Сборник материалов VIІІ международной научной конференции студентов и молодых ученых «Наука и образование 2013»

 
66 
шығарады», – дейді [2; 200-201]. 
Мифопоэтикаға  негіз  болған  мифтің  негізгі  нысаны  –  адамзат  тіршілік  етіп  отырған  ҽлем, 
нақтылай  айтсақ  табиғат.  Осы  табиғатты  нысан  ету  арқылы  ҽлеуметтік  мҽселелерді  кҿтеру 
лирикалық  поэзиядағы  бір  арна  болды.  Бҧрынғы  бақсылар  сарынындағы  табиғатпен  тілдесу, 
жыраулар  поэзиясындағы  психологиялық  егіздеулер,  бҥгінгі  поэзиядағы  табиғатқа  қатысты 
тҥрлі бейнелеуіш тҽсілдер жалпылай алғанда мифтік таныммен тамырласып, сабақтасып жатыр. 
Ҽлем халықтары поэзиясынан да мҧндай мысалдарды жиі кездестіреміз.  Кҿркемдік аспектіде 
мифтің нағыз мазмҧны анық аңғарылады.  
Қорқыт  туралы  мифтерді  еске  алсақ,  қазіргі  кҿркемдік  ойлау  тҧрғысынан  оған  қатысты 
кҥллі  ҽңгіменің  мазмҧны  –  мҽңгілік  ҿмір  іздеу,  ажалмен  кҥрес  екенін  ешқандай  дҽлелсіз-ақ 
ҧғынамыз. Қорқыт туралы аңыздардың барлығы да тылсым сырға, мистикаға, ерекше сарынға 
толы болып келеді. Қорқыт бҧл дҥниеге келгенде су мен бу қаптаса, бҧл жалғаннан кетерде де 
сол  су  назарға  алынады.  Яғни,  жан  иесі  келген  жағына  қайта  аттанады.  Мифопоэтикалық 
тҧрғыда алып қарасақ, ҿмір сҥру – бар болғаны саяхаттау. ХХ ғасырдың кҿрнекті ақыны Қасым 
Аманжолов: «Адамзат сапарының мейманымыз // Бір мезгіл жер бетіне кетер соғып» [3, 87] деп 
жырлағандай, Қорқыт та осы сапарды орындап, мҽңгі тҧрағына оралады.  
Халық  аңыздарында  ҥнемі  саяхатта  болуымен  ел  жадында  қалған  мифтік  тҧлғалардың 
келесісі    –  Асан  қайғы.  Қазақтың  тҧңғыш  ғалымы  Ш.Уҽлиханов  «ХV  ғасырда  қазақ  ҧлысын 
біріктіру мҽселесін қолына алған даланың ойшыл данасы» деп бағалаған Асан ата туралы аңыз 
негізінен Желмая мініп, жер шалып, Жерҧйықты ізеуімен байланысты. Асан қайғының бҧлайша 
елге  қҧтты  қоныс  іздеуі,  сондай-ақ  хандарға  ақыл-кеңес  беруі  оның  ақындық,  жыраулық 
табиғатымен, жаратушы ерекше жаратқан болмысымен тікелей байланысты.  
Сапарға шығуға мҽжбҥрлік – қазақ ертегілері мен эпостарында тҧрақты тҥрде кездесетін 
оқиға  желісі.  Бас  қаћарманның  тағдыры  міндетті  тҥрде  бір  сапарға  шығып,  қайтадан  еліне, 
шаңырағына  оралуымен  байланысты  болады.  Бҧл  ырыс-береке  ҿз  ошағыңның  басында  дейтін 
халықтық ҧлағаттың кең тҥрде насихатталуының, ҽңгімеленуінің кҿрінісі. 
Ертегілердегі  қаћарманның  сапарға  шығып,  ауыр  міндеттерді  орындауы,  алып  кҥш 
иелерін  жеңуі  белгілі  дҽрежеде  оның  жақсы  ҿмірінің  кепілі  бола  алады.  Ҿзі  армандағандай 
тамаша  ҿмір  оған  тып-тыныш  беріле  салмайды.  Мысалы,  «Ер  Тҿстік»  ертегісіне  тоқталайық. 
Ерназардың  сегіз  ҧлы  жҧт  жылы  жоғалады.  Кемпір  мен  шал  ғаріп  кҥйге  тҥскенде  дҥниеге 
келген  Тҿстік  сол  ағаларын  іздеу  сапарына  шығады.  Сапардың  тым  ҧзақтығы  «темір  етіктен 
теңгедей,  темір  таяқтан  тебендей  қалғанда»  деген  бейнелеумен  аңғартылады.  Бҧл  –  Тҿстіктің 
алғашқы сапары. Сапар нҽтижесінде ҽке-шешесімен ағаларын қауыштырады. Келесі сапарының 
сипаты мҥлде басқаша. Қалыңдығы Кенжекейді сегіз ағасының қалыңдықтарымен бірге ҧзатып 
ҽкеле  жатқан  сапарында  перінің  қызы  Бекторының  назарына  ілігеді  де,  нҽтижесінде  бармауға 
болмайтын,  ҿз  ҿмірінің,  Кенжекеймен  ҿткізер  ғҧмырының  кепілі  болатын  сапарға  шығады. 
Жалмауыз кемпірден қҧтылмақ болғанда жер асты ҽлеміне тап болады. Сҿйтіп, тағы бір сапар 
алдына  шығады.  Ол  –  жер  астының  Жылан  Бапы  патшасы  жҧмсайтын  сапар.  Темір  ханның 
еліне  аттанған  сапарда  Тҿстікке  «жазмыш  ісімен»  достар  ілеседі.  Бҧл  –  қаћарманның  ерекше 
болмысы  мен  даңқын  айғақтайтын  желі.  Бҧл  кейіпкерлер  Тҿстік  сапарындағы  мақсаттың 
орындалуына кҿмек етушілер. Белгілі бір мақсатпен сапарға шыққан жолаушыға серік болатын, 
оны  «ғайыптағы  кҥштің»  ықпалымен  қолдауға  тиіс  Таусоғар,  Кҿлтауысар,  Желаяқ,  Саққҧлақ 
сияқты белгілі бір қасиет иелері  басқа да ертегілерде кездеседі. «Кҥн астындағы Кҥнікей қыз» 
ертегісінде жесір кемпірдің жалғыз баласы хан жарлығымен Кҥнікейді ҽкелуге жолға шыққанда 
осы  кейіпкерлер  жол-жҿнекей  қосылып,  баланың  Кҥнікейді  алып  қайтуына  кҿмектеседі.  Бҧл 
мифтік қаћармандар белгілі бір мекенге иелік етуші бейнелер. 
«Кҥн астындағы Кҥнікей қыз» ертегісіндегі баланың сапары да бірнеше рет қайталанады. 
Ҽуелгі сапары – ҿзі ханға тарту еткен алтын мҥйізді шҧбар киікке қажет алтын тақты табу. Хан 
жарлығын орындауға кемпір шешесі кҿмектесіп, бала бір қанаты алтын, бір қанаты кҥміс суына 
малынған  тақты  ханға  тарту  етеді.  Алайда,  қызғаншақ  уҽзір  мҧнымен  тоқталмай,  ханның 
баланы жер астында ҿсетін сҧлу ағашты ҽкелуге жҧмсауын сҧрайды. Тҥсіне кіріп, аян берген ақ 
сақалды шалдың айтуымен ол алтын ағашты да ханның есік алдына ҽкеледі. Ең соңғы сапары – 

 
67 
Кҥнікей  қызды  ҽкелу.  Ол  қыздың  нақты  мекені  белгісіз,  ҽйтеуір  «кҥн  астында».  Оны 
іздегендердің  тірі  қайтқаны  жоқ.  Баланың  шешуші,  ҿмірлік  бақытқа  қол  жеткізер  сапары  да 
осы.  Жоғарыда  айтқандай,  жолдан  қосылған  достардың  жҽне  ҿзі  қҧтқарған  қҧмырсқаның 
кҿмегімен  бала  қызды  да  алып  қайтады.  Балаға  тамаша  ҿмірді  тарту  етуші  осы  Кҥнікей  қыз 
болады.  
«Керқҧла  атты  Кендебай»  ертегісінде  батыр  болып  туған  ҧл  ҿз  елінің  жау  зынданында 
қалған  батырын  азат  ету  ҥшін  аралдағы  пері  патшасының  тапсырмаларын  орындау  сапарына 
шығуға  мҽжбҥр.  Кендебайдың  ҧзақ  саяхаты  ертегі  мазмҧнында  қозы  баққан  жетім  баланың 
ҽңгімесімен,  алты  аққудың    іздеп  келіп,  сол  сапарға  ишаралап  шақыруымен  байланыстырыла 
ҿрбиді.   
«Алпамыс батыр» қаћармандық эпосындағы бас кейіпкер – ерекше жаратылған жан. Оның 
дҥниеге  келуінің  ҿзі    ерекше  жағдайда.  «Суға  салса  батпайтын,  отқа  салса  жанбайтын,  шапса 
қылыш  кеспейтін,  атса  оқ  ҿтпейтін,  Ғайып  ерен  қырық  шілтен  пірі  болған»  Алпамыстың  ҿзі 
«киелі  сапарға»  шығуға  мҽжбҥр.  Сапар  сипаты  ертегілер  мен  эпостарда  ҽр  тҥрлі  оқиғалардан 
ҿрбиді.  Алпамыстың  сапары  екі  мҽрте  қайталанады.  Ҽуелі  –  айттырылған  қалыңдығын  ҽкелу, 
келесісі  –  ҥйіне  оралған  соң  Тайшық  хан  алған  жылқының  соңынан  барып,  кек  қайтару.  Бҧл 
жерде мҽселе жылқыда емес, намыста. Алпамыстың келерін, ҿзінің ажалы содан боларын тҥсі 
арқылы білген Тайшық хан батырды айламен тҧтқынға тҥсіріп, зынданға тастағанымен, болар 
іс болады. Алпамыс Тайшық ханға ажал қҧштырады. Кеткен кегін сҿйтіп қайтарып, ҿз міндетін 
орындайды..  
Ертегі,  эпос  оқиғаларында  қаћарманның  сапары  оңай  болмайды.  Олар  азап  шегеді, 
қиналады,  небір  ауыр  сынақтарды  бастан  ҿткереді.  Сҿйтіп  барып  мҧраттарына  жетеді. 
Кейіпкерлердің  бақытқа,  даңққа  бҿленуі  ҥшін  осындай  ҧлы  сынақ  беріледі.  Сондықтан  да 
кейіпкерлер  сапары  тылсым  дҥниемен  сабақтас  қат-қабат  қҧпиясы  мен  қиындығы  бар  болып 
келеді. Сапардың киелілік мҽнін танытатын да, мифопоэтикалық  астарын  айғақтайтын да осы 
сипат дер едік. 
«Алхимик» – жас бақташының қазына іздеу мақсатындағы саяхаты туралы. Коэльоның 
бҧл  романына  тҽн  данышпандық  жҽне  қарапайымдылық,  ерекше  поэтикалық  бітім  –  барлық 
континент  тҧрғындары  сҥйсіне  қабылдайтын  даралық.  Қҧпиялар,  кҿріпкелдер  ҽңгімесі  мен 
баяндай жеткізілетін сазды ҽуен шығарма оқиғасына эстетикалық  қуат береді. Кейіпкерлердің 
кҥлкісі  мен  сҿздерінде,  кейіпкер  жанына  тым  жақын  самал  желдің  тынысында  жасырынған 
қҧпиялар кітаптың ҽрбір бетінен аңғарылады.   
«Алхимик»  романында  Сантьяго  атты  жас  бақташы    ҿзінің  тҥсіне  кірген  қазынаны  табу 
ҥшін  Мысырдағы  (Египет)  пирамидаларды  бетке  алады.  Тҥс  жорыған  сыған  ҽйел  де,  қарт 
Мелхиседек те тҥстің нҧрлы аянын сезіп, жас жігітті сз Тағдырының ізіне бағыттайды. Ҽңгіме 
ары  қарай  Сантьягоның    Египет  пирамидасына  бару  ҥшін  Африкаға  келегенімен  жалғасады. 
Осы кҥні  таң атқаннан кҥн батқанға дейін ол ҿзі иемденген нҽрсенің барлығынан айырылады. 
Ақшасын ҧрлатады. Танымайтын бҿгде ел тап болады. Жерін танымайды. Жергілікті халықтың 
тілін  білмейді.  Кҽсібі  жоқ.  Кері  қайта  алмайды.  Ҿмір  сҥру  ҥшін  қажеттіліктің  барлығынан 
айырылады. Бҧл  «Адам бойындағы қаћарман ең бір сҧмдық  тереңдерге  дейін тҿмендеп тҥсуі 
тиіс, сҿйтіп, ол ҧшпаққа кҿтерілмек» [4,409] дегенге келеді.  
Ҿз белгісінің ізімен жҥрген Сантьяго бір жылда хрусталь сатушысы болып жҧмыс істеп, 
жҥз жиырма қой сатып ала алатын жҽне еліне қайтатын билетке ақшаға табады. Қаршығаның 
аспанда  қалқуы  мен  шеңбер  жасауынан  «оазисті»  жаудан  қорғауға  деген  ықпалын,  тҥйенің 
ақыруынан  жаудың  жақын  келіп  қалғанын  сездіретінін,  т.б.  тылсым  сырларды  ҧға  білетін 
дҽрежеге  жетеді.  Сонымен  қоса    бар  қазынадан  артық  кҿретін  Фатимамен  жолығады,  ҽскер 
басшысының кеңесшісі қызметіне дейін жетеді.   Алхимикпен кездеседі. Сантьяго: 
         - Сен неге мені іздедің? Сені Ағылшын жігіті шҿл даладан ҿтіп іздеп келді ғой,- дейді. 
Алхимик: 
        -  Білемін  ол  да  тура  жолмен  келе  жатыр.  Бірақ  жел  менің  саған    кҿмектесуімді  айтты,  - 
дейді.  Ҿз  еліндегі    бақташыларға  қарағанда  Сантьяго  кҿргені  кҿп,  сондықтан    «Қазынаны 
іздемей  осында  қалсам  қайтеді?»  дейді.  Алхимик:  «Алғашқы  жылдары    бақытты  ҿмір  сҥріп, 

 
68 
қолыңнан барлығы келеді. Шҿлейтті мекендеген елу мың пальма ағаштарының  ҿсу жолдарына 
дейін  білесің.  Бірақ  уақыт  келе  сенің  икемділігің  кеми  тҥсіп,  кеңесшілікке  де  жарамайды,  ал 
сҥйікті  жарың  Фатима  қазына  іздеуге  деген  жолыңа  кедергі  болғанына  ҿкінеді.  Жылдар  ҿте 
бҽрін  тастап  кеткің  келеді.  Бірақ  қайтіп  келмейтініңді  білгеніңде  қорқасың.  Осы  уақытта    ҿз 
Белгің  қазынадан  мҥлде  айырылғаныңды  айтады.  Бай  боларсың.  Осылай  ҿміріңнің  соңына 
дейін  шҿлейт  пен  пальма  арасын  кезіп  жҥресің.  Ҿз  жолыңмен  кетпегеніңе  ҿкінесің,  ол  кезде 
бҽріде кеш болады. Міне, осылай. Махаббат ҿз ҿміріңді іздеуге кедергі  жасайды, егер осылай 
болса онда бҥтін  Тілде бҧл махаббат шынайы болмағаны [5,166]. Сантьягоның есіне хрусталь 
сатушының  ҿмір  бойы  Меккеге  баруды  армандауы,  Ағылшынның    қаншама  кітап  тауысып 
оқып Алхимикті іздеуі, ҿзі жақсы кҿретін қыздың шҿл дала бір кҥні сҥйіктісінің алып келерін 
кҥткен  қыз  есіне  тҥседі.  Ой  елегінен  ҿткізген  жас  жігіт  сапарды  жалғастыруды  негізгі  мақсат 
етіп санайды.  
 
Пирамидаларға жетіп, қазынаны іздей бастағанда Сантьяго қарақшыларға тап болады. 
Қалтасындағы қҧйма алтынды (Алхимик берген) тауып алып,  оны ҧрып-жығып, мҧнда не істеп 
жҥргенін  сҧрайды.  Сантьяго  тҥсін  баяндап  бергенде,  қарақшылардың  бірі  «  Мен  сені  ҿзіңнін 
ақымақтығынды тҥсіну ҥшін тірі қалдырамын. Сенің дҽл қазір тҧрған жеріңде, осыдан екі жыл 
бҧрын  мен  де  бір  тҥсті  бірнеше  рет  кҿргем.  Тҥсімде  мен  Испаниядағы  қой  баққан  
бақташылардың  тҥнейтін  қираған  ғибадатханасын  табуым  керек  екен.  Ондағы  ҿсіп  тҧрған 
сикомордың  тамырынын  астында  қазына  кҿмулі  мыс.  Алайда  мен  кҿрген  тҥске  бола    шҿл 
даладан  ҿтетін  соншалықты  ақымақ  емеспін»  деп,  кетіп  қалады.  Сантьяго  баяғыда  қой  бағып 
жҥріп  тҥнеген  ғибадатханаға  келіп,  сикомордың  астын  қазып,    кедейлік  дҽуірін  аяқтаған 
қазынаға  кенеледі.  Философтар    пайымдауынша:  «біздің  кедейлігіміз  бен  барлық 
тауқыметімізді, сынақтарымызды тҽмҽмдайтын нағыз қазына, ҽрқашан да жақын жерде болады, 
оны  алыс  елден  іздеудің  қажеттігі  жоқ.  Ол  қазына  біздің  ҥйіміздің,  яғни  біздің  ҿз 
ғҧмырымыздың  ең  маңызды  бір  бҧрыштарында  жасырылған»  [5,  3].  Кез  келген  кҥтпеген 
жаңалық  ашудың  терең  мағынасы  да  осында  жатыр:  ол  жалпыадамзаттық  деңгейдегі  жаңа 
гуманизмге аттану нҥктесі болады.  
 
П.Коэльоның  бҧл  кітабы  қандай  тағлым  береді?  Жазушының  ҿзі  «менің  кітаптарым 
бірдеңені  ҥйретеді  деп  ойламаймын.  Жалпы  кітап  –  бар  болғаны  адамдардың  баяғыдан 
білетіндерін еске тҥсіруіне кҿмектесетін катализатор ғана» дейді. 
 
Бақташы Сантьягоның сапары туралы хикаяның астарында жатқан тҥсінік  –  адамның 
«Ҿз Тағдыры - ҿз қолыңда» екені. Ал,  «Ҿз тағдырың» деген не?  Жаратушы  иенің кҿрсеткен 
ізімен жҥру.  
       Оны  сезіне  білу  адам  баласына  ілкі  қауымнан  келе  жатқан  қағида.  Ал  біз  бҥгін  оны 
жоғалтып  отырмыз.  «Барлығы  бір  бҥтін».      «Алхимиктің»  қҧндылығы  да  осында.  Адамның 
ҿзіндегісін ҿзіне қайтарып беру. «... бізді ҿз ізденістерімізде бағыттап отыратын ішкі дауыстың 
мҽні  тек  біздің  алыс  қиырларға  жасалған  қҧдайы  сапармыздан  кейін  ғана  тҥсінікті 
болатындығында жатқан керемет те орнықты факт аңғарылады.  Осы бір керемет те орнықты 
фактіге тағы бір факт қосылады: біздің ҿзіміздің тылсым ішкі зиратымыздың мҽн-жайын ашып 
беруші адам басқа сенімнің жҽне басқа нҽсілдің  ҿкілі, бҿгде жҧрттық болуы тиіс» [6,264] .  Кез 
келген кҥтпеген жаңалық ашудың терең мағынасы осында жатыр. 
Сапарға  шығу,  саяхаттау  –  ҽлем  ҽдебиетінде,  ҿзіміздің  ҧлттық  ҽдебиетімізде  ежелден 
тҧрақты дамып келе жатқан сюжет. Сапардың астарында  адам баласының ҿмірлік мҧраттары, 
ҿмір  сҥру  ҧстанымдары,  солар  арқылы  айқындалатын  адамгершілік  бет-бейнесі,  рухани 
болмысы  туралы  қат-қабат  тҥсінік  жатыр.  Сапар,  саяхат  –  эпостық  жырларымыздағы, 
ертегілеріміздегі, аңыздарымыздағы тҧрақты желі болды. Ол жайдан жай ел кезу емес, белгілі 
дҽрежеде адам ҿмірі ҥшін маңызға ие. Сондықтан да оларды «киелі саяхат» деуіміз заңды. Бай 
ҽдебиетіміздің қымбат қазынасында «киелі саяхаттар» туралы ҥлгі кҿп.    
Адам  баласының  рухани  мҧраттарын  қалыптастыруда,  рух  дҥниесін    адамгершілік  пен 
мейірімділікке    толы  қалыпта  танытуда  «киелі  саяхат»  шешуші  роль  атқарады.  Адамның  ҿз 
болмысындағы  маңызды  нҥктелерді  танып,  ҿз-ҿзін  ашуы  ҥшін  міндетті  тҥрде  сынақ  ретінде 
алысқа, тым алысқа саяхаттау сынағы беріледі. Оған ҿзіміз талдаған туындылардағы оқиғалар 

 
69 
дҽлел бола алады. Ер Тҿстік жер асты ҽлеміне дейін барып, арып-ашып, қаншама уақытты артқа 
тастап  елге  келгенде,  оған  жастық  шағы  қайта  оралады.  Бала  хан  мен  қызғаншақ  уҽзірдің 
таусылып бітпейтін қиын тапсырмаларынан ҿзі іздеп барып тапқан Кҥнікей қыздың айласымен 
қҧтылып,  хандыққа  жетеді.  Кендебай  болса  адамзат  баласы  ҥшін  ҥрейлі  болға  алып 
мақҧлықтарды  ҿлтіреді,  алтын  қҧйрықты  қҧлындарды  ҽкеліп  беріп,  тҧтқындағы  батырды 
босатып алады. Ҥш кейіпкер де саяхаттау арқылы ҿз ҿмірлерін бақытқа кенелтеді. 
«Киелі  саяхатты»  арқау  еткен  архетиптік  сюжеттер  мен  бейнелер  халықтың  рухани 
ҿмірінің  ҽдеби  жҽдігерліктермен  тығыз  бірлікте  танылатынына  дҽлел  болады.  «Киелі  саяхат» 
желісі бҥгінгі ҽлем ҽдебиетінде де жаңғырып, жалпыадамзаттық мҧраттарды танытуда маңызды 
орын алғанына Пауло Коэльоның «Алхимик» романы мысал. Біздің бҧл романды мысалға алу 
себебіміз  –  қазіргі  ең  кҿп  оқылатын,  ең  кҿп  тиражбен  тарап,  ҽлем  оқырмандарының  сҥйікті 
кітабына  айналғандығында.    Бҧл  роман  117  елдің  миллионнан  астам  оқырманының    қолынан 
тҥспей  оқылды.  Романның  осыншама  халық  ықыласын  аударуының    себебіне  ҥңілгенде,  біз 
адамзат  баласының  кҿне  дҽуірлерден  жадында  жатталған  «киелі  саяхат»  ҧғымының  жаңаша 
жаңғырып, қазіргі ҿркениет дҽуірінде гуманистік мҧраттарды қастерлеуін, ол ҥшін ҿткенімізді 
барынша  қҧрмет  тҧту  керек  екендігін  қарапайым  да  кҿркем,  жанға  жайлы  жылы  сҿзбен  
жеткізуінде екенін тҥсіндік. 
Мифтік  танымның  астарында  қасиет,  кие  туралы  жасырын  мағына  жатыр. 
Мифологиялық ойлау жҥйесі адам баласының ҿмірлік мҧраттары мен мақсаттарын танытуда 
кҿркемдік  қызмет  атқарады.  Архетиптер  мен  киелі  символиканы  ҧмытудың  салдарынан 
бойымыздағы ҿмір нҽрі қҧмға сіңіп кетті дейді К.Юнг [2]. Осы ізденіс жҧмысымызда бҥгінгі 
кҥні  адамзат  бойындағы  қҧндылықтарды  жоғалтып  алмау  ҥшін  озған  заманның  дҽстҥрлі 
мҽдениет  пен  бҥгінгі  кҥнді  байланыстыра  алатын  киелі  мҧраның  маңызын  кҿрсетуге 
ҧмтылдық.  
Киелі  саяхат  –  кейіпкердің  ҿмірлік  мҧратына  қол  жеткізетін  сапар,  сондай-ақ  бақытты 
ҿмірге берілер кепіл екендігін таныту да – жҧмыстың жаңалық сипаты болып табылады. 
Ұсыныс.  Ата-бабадан  мирас  болған  рухани  мҧраның  жалпы  адамзаттық 
қҧндылықтармен  сабақтастығын  зерделей  отырып,  жас  ҧрпақты  осы  ҧстанымда  тҽрбиелеу 
керек.  Сондықтан  «киелі  саяхат»  сияқты  адамзаттық  ізгі  мҧратқа  бастайтын  сюжеттерден 
қҧралған шығармаларды ҽдебиет, ҿзін-ҿзі тану сабақтарында пайдалануға болады. 
Зерттеу  әдістері.  Талдау  жҽне  сараптамалық,  тарихи-салыстырмалы  жҽне  тарихи-
типологиялық ҽдістер жҧмысты жазудағы негізгі тҽсілдер болып табылады. 
Зерттеудің нәтижесі. Мифопоэтикалық танымдағы «киелі саяхаттың» кҿркемдік жҽне 
танымдық  мҽні  туралы  зерттеуімізде  ҧлттық  жҽне  ҽлемдік  ҽдебиеттегі  мысалдарды  талдап 
кҿрсетіп,  саяхат  –  кҿне  дҥниетанымда  философиялық  астары  қалың,  адамзат  ҿмірінің 
заңдылықтарын ҿз бойына сіңірген тҧрақты желі екенін дҽлелдедік.  
 
Қолданған әдебиеттер тізімі 
 
1.
 
Ҽл-Фараби.  ҿлең  ҿнерінің  қағидалары  туралы  трактат.  //  Р.Нҧрғали.  Ҽдебиет  теориясы. 
Нҧсқалық. Астана, 2003. - 344 б. 18-24 бб. 
2.
 
Юнг К. Об архетипах коллективного бессознательного. Москва, 1965. 
3.
 
Аманжолов Қ. Шығармалар жинағы. Алматы: Ан-Арыс, 2009. 
4.
 
Норман  Дороти.Мифологиядағы  символизм  //  Мифология:  Қҧрылымы  мен  рҽміздері.  – 
Алматы: Жазушы, 2005. 
5.
 
Циммер Генрих. Myths and Symbols in Indian Art and Civilization. 
http://lib.rus.ec/b/
. 
6.
 
Циммер  Генрих.  Діни  символизм  жҽне  бҥгінгі  заман  адамының  алаңдаушылығы  // 
Мифология: Қҧрылымы мен рҽміздері. – Алматы: Жазушы, 2005. 
 
 
 
 

 
70 
УДК 82-14 
МҦХТАР МАҒАУИННІҢ «ЖАРМАҚ» РОМАНЫНЫҢ САЯСИ СИПАТЫ  
 
Ерназар М. Е., 
moldir_77777@mail.ru
 
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ҧлттық университеті, Астана 
Ғылыми жетекшісі – А. Ҽ. Ҥсен 
 
Ҽр  заманның  айрықша  жҥгін  арқалаған  ҧлы  тҧлғалардың  шығармасын  біртҧтас  жҥйе 
ретінде алар болсақ, сол жҥйенің белгілі бір ҥлкен мақсатқа, ҧлымҧратқа жҧмыла қызмет етіп 
жатқанын  кҿреміз.  Бірақ  ҧлттық  мҥдде  жолындағы  тынымсыз  еңбек  пен  мҧндай  кенеусіз 
бақытқа қалам тартқан кез-келген жазушының ие бола бермейтіні тағы да рас. Осы ретте кҿктен 
тҥскен дарын мен қонған бақтың иесі – ҧлтымыздың ҿзіне деген сенімін қалыптастыру, арттыру 
жолында  ҧлттық  ҽдебиетімізге  рухани  сілкініс  ҽкелген  «ҧлт  ҧраншысы»  –  Мҧхтар  Мағауин 
десек артық айтпаймыз. 
Аса кҿрнекті  жазушы,  белгілі  ҽдебиет зерттеушісі, ғалым, Абай атындағы Мемлекеттік 
сыйлықтың,  «Тҥркі  дҥниесіне  қызмет»  халықаралық  сыйлығының  лауреаты,  Қазақстанның 
халық  жазушысы,  бҥгінгі  қазақ  ҽдебиетінің  кҿшбасшыларының  бірі  Мҧхтар  Мағауин  Шығыс 
Қазақстан облысы, Аягҿз ауданында дҥниеге келген. 
«Жармақ»  романы  да  дҽл  ҿз  уақытында,  қоғамымыздың  жҽне  жеке  сипаттағы 
мҽселелерге  қатысты  ҿз  мерзімінде  жарыққа  басылып  шыққан  сҽтті  шығармалар  ретіне 
жатқызамын.Алайда еліміздің жазушылары бҧл шығарманы бірталай сынға  ҧшыратты. Мҧхтар 
Мағауиннің  «Жармақ»  романын  ҥлкен  жазушының  егде  тартқан  кезіндегі  бір  сҽтті,  бір  сҽтсіз 
эксперименті  деп  атап  ҿтті.  «  Сҽттілігі  –  жаңа  ҽдеби  тҽсіл  арқылы  қоғамның  бҥкіл  аясын 
ақтарып бере алғандығы. Сҽтсіздігі – ҽлем ҽдебиетінде бар, кҿп қайталанған ҥрдістің кҿшірмесі 
сияқты  ҽсер  ететіндігі.  Мысалы,  «Нобель»  сыйлығының  лауреаты  Герман  Гессенің  «Степной 
волк»  деген  романы  бар.  Адам  екігежарылыптҧрады  –  бірдеадам,  бірдежыртқыш.  Яки, 
адамжанының, адамныңболмысыныңекігежарылуы. 
Болгардың  Павел  Вежинов  деген  жазушысы  да  адамның  ішкі  дҥниесіндегі  арпалысты 
осылай  екіге  жарылу  арқылы  суреттеген.  Ҽлемдік  ҽдебиетте  ондай-ондай  кҿп.  Сондықтан,  
«Жармақ»  біздің  ҥлкен  жазушымыз  сол  ҥрдісті  қайталап,  сол  соқпаққа  тҥскендей  ҽсер  етті»  - 
деген сын айтуда. Егер ҽлемдік ҽдебиетте ондай ҥрдіс болмаған болса, мҧны керемет дҥние деп 
бағалауға болар еді. Ал ҧлттық ҽдебиет тҧрғысынан баға берсек, бҧл, ҽрине, керемет шығарма. 
Ал біздің Мағауиндей жазушымыздың «Жармағы» неге ҽлем ҽдебиетін дҥркіретіп кете алмады? 
Ҿзі  Еуропаның  қақ  тҿрінде  тҧрып  жатқан  жазушы  жҽне  неге  ҽлем  ҽдебиетінде  соған  бір 
кереметтей  баға  беріп  жатқан  жоқ?  Себебі,  ҥрдіс  бар.  Яғни,  олар  ҥшін  жаңалық  емес.  Бірақ, 
қазақ  ҽдебиетінде  Ҽуезовтен  кейін  тҧрған  тҧлға  осы  Мағауин.  Қай-қай  тізімде  де  ол  кісінің 
бірінші орында тҧруы заңдылық. 
Ҧлттық  ҽдебиет  тҧрғысынан  келсек,  тізім  сҽл  басқаша  болуы  мҥмкін  еді.  Ал  ҽлемдік 
ҽдебиеттің  тҧрғысынан  қарағанда,  назар  аударатын  екінші  жазушы  –  Тынымбай 
Нҧрмағамбетов. «Кене» деген бір ғана шығармасын алайық. Адамның кҥнделікті ҿмірінен тыс 
параллельді ҿмірді кҿрсетуін жаңалық деп бағалауға болады. Ең бастысы, жаңалықтың соңына 
тҥсіп  кетпеген,  шынайы  кҿркемдік  қуаты  бар  дҥние.  Адамның  ҿмірден  ҿткеннен  кейінгі  жан-
дҥниесінің  жалған  дҥниедегі  кҿрінісі.  Ҿзі  жҽне  ҿзіне  деген  айналасының  кҿзқарасы.  Ҿте 
керемет суреттелген. 
Сонымен  Мҧхтар  Мағауиннің  «Жармақ»  романы  –  саяси  памфлет  пен  психологиялық 
кҿркем саралауға қҧрылған трагедиялық шығарма. Мҧндағы бір адамның екіге жарылуы тарихи 
жҽне ҿмірлік шындықтан туып отыр. Бір  бетіне  – ҧлт намысын, екінші  бетіне  – ҧлтсыздықты 
ҧран  етіп  алған  дҥбҽра  тҧлғаның  қос  жарылуы,  жҥрегі  мен  санасының  екіҧдай  арпалысуы, 
махаббаты мен жар тҿсегін бҿліскен жарыместелік, бір адамның ҿзін-ҿзі соншама сҥйе отырып 
жеккҿруі,  ҿзінен-ҿзі  жерінуі  романда  публицистикалық  рухта  сараланып,  трагедиялық 
шешіммен аяқталады. 

 
71 
 
«Жармақ»  романында  жеке  тҧлғаның  екіге  бҿлінуі  салдарынан  туындаған  оқиғалар 
тҿңірегінде біздің қатерлі  жауымыз  –  ҧлтсыздық  мҽселесін,    тҽуелсіз  мемлекет  болашағы  мен 
қайран  қазақ  халқының  тағдыры  жайын  қамтиды.  Алғаш  тҽуелсіздік  алған  жылдары  кетеуі 
кеткен қоғамда ҧлттық мемлекет қҧру идеясы ескерусіз қалып, ақша мен мансапқа жаны тҧрмақ 
арын  саудалаған  қоғамнан  бет  бҧрғызар,  тҽуелсіз    ҧлттық  мемлекет  қҧру  жолына  соны  бағыт 
алуды  кҿздеген  «Жармақ»  романы  жайында  «асығыс  жазылған»,  «кҿркемдік  бояуы  аз,  жалаң 
публицистика»  деген  сияқты  сыни  пікірлер  де  айтылып  жатады.  Бҧл  пікірлер  орайына  ҿз 
кезегінде  жазушы Герольд Бельгер былай деп жауап қатады: 
«… «Жармақ» публицистикалық серпінді, ділгір мҽселелерді қозғайды, тартысты. Мен мҧндай 
сапаны артықшылық деп есептеймін. Мҧндай сипат мені еліктіріп, қызықтыра тҥседі, ойлануға, 
кешегі  ҿткенге  мҧқият  ҥңілуге  итермелейді,  қайшылығы  мол  бҥгінгі  тірлік  кҿңілге  кҥмҽн 
ҧялатып,  болашақ  туралы  ойға  жетелейді.  Болмысқа  ҧлттық  һҽм  жалпыадамзаттық  тҧрғыдан 
қарайсың.  Бҧл  –  роман-толғаныс,  роман-эссе,  роман-айтыс-тартыс.  Мен  осылай 
қабылдадым…Роман басқа тілдерге де аударылса да жҥрек қылын дҿп басар еді деп ойлаймын. 
Ҿйткені ол тар ҧлттық қҧбылыс аясына сыймайды». 
Ҿзгеше  тҧрпатты  ғалым  –  Мҧрат  ҿз  халқының  тарихын  қызығушылықпен  зерттеп, 
кҿшпенділердің  ҿркениеттен  тыс  қалмағанын    ғылымға  жҥгініп  зерттеп,  дҽлелдейді.  Ҿзінің 
екінші  жармағы  Марат  сынды  мансапқор  жҽне  Мҧраттың  кҥллі  еңбегін  зая  кетіруші  топ 
ҿкілдері  –  дарақы  белсенді  Нҧрқан  Жангелдин,  айлалы  Нҧрмаш  Саттаров,  орыс  есімді  қара 
қазақ  Иван  Мокеевич  Есенғалиев,  можантопай  кҿсем  Мҥштар  Мақановтардың  абыройсыз 
даңғаза  ҽрекеттерін  ҧрпақ  алдында  аяусыз  ҽшкерелейді.  Бҧл  «Жармақ»  романы  жазушының 
жан айқайы, қаншама дҥрбелеңнен кейінгі кеудедегі шерін тарқатуы сияқты. 
 
Басты кейіпкер ҿзінің екінші бетіндегі даңқ пен дақпырттың табы басылған сат-қындықтың 
қарғыс  таңбасын  ҿшіріп,  бір  бетті,  ар-ҧятты  ҧлтының  мҥддесі  ҥшін  ҿмір  сҥруді  армандайды. 
Ҿзінің  екінші  жартысы  Жармақ  парламентке  ҿтіп,  тура  Подонок  сияқты  ҿз  ҧлтын  арандатып, 
«Қазақтарсыз  Қазақстан»  деген  ҧранды  мемлекетаралық  деңгейде  жҥзеге  асыруға  кҿшкенде, 
оның  екінші  жартысы  –  ҿзіне-ҿзі  қол  салады.  Ол  сол  ҿзінің  ҿлімі  арқылы  ғана  Жармақты 
сатқындықтан  арашалап  қалады.  Ҿйткені,  онсыз,  екінші  сыңарынсыз  Жармақтың  ҿмір  сҥруі 
мҥмкін  емес  кҿрінеді.  Маратымсыз  –  Мҧрат,  Мҧратымсыз  –  Марат.  Марат  ҿзін  ҿлімге  қию 
арқылы Мҧраттың жолын кеседі. Яғни, ҧлттың мҧраты ҥшін Марат ҿзін де, Мҧратты да қҧрбан 
етеді. 
Мҧндай  шарасыздықты  ҽрбір  қазақ  зиялысының  басынан  кешіп  жҥргені  аян.  Тіпті,  осындай 
амалсыз  тҽуекелге  барған  шығармашылық  иелерінің  тылсым  тағдыры  жанымызға  батып 
жҥргені де аян. Олар да Марат сияқты ҿз еркімен ҿмірден бас тартуы арқылы қалғанымызға ой 
салғысы  келіп,  жанын  пида  етті  ме  деп  те  ойлайсың.  Ойлайсың  да  еркін  ҿмір-дің  тҧйыққа 
тірелуін азат қоғамды тҧйық қоғамға ҽкеп тіреген себептерден із-дейсің. Соның жауабының бір 
парасы Мҧх-тар Мағауиннің «Жармақ» романында публицистикалық пафоста сарқыла кҿр-кем 
сараланған. 
 
Сҿйтіп, қазақ ҽдебиетіне жаңа заманға сай тыңнан қалыптанған, тосын  мінезді, ҧлттық сыр-
сипатқа  мейлінше  бай,  ҽлемдік  ҿредегі  ҽсем  ҥлгілер  қосылды.  Осы  тҧрғыдан  кел-генде, 
―Жармақ‖  сынды  жаңа  тҧрпатты  хикаят-романы  Мҧхтар  Мағауиннің  айрықша  жамалды, 
бірегей  бітімді,  жаһани  шығармашылыққа  бет  бҧрғанын,  бҧрынғыдан  да  биігірек  кҿркем 
суреткерлік  ҿріске  шыққанын  ҽйгіледі.  Ҽсіресе,  бҥгінгі  кҥндер  суретін  сҧлбалаған,  ҧлттық 
діліміздің  қақ  жарылған  қасіретін  таңбалаған  ―Жармақ‖  романы  ҧлттық  прозамыз  ҧмтылар 
замани межені меңзейтіндей. 
Ҽрбiр  жазушы  ҿз  шығармашылығында  ҿмiр  шындығын  ҿзiнше  тҥсiнедi.  Қазақ 
ҽдебиетiнде постмодернистiк ҧғымның да жат емес екендiгiн М.Мағауиннiң 2007 жылы Прага 
қаласында  жарыққа  шыққан  «Жармақ»  романынан  кҿремiз.  Романда  бҥгiнгi  Қазақ  елiнiң  екi 
ғасыр  шегiндегi  кҿкейкестi  мҽселелерi  кҿтерiледi,  қазақ  қоғамында  асқынып,  қатерлi  сыпат 
алып бара жатқан ҿз ҧлтынан жатсыну, дҥниенiң бар байлығын ақшамен есептейтiн руханият 
болмысы, тҽуелсiз елдiң жарқын болашағы, халық тағдырына байланысты терең толғаныстары 
шертiледi. 

 
72 
Нҽтижесiнде  кҥнделiктi  ҿмiрде  мың  қҧбылып  ҿзгерген  заман  ырқын  пайымдау,  ҧлт 
психологиясына  сызат  тҥсiрген  қҧбылыстарды  суреттеу  романның  тынысын  кеңейте  тҥскен. 
Романда  авторлық  позицияны  жеткiзуде  кҿркемдiк  қҧрал  ретiнде  қолданған  шартты,  қажеттi 
ҽдеби  тҽсiлдер,  шығарманың  замана  шындығын  аңғартуда  реалистiк  сыпат  екендiгiне  кҥман 
туғызбайды.  Ҽсiресе,  бҥгiнгi  кҥн  ҧлттық  дiлiмiздiң,  тiлiмiздiң  қасiретiн  таңбалаған  «Жармақ» 
ҧлттық прозамыздың кҿкжиегiн кеңейте тҥскендiгi шындық. 
Адам  мiнез-қҧлқының  себеп-салдарын,  «сана  ағымының»  екiге  қақ  жарылу  себептерiн, 
қос тҧлғалықтың тҧйыққа тiрелiп жол таба алмай жолайрыққа тiрелуiн, кейiпкер ҽлемiне терең 
бойлау  арқылы  жоғары  философиялық-моральдық  деңгейде  шешуi  авторлық  позицияның 
жарқын  кҿрiнiсi  «Жармақ»  романында  бҥгiнгi  кеңiстiк  пен  уақытты  мифтiк  сана,  аретиптiк 
жады арқылы кейiнге шегерiлiп тҥс кҿру, елес, аян беру мифтiк-фольклорлық тҽсiлдермен жаңа 
кҿркемдiк формаға келтiрiле суреттеледi. 
Бҧл  кҿркемдiк  тҽсiлдер  қазақ  ҽдебиетiнде  бҧрыннан  қолданылып  келе  жатқан  ҥрдiс. 
Бҧлардың  тҥп-тҿркiнi  мифологиядағы:  тотемистiк,  магиялық,  анимистiк  жҽне  т.б.  нанымдар 
мен  сенiмдерге  барып  тiреледi.  «Жармақ»  романының  кҥрделi  жҽне  қайшылықты 
психологиялық  iшкi  сана  тартысына  қҧрылғаны  туралы  ғалым  С.Қасқабасов  былайша  ой 
айтады:  «Бiр  адамның  екiге  бҿлiнуi  философиялық  тҧрғыдан  алғанда  ҿте  кҥрделi  қҧбылыс, 
кҿркем  ҿнерде,  ҽдебиетте  ҿмiрдегi  қайшылықтарды,  кейде  ашық  айта  беруге  болмайтын 
ҽлеуметтiк,  саяси,  қоғамдық,  рухани  келеңсiздiктердi  кҿрсету  ҥшiн  кейiпкердi  екiге  жарып, 
суреттейтiн  аллегориялық  тҽсiл»  керек,  мҧны  М.Мағауиннiң  «Жармақ»  романында  тереңнен 
суреттелгендiгiнен  аңғарамыз  дейдi.  Романдағы  тартыстың  негiзгi  арқауы  Мҧрат  Бейсенҧлы 
Қазыбеков пен оның кҿлеңке сыңары Марат Бейсенҧлы Қазыбеков туралы. 
Бҥгiнгi  кҥнгi  замана  суретiн  таңбалаған  «Жармақ»  романында  қазақ  руханиятының 
болмыс-бiтiмi  Мҧрат  мен  Марат  бейнесi  (амбиваленттiлiктi)  арқылы  қарапайымдылықтан 
кҥрмеуi  қиын  кҥрделiлiкке  желi  тартып,  шынайылылық  пен  шындықтан  ауытқымай  мҥлдем 
жаңа қияларға жол бастайды. 
Мҧрат  Бейсенҧлы  Қазыбеков  қарапайым  ғылыми  ортада  ғҧмыр  кешiп,  ҿзiндiк  ғылыми 
ҧстанымы  бар  бҥгiнгi  бiздiң  замандасымыз.  Бiрақ  оның  санасында  жҥрiп  жатқан  сан  тҥрлi 
сапырылысқан  терең  ойларын  ҿзiнiң  екiншi  жартысы,  сыңары  Маратқа  қарсы  қарама-
қайшылық  пен  тайталасқа  тҥсу  барысында  кеңiрек,  толығырақ,  жан-жақты  ашылатынын 
аңғарамыз.  Романдағы  суреттелетiн  негiзгi  оқиғалар  ХХ  ғасырдың  соңғы  ширегi  мен  ХХI 
ғасырдың бастапқы кезеңiнде орын алған жҽйттер мен жағдайлар. 
«Жармақ»  романында  кҿтерiлген  негiзгi  идеялық  нысана  қазақ  ҧлтының  тарихы  мен 
ҧлттық  қҧндылықтары.  Оның  кешегiсi,  кеңестiк  солақай  саясаттың  тоқпағынан  ҿз  тарихына, 
ҿзiнiң рухани байлығына ие ете алмауы болса, бҥгiнгiсi, жеке тҽуелсiз мемлекет болғаннан соң 
ҽлi  де  мҽңгҥрттiктен,  қоғамдық  дертке  айналған  жемқорлықтан,  адамдардың  бiрi-бiрiне  жаны 
ашымайтын  қатыгез,  тасбауыр  ниеттерiнен  арыла  алмай  санасының  солғын  тартқанын  ашына 
жазады. 
 
Жазушының  суреткерлік  дара  қолтаңбасын  айқындай  тҥсер  бір  ерекшелік  сол,  тҧтастай 
алғанда,  оның  туындылары  кеңестік  кезеңдегі  қазақ  қоғамының  жалпы  кескін-келбетін,  ішкі 
иірім-ағыстарын, сондағы дала қазағының да, қала қазағының да заман ырқымен ҿзгеріп жатқан 
мінез-қҧлқы  мен  психологиясын  кҿз  алдымызға  айнытпай  келтіреді.  Жҽне  осынысында  бір 
мақсатты  жҥйе  бардай  кҿрінеді  бізге.  Осыған  қарағанда,  жазушының  бағзыдан  келе  жатқан 
қазақ ҿнері мен ҧлттық діл-дҽстҥрдің ҽрбір саласына бір-бір сҥйекті шығармасын арнауы тегін 
емес. 
 
Қай  жазушының  шығармасын  алсақ  та  олар  ҿткенге  кҿз  тастап,  сол  ҿткенді  шеберлікпен 
суреттеуге  тырысады.    М.Мағауннің  ҿткен  ғасыр  келбетін  кҿрсететін  шығармаларымен  де 
таныспын, алайда бҧл " Жармақ"  қазіргі таңның жаңалығы десем артық айтпас едім…  
 
Жазушылар  шығармаларында  адам  санасының  екiге  жарылуы,  екiншi  Менiмен  бейсаналық 
тҥрде  айтысқа  тҥсуi,  ҽлеуметтiк,  саяси,  рухани  келеңсiздiктердi  жан-жақты  терең  кҿркем 
бейнелеу ҥшiн аллегориялық тҽсiлдер ретiнде ҽдеби айналымға енiп отыр. 
 

 
73 
 
УДК 82-14 

жүктеу/скачать 3,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: