасҿз беттерiнен 
байқалатын  адамдардың  азып  бара  жатқандығы,  заманның  тозып 
бара  жатқандығы  туралы  байбаламдарға  келiсе  алмаймыз.  Бiзге 
басқаша пiкiр бар… Бiздiңше…
 
 
… Заман да тҥзелiп келедi, адам да тҥзелiп келедi…
 
Оған  келтiрер  дҽлелдерiмiз  мол.  Ондай  дҽлелдердi  байтақ 
Қазақстанның  кез
-
келген  ауылынан  алуға,  кез
-
келген  азаматының 
бойынан  табуға  болар  едi.  Бiрақ  бiз  негiзгi  ойымызға  Атырау  ҿңiрiн 
арқау  етпек  болдық.  Себебi  бiз  Атыраудан  сол  айтылғандарға  қоса 
ерекше  тағы  бiр  соны  қҧбылыс,  жаңадан  ашылып  келе  жатқан, 
болашақта  ҥлкен  арнаға  айналар  бастаудың  кҿзiн  байқағандаймыз. 
Бҧл ҿлкеде бiз жеке тҧлғалармен қоса тҧтас бiр қауым елдiң, тҧтас бiр 
облысынң  ҧлтына,  дiнiне,  тiлiне  қарамай  ортақ  мақсатқа  бiрге 
ҧмтылуын  сезiнгендеймiз.  Олардың  рухани  ҥндестiгiн  сезiнгендеймiз. 
Олар бабалардың кешегiсiн балалардың бҥгiнгiсiне жалғастыра алған 
секiлдi. Солай ете алғанда ғана ҧлттық сана қалыптаспақ. Ал ҽр адам 
пендесiнiң  ҿз  ҿмiрiнiң  тек  қана  ас  iшiп  аяқ  босату  ҥшiн  еместiгiн 
тҥсiнушiлiк –
 
ол ҽр адамның ҥлкен жеңiсi.
 
 
Атырау  ҿлкесiндегi  бҧл  жаппай  серпiлiс,  жеке
-
жеке  Қазақстан 
азаматтарының  бойынан  табылып  жатқан  сан  тҥрлi  iзгiлiк  пен 
қайырымдылық,  iскерлiк  пен  бiлiмдiлiк,  ҿткендi  тану  мен  болашаққа 
болжам  жасау  секiлдi  ҽр  пенденi  кiсi  етiп  кҿрсете  қасиеттер  бастауы 
қайдан  нҽр  алып  жатыр?…  Бҧл  ойлануға  тҧрарлық  сҧрақ  деп 
ойлаймын.
 
 
Ҿткен  жыл  Президент
 
Жарлығымен  бабалар  рухын  еске  алу 
жылы  деп  аталса,  ҥстiмiздегi  жыл  мҽдениеттi  қамқорлау  жылы  деп 
аталмап па едi?… Демек, бҧл мҽселеге басқа тҧғырдан кҿз салсақ еш 
жаңалық  та  жоқ  секiлдi.  Тек  қана  Ел  Басының  Жарлығын  ойдағыдай 
орындап шығу!…
 
 
―Аталар рухына бас ию жылы деп аталған шақта Атырау облысы 
Ҥстiрт  ҥстiнен  археологиялық  қазба  жҧмыстарын  қаржыландырып, 
алтын  тауып  жатса,  Қазақ  Хандығының  алғашқы  астаналарының  бiрi 

 
245 
Сарайшық  басында  Қасым  Ханға,  сонымен  қатар  Алтын  Орда,  Ноғай 
Орда  Хандарының  аттарын  тасқа  қашап  ел  есiне  тҥсiрiп  жатса, 
елiмiздiң  мҧсылман  елi  екенiн  еске  салып  ҥш  бiрдей  мешiт  салып 
жатса  –
 
Атыраулықтардың  бҧндай  iстерi  Президент  Жарлығын 
бҧлжытпай орындауға ҿз ҥлестерiн қосуға тырысқандығы деп тҥсiнуiмiз 
керек.  Мҽдениет  жылы  деп  аталуына  байланысты  бiр  музей  салып 
(Сарайшықта), екi музейдi, екi мҽдениет сарайын, бiр драма театырын 
кҥрделi  жҿндеуден  ҿткiзiп  (Атырауда),  сақалы  қырық  қҧлашқа  жеткен 
мектеп,  университет  ғимараттарын  пайдалануға  берiп  жатса  бҧл  да 
елдiң Ел Басының ҥндеуiне ҥн қосқаны емес пе‖ –
 
дейдi облыс Ҽкiмi.
 
 
Бейбарыс  сҧлтан  ескерткiшi,  Қҧрманғазы  мҥсiнi,  Дина  шешей 
бейнесi –
 
бҧлар аз уақыт iшiнде елдiң ҧлттық рухын ең жоғары сатыға 
кҿтерiп  тастаған  ҿнер  туындылары  болды.  Бiздiң  ойымызша  дҽл  осы 
кҥндерi  Атырау  азаматтарының  қолынан  келмес  ештеңе  жоқ.  Ел 
азаматтарының жоғары рухы, облыс басшыларының ел қамымен кҥнi
-
тҥнi  ат  ҥстiнен  тҥспеуi  –
 
шешуi  қиын  ең  кҥрделi  мҽселенiң  тҥйiнiн 
тапқан  секiлдi.  Ол  –
 
басшылардың  ел  қамы  ҥшiн  тiршiлiк  етуi, 
қосшылардың  сол  мақсатта  бiрауызды  болуы.  Бiз  осы  қҧбылысты 
Атырау  ҿңiрiнен  байқағандай  болдық.  Бiз  сондықтан  да  заман  да 
тҥзелiп келедi, адам да тҥзелiп келедi деп сенiммен айта аламыз…
 
 
Тек бiздiң тiлегiмiз осындай толық қанды патриоттық серпiлiстер 
Қазақ елiнiң барлық жерiне тезiрек қанат жайса ғой!…
 
 
 
Атырау  қаласындағы  қҧрылысының  тоқтап  қалғанына  он  жыл 
болған 60 пҽтерлiк тҧрғын ҥйдiң тапсырылған сҽтi менiң жадымда ҧзақ 
сақталар деп ойлаймын. Ашылу рҽсiмiне мектеп балалары мен, бала 
бақша  сҽбилерiн  мол  жинапты
-
ау  деп  ойлап  қалғанмын…  Кейiн 
тҥсiндiм,  бҧл  пҽтерлер  кҿп  балалы  от  басыларға  берiлiптi…  Балалар 
маңына  жақындасам  бiр
-
бiрiне  ҿз  терезелерiн  кҿрсетiп,  бҿлмелерiнiң 
санын  мақтаныш  толы  сезiммен  айтып,  тiптi  ҥй  қабаттарын  да  ҿздерi 
таңдағандай  ҽсерленiп  жатыр  екен…  Бала  даусы  бақыт  болатын 
болса –
 
бҧл тҧрғын ҥй маңынан ендi ешқашан бақыт арымас, бақытты 
бала ҥнi ҥзiлмес…
 
 
… Ел қамын ойлаған басшы…
 
 
Жалпы  ҿмiрдiң  барлық  сыры  да,  мҽнi  де  осы  сҿз  астарында 
жатырған болар ма?…
 
 
Халықта  ―жаман  қосшы  жоқ,  жаман  басшы  бар‖  дейтiн  қанатты 
сҿз
 
болатын.
 
 
Қолдағы  барды  орынды  жҧмсап,  бҥгiннiң  тiлегi  мен  ертеңнiң 
мақсаттарын ҧштастыра, бҥгiнгi тiршiлiк қамы мен кешегi ҧлт тарихын 
астастыра,  барлық  iстелiнген  iстi  ―ел  қамы‖  деген  бiр  ауыз  сҿз 
аумағынан алатын басшыға тап болғалы Атырау ҿңiрiнiң ҿзгерiп сала 
бергенiн  байқаймыз.  Қаланың  кҿркiнен  сҽндiлiк  байқала  бастаса, 
адамдарының  жҥзiнен  нҧр,  кҿзiнен  қуаныш,  ҽңгiмесiнен  ҥлкен  ҥмiт 
сезiнесiз…
 

 
246 
 
Мақаламыздың соңын аты тек қазақ халқына емес, барлық ҿнер 
сҥйер  адам  баласына  таныс  Қаршыға  Ахмедияр  мырзаның  оңаша 
ҽңгiмеде айтқан бiр ауыз сҿзiмен аяқтағалы отырмыз…
 
 
… Ол кiсi кенеттен қатерлi дертке тап болып, Атыраулықтардың 
кҿмегiмен Қытай емханасына орналастырылыпты. Дерт азабын Пекин 
емханасында тҿрт ай бойы шеккен Қаршығаның ҥмiтi де сҿне бастаған 
шағы  болса  керек,  Қытай  емшiлерiне  жетуге  жҽрдемдескен  Иманғали 
Тасмағамбетовке телефон соғып елге қайтқысы келетiнiн хабарлапты. 
Сонда Иманғали мырза: ―Ақсақал, сiздi тек қана отбасыңыз емес бҥкiл 
қазақ халқы кҥтiп отыр ғой, денсаулығын тҥзетiп келедi деп кҥтiп отыр 
ғой‖ –
 
дептi.
 
Сол сҿз менi жеңiске жеткiздi дейдi, 
- 
Қаршекең.
 
Облыс ҽкiмшiлiгiнiң алдына Бейбарыс Сҧлтанға қойылған ескерткiш
 
қасында  қазақша  жарты  кҥмбез  орнатылып,  сол  гранит  тасқа  бҧдан 
1300  жыл  бҧрын  Қҧлтегiн  қҧлпытасына  қашалған  сҿз  ойылып 
жазылыпты…
 
 
…  Жерiмiз  бен  суымыздың,  елiмiз  бен  жҧртымыздың  қамы  ҥшiн 
бастаған iсiмiз едi бҧл…
 
 
…  Ҽр  басшының  ойы  мен  iсi  –
 
ел  мҥддесi  мен  адам 
мҧқтаждығынан туындап жатса ғой… шiркiн!…
 
 
 
 
 
 
 

жүктеу/скачать 1,73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: