А.БАЙТҦРСЫНҦЛЫ ЖҼНЕ ЖҼДИД ЖАЗУЫ МҼСЕЛЕЛЕРІ

 
17 
 
 
 Тіл  табиғатын  терең,  дҽл  тани  білген  талантты,  ғҧлама  ғалым  Ахмет  Байтҧрсынҧлы 
ХХ  ғасырдың  басында  қазақ  тіл  білімі  салаларының  негізін  қалап,  ғылыми  ойдың  жҥйесін 
орнықтырды.  Шындығында,  Ахмет  Байтҧрсынҧлы  –  жан-жақты  талант  иесі,  ол  –  педагог, 
тілтанушы,  ақын,  ҽдебиеттанушы,  ақын,  аудармашы,  фольклортанушы.  Біз  бҧл  мақалада 
ғалымның  тіл  білімі  саласына,  оның  ішінде  ҽліпби  мҽселесіне  қатысты  пікірлеріне 
тоқталмақпыз. 
Ҿткен  ғасырдың  басында  А.Байтҧрсынҧлы  араб  жазуының  негізінде  қазақ  тілі 
дыбыстарына, заңдылықтарына сҥйене  отырып, жаңа ҽліпби  – жҽдид жазуын жасады. 1924 
жылы  12-18  маусым  кҥндері  Орынбор  қаласында  ҿткен  емле,  жазу,  алфавит  мҽселелері 
талқыланған қазақ білімпаздарының тҧңғыш съезінде А.Байтҧрсынҧлы ҽліпби тақырыбында 
баяндама  жасайды.  Баяндаманың  басында  ғалым  жалпы  адамзат  жазуы  тарихына  шолу 
жасап,  еуропа  жҧрттарының  ҽліпбиінің  тҥбі  кҿне  семит  жазуы,  одан  грек,  латын,  еуропа 
жҧрты  алғанын,  олардан  арабтар  алып,  иран,  тҥрік  халықтарына  тарағанын,  ҽрбір  халық 
ҽліпбиді  қабылдағанда  ҿз  тіліне  ыңғайлап  ҿзгерістер  енгізгенін  айтып  ҿтеді.  «Сондай  ҿз 
тіліне икемдеп ҿзгеріс жасап алған ҽліпбилеріне ҽрқайсысы ҿз аттарын қойып латын ҽліпбиі, 
орыс  ҽліпбиі  дегенде,  тҥрік  ҿз  тіліне  ҥйлестірген  ҽліпбиін  тҥрік  ҽліпбиі  деп,  қазақ  онан  ҿз 
тіліне ҥйлестіріп алған ҽліпбиін қазақ ҽліпбиі деп атауға жолымыз болуы тиіс» [2, 72]. 
А.Байтҧрсынҧлы кҿптен қолданып кҿзге ҥйір болып, кҿңілге сіңген, халыққа тамыры 
таралған ҽліпбиді тастай салып, басқа ҽліпби ала салу оңай жҧмыс екенін айта келіп, былай 
дейді:  «...солай  болған  соң  тҥрік  жҧрттары  бҽріне  бірдей  негіз  боларлық  ҽліпби  іздегенде, 
ҽуелі,  ҿз  ҽліпбиінің  ондай  негіз  болуға  жарайтын  жарамайтҧндығын  анықтап  аларға  керек. 
Екінші ҿз ҽліпбиі жарамаса, онан артық ҽліпби табарға керек. Ҥшінші, қолайланған ҽліпбиді 
тҥрік  жҧртының  ҽр  қайсысы  ҿз  тіліне  ҥйлестіру  керек»  [2,73].  Сол  тҧста  халық  арасына 
тарап,  қолданылып  жҥрген  араб  графикасын  қазақ  тіліне  икемдеп  тҥзеп  алу  керегін,  бҧған 
дейін  қолданыста  болмаған  басқа  графиканы  енгізу  оңай  шаруа  емес  ҽрі  оның  қажеттілігі 
жоқ  екенін  айтады.  Ҽліпби  қандай  болу  керек,  жақсы  ҽліпбидің  сипаттары  қандай  деген 
сҧраққа ғҧлама ғалым былай жауап береді: «...неғҧрлым тіл дыбыстарына мол жетсе, арнаған 
дыбысқа  дҽл  келсе,  оқуға  жазуға  жеңіл  болса,  заманындағы  ҿнер  қҧралдарына  орнатуға 
қолайлы болса, соғҧрлым ҽліпби жақсы болмақшы» [1, 253].  
Ахмет  Байтҧрсынҧлы  жҽдид  жазуы  жайлы  жасаған  баяндамалары  мен  жазған 
мақалаларында  сол  тҧста  кҥн  тҽртібіне  қойылған  мҽселе  –  латын  графикасына  кҿшу 
болғандықтан, тҿте жазу мен латын тілінің артық-кем тҧстарын салыстыра қарастырады. Бҧл 
баяндамада  А.Байтҧрсынҧлы  ҽліпби  мҽселесін,  жҽдид  жазуының  артықшылықтарын  17 
бҿлімге бҿліп талдайды. Ғалым тҥркі халықтарына ортақ ҽліпби жасау идеясының қисынсыз 
екенін,  ҿйткені  тілдердегі  дыбыстардың  тҥрлері  бірдей  емес,  бҧлай  болғанда  ҽліпбидің  не 
ҽріптері  сҽйкес  келмейтінін,  не  дыбыстары  сҽйкес  келмейтінін  айтады.  «Сондықтан  тҥркі 
жҧрттары ҥшін бір ҽліпби тҥзеу деген мҽселені – бір ҽліпбиді негізге алып, тҥрік жҧртының 
ҽрқайсысы ҿз тіліне ҥйлестіру деп тҥсіну керек» [2, 73]. 
Араб  ҽліпбиін  латын  ҽліпбиіне  кҿшіру  мҽселесі  қолғалғаннан  кейін  екі  ҽліпбидің 
ерекшеліктері,  артықшылығы  мен  кемшін  тҧстарын  жан-жақты  талдап  кҿрсетеді.  Екі 
ҽліпбиді салыстырғанда А.Байтҧрсынҧлы мына негізгі мҽселелерге табан тірейді: 
1. Тіл дыбысына жеткілікті-жеткіліксіздігі қанша? 
2. Қайсысымен жазылған иҽ басылған сҿз оңай оқылады? 
3. Қайсысымен жазу жеңіл, жазылғанын тану жеңіл? 
4. Қайсысы баспаға қолайлы? 
5. Ҥйретуге (сауат ашуға) қайсысы оңтайлы? 
6. Кҿркемдік пен кҿзге жайлылық жағынан қайсысы артық? 
Бірінші  мҽселе  бойынша  араб  ҽрпінен  қазақ  ҽліпбиіне  19  ҽріпті  ҿзгертпестен 
алынғанын,  5  ҽрпіне  ереже  қосып  алғанын  айтады.  Араб  ҽліпбиінен  қазақ  дыбыстарына 
тҧспа-тҧс келгендіктен ҿзгертусіз, ережесіз тікелей алынған ҽріптер: а, б, п, т, ж, д, р, з, с, ш, 
ғ, қ, к, г, ң, л, м, н, и. Бҧрын дербес иемденген дыбысы жоқ болып келгендіктен, ережелеп 

 
18 
бекітіліп  алынған  ҽріптер:  о,  у,  е,  ы;  ҿзгертіліп  алынған  ҽріп:  ҧ.  Ал  латын  ҽліпбиінен  14 
ҽріпті  ҿзгертпестен алғанын, 7 ҽрпі  ҿзгеріспен енгенін жҽне басқалары тіпті  жарамаған соң 
«ң»,  «й»  дыбыстарына  ойдан  шығарып  «n»,  «j»  таңбалары  алынып  отыр  дейді.  «Бҧған 
қарағанда  тіл  дыбысына  жеткілікті  болу  жағынан  араб  ҽрпі  артық  болып  шықты»  деп  атап 
ҿтеді [1, 256].  
Ал  оқуға  оңай  жағына  келгенде  латын  ҽрпі  екі  тҥрлі  сызық,  тік  сызық  пен  сопақ 
шеңбер  сызық,  латын  ҽріптерінен  басылған  сҿздердің  жолына  қарасаңыз,  екі  сызықтың 
арасымен  теп-тегіс  тартылған  нҽрсе  сияқты  болып  кҿрінетінін,  ілуде  біреуі  ғана  болмаса, 
қатардан шығып тҧратыны аз болатын айтады.  «Немістің Майман деген пропессоры, басқа 
сондай сана заңын тексеріп тҽжірибе жасаған адамдар мынаны байқаған: басылған сҿздердің 
ішінде не тҿмен, не жоғары сойдиып қатардан шығып тҧрған ҽрпі бар сҿдер, немесе ҥстіне 
қойған  қосымша  белгісі  бар  ҽріп  кіріскен  сҿздер  тез  танылып,  шапшаң  оқылады  екен»  [1, 
256].  Ал  араб  ҽліпбиінің  оқуға  оңайлығын  былайша  дҽлелдейді:  «Араб  ҽріптері  бір  сызық 
бойымен тартылып, жалғыз сызықтан жоғары да, тҿмен  ылғи асып  шығып отырады. Оның 
ҥстіне  қойылатын  қосымша  асты,  ҥстінде  белгілері,  нҥктелері  болады.  Мҧның  ҽріптерінің 
бірі биік, бірі аласа, бірі ҧзын, бірі қысқа келіп, сҿз ҽрпіне айрың-ҥйрің ашық сҥгірет береді. 
Бір жағынан онысы, екінші жағынан қойылатын қосымша белгілері сеп болып, сҿз сҥгіретін 
кҿзге елеулі етіп, тез танытады, тез оқытады» [1, 257]. Сонымен бірге: «Бір ыңғай, бір беткей 
қойған,  бір  ҿңкейленіп  тҧрған  бірнеше  таяқша  сҥгіреттерін  алайық  та,  сонымен  саны  да, 
алатын орны да, бойы  да бірдей, бірақ қойылуы  бір ыңғай, бір беткей емес,  сондықтан бір 
ҿңкейленіп тҧрмаған екінші тайақша сҥгіреттерін алайық  та, аналардың астына мыналарды 
қойып  санап  қарайық,  қайсысы  //////////  //||//||//  санауға  оңай  болар  екен.  Ҽрине,  кейінгісі 
санауға оңай» [1, 257] деп араб ҽрпінің оңайға жеңілдігін мысалмен дҽлелдейді. 
Қайсысы жазуға қолайлы деген ҥшінші мҽселеде біріншіден, ҽр ҽріпті жазғанда неше 
рет  қалам  сермеуіне,  екіншіден,  қол  жылжуының  ішке  немесе  сыртқа  бағдарлануына,  яғни 
қолға  кҥштің  қаншалықты  кҿп  тҥсетінін  назарға  алу  керектігін  айтады.  Сауатты  адам 
жазғанда қол дағдысымен жазып, жазу барысында ҽр ҽріптің жазылуын ойламай, сҿйлемдегі 
сҿздер  дҧрыс  тҥзу  жағын  ойлайтынын  айтады.  «Суретінің  оңай  қиындығы  да  мҥшесінің  аз 
кҿбі де қалам сермеуімен ҿлшенеді. Қаламның бір сермеуімен жазылатын ҽріп екі сермеумен 
жазылатын  ҽріптен  шапшаңырақ  жазылады,  қаламның  қысқа  сермеуімен  жазылатын  ҽріп 
ҧзын сермеумен жазылатын ҽріптен шапшаңырақ жазылады» [2, 78]. Ғалым араб жҽне латын 
ҽліпбиіндегі  ҽрбір  ҽріпті  жазуда  қаламның  сермелуін  санап,  статистикалық  есеп  жҥргізген. 
Араб  ҽліпбиінде  қалам  сермеуі  41,  ал  латында  53  екенін,  онда  да  жҽдид  жазуында  қалам 
сермеудің  кҿбі  нҥкте  сияқты  қысқа  сермеу  дейді.  Қысқа  сермеулі  ҽріп  пен  ҧзан  сермеулі 
ҽріпті жазу бірдей емес болмайтынын айтады.  
Жазу  ҥстінде  қолдың  жиырылуына  қатысты  былай  дейді:  «...қарды  жаюдан  жию 
жеңілірек.  Солдан  оңға  қарай  жазғанда  қол  қардың  жайылатын  жағына  қарай  жылжиды, 
жылжыған  сайын  қиындайды.  Оңнан  солға  қарай  жазғанда,  қол  қардың  жиылатын  жағына 
қарай жылжиды, жылжыған сайын жеңілденеді. Қол тыныққан есепті болып, талмайды» [1, 
259].  Араб  ҽрпімен  жазуда  қиындық  туғызатын  нҽрсе  –  цифр  жазуы  екенін  айта  келіп,  ол 
мҽселені  шешудің  де  жолын  ҧсынады:  «Санды  ҥлкендете  атауымызға  қарағанда, 
жазуымыздың  оңнан  солға  қарай  жазылатын  бағдарына  қарағанда,  санның  ҥлкенінің 
цифрлары оң жақта, кішілерінің цифрлары сол жақта болуы тиіс еді. Онан келетін кемшілік 
аз  болғандықтан,  басқалардың  ыңғайына  қарап,  кҿпке  бірдей  болатын  ретпен  жазып 
отырмын» [1, 259]. 
Қай  ҽліпби  баспада  жазуға  қолайлы  дегенде,  А.Байтҧрсынҧлы  Қазан  қаласында 
Шайқали деген инженер машинаны ҽріпке ыңғайлап жасап жатқанын, сол арқылы екі тҥрлі 
жазумен  де  бір  мезгілде  жазуға  болатын  жаңа  аппарат  ойлап  тапқанын  қуана  хабарлайды. 
Бҧл  машина  араб  жазуымен  жазу  баспа  арқылы  кітаптарды  басып  таратуға  мол  мҥмкіндік 
беретінін  айтады.  Баспа  ісіне  қатысты  талдау  жҥргізгенде  ғалым  латын  қарпіне  қатысты 
мҽлімет  жоқ  болғандықтан,  араб  ҽліпбиін  орыс  ҽліпбиімен  салыстырады.  «Ескі  ҽріппен, 
ҥлкен  кассымен  тіреу  салып  жиғанда,  кҥндік  жҧмыстың  ҿнімі  орыстікінен  10-15  %  тҿмен 

 
19 
болады екен. 3-нші  тҥрде тҥзерген ҽріппен жҧмыс ҿнімі орыстікінен артық та емес, кем де 
емес – шамалас болған. Ең соңғы тҥзелген тҥрдегі ҽріппен жиғанда, жҧмыс ҿнімі орыстікінен 
10 %  асқан» [1, 264]. 
Қай ҽріп ҥйретуге оңай деген мҽселеде А.Байтҧрсынҧлы қай ҽдіспен болса да, оқуға 
ҥйрету  жолы  сҿз  суретін  тану  тану  екенін  айтады  да,  сҿздің  баспа  таңбасы  мен  жазба 
таңбасын  таныта  білсе,  оқуға  ҥйрету  деген  сол  болмақ  дейді.  «Бҧл  жағына  келгенде  араб 
ҽліпбиінде бір кемшілік бар еді, ол енді жоғалайын деп тҧр. Ол кемшілігі жалғау қосылғанда 
сҿз  таңбасының  пішіні  ҿзгерілуі  еді.  Мҽселен,  «қазақ  деген  сҿзге  ілік  жалғауын  қоссақ, 
«қазағдың» болып, «қ» ҽріптің пішіні ҿзгеретін еді» [261].  
Кҿркемдік  пен  кҿзге  жайлылық  жағынан  А.Байтҧрсынҧлы  араб  жазуы  артық  деген 
пікір  білдіреді.  Ҿз  ойын  ғалым  былай  дҽлелдейді:  «Кҿркемдік  деген  ҽркімнің  кҿңіл 
талғауына  қарайтын  нҽрсе,  бірақ  Еуропа  жазушылары  латын  ҽрпінің  пішіндеме  сызықтары 
сияқты кҿзге кҿсе кҿрінетінін, араб ҽрпі сызығы тҥрлі болғандықтан, кҿзге кҿркем шырайлы 
кҿрінетінін айтқанын білеміз. Кҿзге жайлы болу жағына келсек, мҧнда қай ҽріппен жазылған 
иҽ басылған сҿз оңай оқылса, сол ҽріп кҿзге зиянсыз жайлы болуға тиіс» [265]. 
Латын қарпіне ҿту жайы қазіргі таңда кҿпшілік қауым ҥшін де, ғылыми орта ҥшін де 
талқылайтын ортақ тақырып болып отырғаны белгілі. Латын ҽліпбиін қабылдаудың тарихи, 
мҽдени, саяси мҽні бҧл қадамға барудың қажет екенін кҿрсетті. Қазақстан Республикасының 
Президенті Н.Ҽ. Назарбаев 2012 жылы 14 желтоқсандағы халыққа арнаған жолдауында «Біз 
2025 жылдан бастап ҽліпбиімізді латын қарпіне, латын ҽліпбиіне кҿшіруге  кірісуіміз керек. 
Бҧл  –  ҧлт  болып  шешуге  тиіс  принципті  мҽселе.  Бір  кезде  тарих  бедерінде  біз  мҧндай 
қадамды жасағанбыз» – деген болатын. Бҥгінгі кҥннің тҧрғысынан қарағанда, араб ҽліпбиін 
қолданудың қажеттілігі жоқ десек те болады. Бірақ, араб ҽліпбиін қолдану ХХ ғасыр басында 
маңызды  болды.  Ҿйткені,  сол  кезеңде  қалың  кҿпшілік  те,  зиялы,  мҽдени  қауым  да  араб 
ҽліпбиін қолданатын еді. Кеңес ҥкіметі ҿзі де аз сауатты халыққа мҥлде таныс емес ҽліпбиді 
қабылдатып, ҿткенінен қол ҥздіруге тырысқан ҽрекеті 1940 жылы кириллица жазуына қайта 
кҿшірумен аяқталды. Латын ҽліпбиіне кҿшудің мҥлде негізсіз, қажетсіз шара екендігін ашық 
айтқан  Ахмет  Байтҧрсынҧлы:  «Латын  ҽліпбиін  аламыз  деушілер  ол  ҽліпбидің  тҥрік  (қазақ-
жҽдид) ҽліпбиінен не артықтығын айқындап ашпай, пайдалы екендігін бейнелеп тҥсіндірмей 
тек  пҽлен-тҥлендер  алып  жатыр;  біз  де  аламыз  дейді.  Біреу  алып  жатыр  екен  деп  латын 
ҽліпбиін алуға болмайды. Біреудің істегенін дҧрас, бҧрысын тексерместен істеу тек еліктеу 
болады.  Тесе  қарап  тексеріп,  тҥрік  ҽліпбиінен  латын  ҽліпбиінің  артықтығы  мынау, 
пайдалылығы мынау деп кҿзге кҿрсеткен, ешкімді ҽлі кҿргенім жоқ» деп ой тҥйеді [2, 80]. 
Араб  ҽліпбиін  жан-жақты  тексере  келе,  Ахмет  Байтҧрсынов  мынандай  қортынды 
жасайды: 
1. Араб ҽрпі латын ҽрпінен жазуға, оқуға оңай. 
2. Сауат ашу жҥзінде араб ҽрпінің ескісі латын ҽрпінен артық.  
3. Баспа ісі жағынан араб ҽрпінің ескісі латын ҽрпінен тҿмен, жаңасы артық.  
4. Машиналарға орнатуға араб ҽрпінің жаңасы латындікінен анағҧрлым артық, ескісі 
де орнатуға келетінін іс кҿрсетіп отыр. 
5.  Араб  ҽліпбиінің  ҽрпі  қазақ  тілінің  дыбыстарына  толық  жеткілікті,  қандай  емле 
жасауына да келеді.  
 
Қолданған әдебиеттер тізімі 
 
1.  Байтҧрсынҧлы  А.  Бес  томдық  шығармалар  жинағы.  –  4  т.  Ҽліппелер  мен  мақалалар 
жинағы. – Алматы: «Алаш» – 320 б. 
2. Қазақ білімпаздарының тҧңғыш съезі. Алматы, 2005 – 144 б. 
3. Ҽбдиманҧлы Ҿ. Ахмет Байтҧрсынҧлы. Зерттеу-эссе. – Алматы: «Арыс», 2007 – 296 б. 
 
 
 
 

 
20 
МЕМЛЕКЕТТІК
 
ТІЛ
 
–
 
ЕҢ
 
БАСТЫ
 
ҚҦНДЫЛЫҒЫМЫЗ 
 
Молжигит А. С., dilani-m@mail.ru 
Семей мемлекеттік медициналық университеті, Семей 
Ғылыми жетекшісі - А.Е Темиржанова  
 
Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  тілі 
–  Қазақ  тілі.  Қазақстан 
Республикасында қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде қызмет етуінің бірнеше алғы шарты 
бар.  Атап  айтқанда,  сол  тілді  қолданушылардың  санының  жеткілікті  болуы,  табиғи  жҽне 
табиғи емес тілдік ортаның болуы, республиканың барлық аймақтарына таралуы, қоғамдық 
ҿмірдің ҽр алуан саласында қызмет етуі жҽне ауызша ҽрі жазбаша тҥрде қызмет етуі сияқты 
сыртқы факторлардың болуы, сондай-ақ қазақ тілінің қҧрылым-жҥйесі жетілген, сҿздік қоры 
мол, лексика-фразеологиялық қоры аса бай, ежелден келе жатқан жазба жҽне ауызша дҽстҥрі 
бар  ҧлттық  тілдердің  бірі  ретіндегі  ішкі  тілдік  факторлардың  болуы  –  қазақ  тілінің 
мемлекеттік  тіл  ретінде  қызмет  етуіне  мҥмкіндік  береді.  Мемлекеттік  тіл  –  сол  мемлекетте 
тҧратын  барлық  халыққа  ортақ,  кҥнделікті  тҧрмыста,  қоғамның  барлық  салаларында, 
тҧрмыс-тіршілігінде, рухани-мҽдениетінде, іс-қағаздарында, халықаралық қатынаста кеңінен 
қолданылатын тіл. Мемлекеттік тіл ҽрбір ҧлттың мҽдениеті мен рухани болмысының негізгі 
тірегі,  тҥп  қазығы,  ҧлттың  ҿзіндік  бейнесін  айқындайтын,  рухани  келбетін  кҿрсететін 
тҿлқҧжаты, ҧлттың табиғи даралығын анықтайтын айнасы.      
Осы  тҧста  елбасы  н.назарбаевтың  «қазақстанның  болашағы  –  қазақ  тілінде»  деген 
тҧжырымдамасы  қазақстандағы  тіл  саясатының  бҥгіні  мен  болашағын  айқындайды.  бҧған 
қазақстан  республикасы  конституциясының  7-бабында,  қазақстан  республикасы  «тіл 
туралы» заңының 4-бабында: «қазақстан республикасының мемлекеттік тілі – қазақ тілі», деп 
анық  кҿрсетуі,  сондай-ақ  қазақстан  республикасы  президентінің  2001  жылғы  7  ақпандағы 
жарлығымен  бекітілген  тілдерді  қолдану  мен  дамытудың  2001-2010  жылдарға  арналған 
мемлекеттік  бағдарламасы  аясындағы  атқарылған  жҧмыстар  жҽне  28  қаңтар  2011  жылғы 
қазақстан  республикасының  президенті  н.ҽ.назарбаевтың  «болашақтың  іргесін  бірге 
қалаймыз!»  атты  қазақстан  халқына  жолдауы  нақты  дҽлел  бола  алады.  президент 
жолдауында   2020  жылға  дейінгі  еліміздің  ҽлеуметтік-экономикалық  дамуының  нақты 
жоспарын айқындап берді. бҧл жоспар қазақстанның ҽлемдік дағдарыстың қашан аяқталуын 
кҥтпей,  ҿзіндік  даму  стратегиясын  белгіледі.  президентіміз  н.ҽ.назарбаевтың  тек 
экономиканы  ғана  емес,  сонымен  қатар  ғылым  мен  білім,  денсаулық  сақтау  салаларын 
барынша дамытуға кҿп кҿңіл бҿлгендігі ерекше аталып ҿтілді. президент жолдауында «біздің 
міндетіміз – 2017 жылға қарай мемлекеттік тілді білетін қазақстандықтар санын 80 пайызға 
дейін жеткізу» деп мемлекеттік тілге ҥлкен кҿңіл бҿлу туралы назар аударды.  
Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ҽ.Назарбаев  «Қазақстан  -  2050» 
стратегиясы  –  қалыптасқан  мемлекеттің  жаңа  саяси  бағыты»  атты  Қазақстан  халқына 
Жолдауында  тіл  туралы  мҽселеге  тоқтала  келе,  «Қазақ  қазақпен  қазақша  сҿйлессін»  деген 
қағидатты  тағы  да  қайталап  айтты.  «Тҽуелсіздігін  алған  тҧста  еліміздегі  қазақтың  саны  6,8 
миллион  немесе  41%  болса,  қазір  11  миллионға  жетіп,  65%-дан  асты.  Қазақтың  саны  4 
миллионға  артты.   Егер  ҽрбір  қазақ  ана  тілінде  сҿйлеуге  ҧмтылса,  тіліміз  ҽлдеқашан  Ата 
Заңымыздағы  мҽртебесіне  лайық  орнын  иеленер  еді.   Қазақ  тілі  туралы  айтқанда,  істі 
алдымен  ҿзімізден  бастауымыз  керектігі  ҧмыт  қалады.  Ҧлттық  мҥддеге  қызмет  ету  ҥшін 
ҽркім ҿзгені емес, алдымен ҿзін қамшылауы тиіс. Тағы да қайталап айтайын: қазақ қазақпен 
қазақша сҿйлессін. Сонда ғана қазақ тілі барша қазақстандықтардың жаппай қолданыс тіліне 
айналады.   Тілге  деген  кҿзқарас,  шындап  келгенде,  елге  деген  кҿзқарас  екені  даусыз.  
Сондықтан  оған  бей-жай  қарамайық.  Қазақ  тілі  жаппай  қолданыс  тіліне  айналып,  шын 
мҽніндегі  мемлекеттік  тіл  мҽртебесіне  кҿтерілгенде  біз  елімізді  ҚАЗАҚ  МЕМЛЕКЕТІ  деп 
атайтын боламыз», - деді Президент.  Сонымен  қатар осы жолдауда  мемлекет басшысының 
айтуынша,  тіл  туралы  жауапкершілігі  жоғары  саясат  қоғамымызды  одан  ҽрі  ҧйыстыра 
тҥсетін  басты  фактор  болуға  тиіс.  Сондықтан  алдағы  уақытта  да  мемлекеттік  тілді  дамыту 

 
21 
жҿніндегі кешенді  шараларды жҥзеге асыру табандылықпен жалғасады.   «Біз  2025 жылдан 
бастап  әліпбиімізді  латын  қарпіне,  латын  әліпбиіне  кӛшіру  үшін  дайындыққа  осы  бастан 
кірісуіміз керек. Бҧл – ҧлт болып шешуге тиіс принципті мҽселе. Бір кезде тарих бедерінде 
біз  мҧндай  қадамды  жасағанбыз»,  –  деді  Елбасы.  Сонымен  қатар,  Елбасы   терминология 
мҽселесінде де қолға алар істердің ҽлі баршылық екенін айтты.  
«Мемлекеттік  тілді  үйрену  –  міндет,  ал  оны  білу  –  әрбір  қазақстандықтар  үшін 
абырой» деген  Елбасымыздың дана сҿзі  бҥгінгі  қоғамға, жас ҧрпақққа игі  ҽсерін тигізетіні 
сҿзсіз. Сондықтан да, Қазақстан Республикасының ҽрбір азаматы мемлекттік тіл – қазақ тілін 
ҥйренуді ҿзіне парыз санап, жақсы меңгергені дҧрыс деп санаймыз. Қазақстан жерінде туып, 
қазақтың  тілін,  салт-дҽстҥрін,  тарихын  білмеу,  іс-қағаздарын  жҥргізе  алмау  жҽне  ҥйренуге 
тырыспау – қоғамнан тыс қалушылық. 
Қазақ тілі заң жҥзінде мемлекеттік тіл болып қабылданғалы бергі уақыт аралығында, 
ҽрине,  аз  жҧмыс  істелінген  жоқ.  Алғашқы  кезде  қазақ  тілін  ҥйрететін  мҧғалімдер  мен 
мемлекеттік тілді оқытатын оқулықтар мен оқу қҧралдары да, бағдарламалар да аз болатын. 
Қазір,  қҧдайға  шҥкір,  мҧғалімдердің  саны  да,  оқулықтар  мен  оқу  қҧралдарының  саны  да, 
тҥрлері  де  кҿбейді.  Ең  бастысы,  ана  тілімізді  –  мемлекеттік  тілді  ҥйренушілер  саны,  тілге 
деген  ілтипат,  қҧрмет  артып  келеді.  Қысқасы,  мемлекеттік  тіл:  біріншіден  қазақ  халқының 
салт-дҽстҥрі  мен  тҧрмысың  ҽдет-ғҧрпың  мҽдениетің  тарихын  білуге  жол  ашты,  екіншіден 
кҿпҧлтты  халықтын  қарым  –  қатынасындағы  ҿндірістік  ҽрі  тҧрмыстық  қажеттілікті  іске 
асыруға,  халықтардын  достық  қарым-қатынасын  кҥшейтудің  қҧралына  айналды.  Демек, 
Тілге деген қҧрмет – халыққа деген қҧрмет. Тілсіз халықтың, елдің ҿмір сҥруі мҥмкін емес. 
Ҽлем таныған ел болу ҥшін тілімізді жоғары кҿтеріп, жҧлдызын биіктетуіміз керек. 
Қазіргі  заман  талабына  сай  Тіл  саясатына  ақпараттық  технология  келді.  Интернет 
желісінде мемлекеттік тілдің порталы қҧрылды. Оған интернет-сервистің жиырмадан астам 
тҥрлері  орналасты.  Портал  онлайндық  сҿздіктерге,  мультимедиалық  кешендерге,  қашықтан 
оқыту  жҥйесіне,  энциклопедияларға,  тест  жҥйесіне  жҽне  басқа  да  тіл  ҥйренудің 
ҽдістемелеріне қол жеткізуге жол ашады. 
Мемлекеттік  тіл  –  тҽуелсіздіктің  айнасы.  Тҽуелсіздік  -  ең  басты  қҧндылығымыз. 
Тҽуелсіздік алғаннан кейін ғана елімізді ҽлемнің ҿркенниетті мемлекеттерінің қатарына қоса 
алдық. 20 жылдан астам тҽуелсіз Қазақ елін қалыптастырып, нарыктың қиын ҿткелектерінен 
аман  ҿткізіп  келеміз.  Осы  кезенде  Қазақстанды  ең  мықты  мемлекеттер  танитындай, 
сыйлайтындай  деңгейге  жеткізген  Қазақстан  республикасының  тҧңғыш  президенті 
Нҧрсҧлтан  Ҽбішҧлы  Назарбаев.  Тҽуелсіздік  кҥні  еліміздің  барлық  азаматтары  ҥшін  орны 
ерекше  мереке  деп  білеміз,  себебі,  осынау  жҥрекжарды  қуанышқа  толы  кҥнді  ата-
бабаларымыз ғасырлар бойы армандады, кҥтумен ҿтті.  
1991 жыл - еліміздің Қазақстан деген атпен бҥкіл ҽлемге алғаш қадам басқан жылы. 
Қазіргі Қазақстан ҽлем сахнасында мақтанарлықтай беделге ие. Жас мемлекетіміз осындай аз 
ғана  уақыттың  ішінде  кҿптеген  ірі  экономикалық,  саяси  жҽне  ҽлеуметтік  жетістіктерге  қол 
жеткізді. Қазіргі таңда Қазақстан жас мемлекет бола тҧра, кҿптеген елдерден ҽлдеқайда алда. 
Еліміздің аяғынан нық тҧруы, ҧлттық  қауіпсіздікті  қамтамасыз ету  жҽне экономикамыздың 
жедел  қарқынмен  дамуы  -  қазіргі  таңда  негізгі  стратегиялық  бағыттар.  Бҥгінгі  Қазақстан  – 
тек ҿзі орналасқан аймақта ғана емес, бҥкілҽлемдік проблемаларды талқылауда жҽне шешуде 
ықпалды рҿл атқаратын ел.  «Қаз тҧрып, қадам басқан тҽуелсіздік сҽбилік тҧсауын ҿміршең 
уақытқа  кестірген  кезден  бастап,  осынау  20  жылдың  бедерінде  айшылық  жерді  алты  рет 
аттаған  алып  секілді,  дҽуір  жалынын  мығым  ҧстап,  тізгінін  бекем  қаға  білді»  -  деп 
Елбасымыз айтқандай, егемен Қазақстанды бҥгінде барша ҽлем танып отыр. 
Тҽуелсіздік  –  ең  алдымен  қазақ  халқының  бостандыққа  ҧмтылған  асқақ  армандары 
мен қайсар рухының жемісі. Сондықтан да біз ҥшін Тҽуелсіздік кҥні – ең қастерлі кҥн. Еліміз 
тҽуелсіздігін  жариялап,  дербес  мемлекет  ретінде  ҽлемге  танылды.  Елбасының 
«Қазақстанның тҽуелсіздігі қазақтарға тартқан тағдырдың сыйы емес, ҿзінің ежелгі жерінде 
қилы кезеңді бастан кешу арқылы қол жеткен ҿз мемлекттілігін қҧруға деген заңды қҧқығы, 

 
22 
бҧл  даусыз жҽне саяси фактіге ешкім кҥмҽн  келтірмеуі  тиіс»,  - деп  атап кҿрсетуінде ҥлкен 
мағына жатыр. 
 
Қолданған әдебиеттер тізімі 
1.
 
Елбасы  «Мҽңгілік  ел»  қақпасын  ашты.  //Айқын.  Республикалық  қоғамдық-саяси  газет. 
17.12.2011. 1-2 бб. 
2.
 
Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ҽ.Назарбаевтың  «Болашақтың  іргесін  бірге 
қалаймыз!» атты Қазақстан халқына Жолдауы. 28 қаңтар 2011 жыл. 
 
 
ЛАТЫН ГРАФИКАСЫНА КҾШУ ҚИЫНДЫҚТАРЫ МЕН  
ШЕШУ ЖОЛДАРЫ 
 
Мырзакерім Г. Қ., gulnaz. myrzakerim@mail.ru 
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті, Алматы 
Ғылыми жетекшісі – Г.Қ.Рысбаева 
 
 «Қазақ алфавитін 2025 жылға қарай латын  графикасына кӛшіруге дайындық 
жұмысын осы бастан қолға алу қажет. Бұл қазақ тілін жаңғыртып қана қоймай, оны осы 
заманғы ақпараттың тіліне айналдырады».  
Президент Н.Назарбаевтың халыққа Жолдауынан. 
 
Сҽлем сҿздің анасы. Армысыздар жиналған қауым! Бҥгінгі менің айтпақ ойым, қазіргі 
таңдағы  тілге  тиек  болып  жҥрген  маңызды  жағдай,  қазақ  жҧртының  латын  графикасына 
кҿшуі  туралы  болмақ.  Ел  аузында  жҥрген  елеулі  жаңалықты  мен  ҿз  ойыммен  сондай  ақ 
қоғам  қайраткерлерінің  қҧнды  ойларымен  жеткізуді  жҿн  санадым.  Менің  ойымша  игі  істің 
аяқсыз  қалмауы  тиіс.  Яғни,  кездескен  қиындықтарды  бірлесе  шешіп,  саралы  саясаткерлер  
мен ел жанашырларына айтылған міндет деп тҥсінемін.  
Биылғы  Елбасының  Жолдауында  латын  графикасына  кҿшу  туралы  нақты  мҽселе 
қойып,  ҽліпби  ауыстырудың  мерзімін  белгілеп  берді.  «Балаларымыздың  болашағы  ҥшін 
осындай  шешім  қабылдауға  тиіспіз»  деген  Мемлекет  басшысы  бҧл  қадамның  ҽлеммен 
бірлесе тҥсуімізге, жас буынның ағылшын тілі мен интернет тілін жетік игеруіне, ең бастысы 
– қазақ тілін жаңғыртуға жағдай туғызатындығын атап ҿтті. Қалып отырған ендігі міндет — 
ҽліпби ауыстырудың тиімді жолдарын тауып, жҥзеге асыру. 
Ҽрине, латын графикасына кҿшу оңай шаруа емес. Біздің алдымызда басқа елдердің 
тҽжірибелері бар. Ҽзірбайжан, Ҿзбекстан, Тҥркіменстан сияқты елдердің латын графикасына 
кҿшу  тҽжірибелерін  қарап,  олардың  жетістіктері  мен  кемшіліктерін  саралаған  жҿн. 
Мамандар  арнайы  осы  елдерге  барып,  ондағы  латын  графикасына  қатысты  жағдайды  жан-
жақты талдап, зерттеулері  тиіс. Сонымен, латын ҽліпбиіне  кҿшу туралы сан жылдар бойы 
айтылып  келген  мҽселеге  де  нҥкте  қойылды.  Еліміз  тҽуелсіздік  алған  кезеңдерден  бері 
айтылып та, талқыланып та келе жатқанымен, кҥні бҥгінге дейін тоқтамды, ҽрі бір байламды 
шешімге келе алмай отырған мҽселенің бірі – латын ҽліпбиіне кҿшу мҽселесі. Бҧл жайында 
жиырма жыл бойы тіл мамандарымен қатар, қоғам  қайраткерлері де, саясатшылар да, тҥрлі 
БАҚ ҿкілдері де айтып та, жазып та келеді.   
Кейiнгi  кезде  латын  қарпiне  кҿшуге  байланысты  пiкiрталастар  қызу  жҥрiп  жатыр. 
Мемлекеттiк тiлге қатысты қандай да бiр басқосу болмасын, латын ҽлiпбиiне кҿшудi тездету 
жҿнiнде  ҧсыныстар  айтылады.  Ал  «ерте  ме,  кеш  пе?»  деген  сҧраққа  жауап  iздеген  тiл 
жанашырлары  екiҧдай  пiкiр  айтумен  келедi.  Неге  десеңiз,  сонау  ҿткен  ғасырда  алаш 
арыстарының  арасында  ҿрбiген  латын  қарпiне  кҿшу  мҽселесi  ҽлi  де  бiр  тоқтамға  келе 
алмауда.  Мҽселен,  сол  кезде  Мiржақып  Дулатов:  «Латын  ҽрпiн  алуға  ерте,  алдымен  одан 
басқа керектерiмiздi орындауымыз керек» десе, ғалым Нҽзiр Тҿреқҧлов: «Неге ерте, неге кеш 
емес?»  деген  екен  («Тҥркiстан»,№5,  2007  жыл).  Мiне,  бҥгiнгi  ғалымдардың  да  сан  алуан 

 
23 
пiкiрi  осыған  саятындай.  Бiрi  -  қарсы,  екiншiсi  –  қуана  қоштайды.  Кеңес  заманында  қазақ 
ҽліпбиі латын ҽрпiне кҿшсе, саяси шиеленiс пайда болады деп қорыққан. Яғни, араб тiлiнде 
дҽрiс беретiн молдалар бҧл iсiмiзге қарсы шығады деген ойда болды. Оның ҥстiне араб тiлi 
дiнмен тығыз байланысты, осы тiлден айрылсақ, дiнiмiзден де бiржола қол ҥземiз дейтiндер 
де  аракiдiк  табылды.  Ал  қазiр  ше?!  Бҥгiнде  мҽселе  арқауына  айналып  отырған  латын 
ҽлiпбиiне  кҿшу  жайында  тiл  мамандары  ойын  сан-саққа  жҥгiртедi.  Содан  кейiн  ҿзара  жiк-
жiкке бҿлiнiп, «Бiз мына ҽлiпбидi ҧстансақ, баяғыда-ақ тiл мҽселесi тҥбегейлi шешiлер едi» 
деп,  ҽлiпбидi  «тырна»,  «бақа»,  «шортан»  секiлдi  ҿздi-ҿзiне  қарай  тартып  ҽуре.  Мiне,  бҧлар 
мынадай  топ:  бiрiншiсi  —  кириллица  таңбасында  қалуды  жҿн  кҿретiндер,  екiншiсi  -  латын 
қарпiне кҿшудi ҧсынушылар, ҥшiншiсi  - ағартушы, ғалым Ахмет Байтҧрсынов қҧрастырған 
тҿте  жазуды  қолдайтындар,  тҿртiншi  -  кҿне  тҥркi  жазуды  дҧрыс  деп  санайтындар  болып 
бҿлiнiп жҥр.   
2006 жылы Қазақстан халқы Ассамблеясының ХІІ сессиясында сҿйлеген сҿзінде Ҧлт 
кҿшбасшысы  Нҧрсҧлтан  Назарбаев:  «Латын  ҽліпбиін  қарайтын  кез  келді.  Бҧл  мҽселені 
кезінде  кейінге  қалдырған  едік.  Қалай  болғанда  да,  латын  ҽліпбиі  бҥгін  де 
телекоммуникациялық  салаларда  басымдыққа  ие  болып  отыр.  Сондықтан  да,  бҧрынғы 
кеңестік  елдердің  кҿпшілігінің  латын  ҽліпбиіне  кҿшуі  де  кездейсоқ  емес.  Мамандар  осы 
мҽселені зерттеп, нақты ҧсыныстарын жасауы тиіс. Біздің балаларымызды ағылшын тілінде 
оқытудың ҿзі латын ҽліпбиімен байланысты. Ал, біз қазір барлық мектептерде ағылшын тілін 
оқытамыз. Сондықтан мҧнда тҧрған қорқынышты ештеңе жоқ», деген болатын.            
Бҥгінгі  таңда  елімізде  латын  ҽліпбиіне  кҿшу  ҽлі  де  екі  жақты  тартыс  пен  талас 
тудырып отырған мҽселе болып табылады. Халықаралық деңгейде ойлайтын ойшылдарымыз 
бен ҧлттың нағыз жанашырлары латынға кҿшуді дҽріптесе, орысқа мойын бҧрған кҿз алдын 
ғана  кҿретін зиянды  зиялылар  қауымы  тарихтың  бҧл  ҥрдісіне  ҽлі  кҥнге  дейін қарсы  болып 
келеді.  Бірнеше  ғалымдардың  ой-пікірлерін  айтып  ҿтсек,  Мұрат  Әуезов,  мәдениеттанушы 
ғалым:  «Ҿз  басым  қазақ  қоғамының  латын  графикасына  кҿшу  керектігін  жақтаушылардың 
бірімін.  Осы  мҽселеге  қатысты  ой-пікірлерімді  бҧрыннан  бері  айтып  та,  жазып  та  келемін. 
Жалпы,  бҧл  идеядан  біз  басымызды  алып  қашпауымыз  керек.  Кезіндегі  Кеңес  ҥкіметі 
тҧсында  бізбен  бауырлас  кейбір  халықтар  латынға  кҿшкенде,  арамыздағы  рухани 
байланыстар  ҥзіліп,  бір-біріміздің  жазуымызды  тҥсіне  алмайтын  деңгейге  тҥсіп  кеттік.  Біз 
бҧған дейін отаршылдық саясаттың қҧрбаны болып келдік. Ал латын графикасын қабылдау 
арқылы біз рухани, саяси дербестігімізді де нығайта тҥсер едік. Олай болса, латын графикасы 
жалпы  тҥркі  халықтарының  ортақ  тҥсінісетін  жазуы  болары  сҿзсіз.  Қазіргі  уақытта  латын 
ҽрпін  қолдану,  ең  біріншіден,  заман  талабы  болып  отыр.  Сондықтан  да  заманауи 
технологияларға  тҽуелді  екенімізді  мойындап,  кез  келген  жаңа  дҥниелермен  санасуымыз 
керек».  Нәбижан  Мұқаметханұлы,  тарих  ғылымдарының  докторы,  профессор:  «Латын 
жазуы  қазаққа  бейтаныс  емес.  Бҧл  ҽріп  Қытай  елінде  1961  жылдан  1983  жылға  дейін 
қолданыста  болған.  Не  ҥшін  латын  ҽрпіне  кҿшуіміз  керек?  Саяси  маңыздылығы  жағынан 
айтқанда, кириллицамен сіңіп кірген отарлық санадан арылу ҥшін де оның саяси маңызы зор. 
Екіншіден,  латын  жазуы  қолданысқа  оңай,  игеруге  ыңғайлы».  Совет-Хан  Ғаббасұлы, 
профессор:  «Латын  графикасына  кҿшу  Қазақ  мемлекеті  ҥшін  дауласатын  мҽселе  емес,  тек 
ойланатын проблема деп ҧққан жҿн. Тек, бҧл мҽселенің бір тетігі бар. Сол тҽсілге Ғарифолла 
бір  табан  жақындай  тҥскен  екен.  Бҧл  тҽсілді  мен  екі  жылдан  бері  айтып  та,  тиісті 
мекемелерге  хат  ретінде  жазып  та  жҥрмін.  Бҧл  тҽсіл  ҿзінің  пҽрменділігімен  жҽне  қоғамға 
ауыр  салмақ  тҥсірмейтіндігімен  қҧнды».  Алматы  қаласы  Тiлдердi  дамыту  басқармасының 
бастығы  Кенжехан  Матыжанов  пен  ғалым  Эрнест  Тҿреханов,  тағы  басқалары  латын 
ҽлiпбиiне  тезiрек  кҿшудi  толығымен  қҧптайды.  Латын  ҽлiпбиi  –  ғылым  мен  бiлiмнiң  терең 
тҧңғиығына  ҥңiлетiн,  оның  беймҽлiм  жағын  ашуға  бағытталған  жол.  Бiз  неғҧрлым  тез 
кҿшсек, ҿзiмiздiң тҿлдiк дыбыстарымызды қайта тҥлетiп, орыс тiлiнiң бҧғауынан тез шығуға 
мҥмкiндiк аламыз, – дейдi олар.  
Қазiр  Тiл  комитетiнде  латын  ҽлiпбиiне  кҿшудiң  жҥзден  аса  автор  дайындаған  70 
шақты нҧсқасы бар екен. Мҧның бҽрiн ҽ дегеннен-ақ бiрауыздан дҧрыс деп қабылдап, шешiм 

 
24 
шығару ертерек. Ҿйткенi, жоба арасында ҽлi  42 ҽрiптiк кириллицаның қол астынан шығуға 
асықпайтын  ҥлгiлердiң  кездесiп  жатқандығы  қҧлдық  психологиялық  санадан  ысылып 
шықпағанымызды  аңғартатын  секiлдi.  Бҧл  реформаның  саяси  салмағы  да  бар.  Яғни,  латын 
ҽліпбиіне  кҿшу  арқылы  Қазақстанның  тҥрік  ҽлемімен  жақындасуы  одан  ҽрі  арта  тҥседі. 
Еліміздің  мемлекеттік  мҽртебесіне  зор  ықпал  етеді.  Сонымен  бірге,  шет  елдерде  тҧратын 
қандастарымыз  ҥшін  ҿз  атамекенімен  қарым-қатынас  жасауларын  да  жеңілдете  тҥсер 
еді.Латын ҽліпбиіне кҿшудің алғашқы кезеңінде оған едҽуір қаржы жҧмсалғанымен, кейін ол 
ҿзін  ҿзі  ақтайтын  болады.  Ҥнем  жасау  жағынан  экономикалық  тиімділігін  де  ҽкеледі. 
Ақпарат  жҽне  телеком-муникациялық  саладағы  қолжетімділік  арта  тҥседі.  Бҧл  арада,  ең 
бастысы  –  латын  ҽліпбиі  дегеніміз  ағылшын  ҽліпбиінің  негізі  екендігін  ескергеніміз  абзал. 
Ал, ағылшын тілі болса, ол ең ірі халықаралық тіл болып саналады.  
Бізде  латын  ҽліпбиіне  кҿшуге  қажетті  барлық  алғышарттар  жасалған  деп  санауға 
болады.  Ҿйткені,  ең  бастысы  –  біздің  елімізде  бір  ҽліпбиден  екінші  ҽліпбиге  кҿшудің  бір 
емес, екі бірдей тҽжірибесі бар. Мысалы, 1926 жылы Қазақстанда араб графикасынан латын 
ҽліпбиіне  кҿшу  20  кҥннің  ішінде  жҥзеге  асырылды.  Ал,  латын  ҽліпбиінен  бҥгінгі 
кириллицаға кҿшу 1937 жылы басталып, ол 1940 жылы толық аяқталған болатын.   
Қазіргі  қазақ  ҽліпбиінің  латын  графикасына  кҿшу  мҽселесі  туралы  академик 
Ҽ.Т.Қайдар,  ф.ғ.д.,  профессор  Ҽ.Жҥнісбеков,  тіл  зерттеуші,  програмист  С.Молжигит  ҿз 
пікірлерін айтып, ҧсыныстар бергенін баспасыз беттерінен таныспыз.  Біз осы бағытта 2004 
жылы  жазылған  С.Молжигиттің  «Латын  графикасына  кҿшу  тиімді»  деген  мақаласында  26 
ҽріптік жҽне 29 ҽріптік жобаларын ҧсынған. Жалпы латын графикасы негізіндегі жобалар ҥш 
тҥрлі  бағытта  дамуы  мҥмкін  дей  келе,былайша  тҧжырымдайды:  «Бірінші  бағытта  тҥрік 
ҽліпбиі  негізінде  қҧрылады  онда  ерекше  ҽріптерге  ―ä,  ö,  ü,  ɪ ,  ǧ ,  ş,  ç‖  (ҽ,  ҿ,  ҥ,  ы,  ғ,  ш,  ч) 
ҽріптері жатады. Бірақ бҧл топтамада тҿл дыбысымыз «ң» жоқ. Академик Ҽ.Қайдаров ағамыз 
бҧл  дыбысты  белгілеу  ҥшін  «ñ»  таңбасын  ҧсынған  болатын.  Сонымен  барлығы  8  таңба 
болып 34 (26 + 8) таңбалық жоба қҧралады. Бҧл бағыттағы жобаларды «Бір дыбыс – бір ҽріп» 
принципімен  қҧралған  деп  айтуымызға  болады.  Екінші  бағыттағы  жобалар  аралас  ҽдіспен 
жасалған жобалар. Бҧл қатардағы таңбаларды «Бір дыбыс – бір ҽріп, кейбір дыбыстар – қос 
ҽріп» принципімен жасалған жобалар. Біз осы бағытта 29 таңбалық  жоба ҧсынып отырмыз 
оған  ―ä,  ö,  ü,  ɪ ,  gh,  sh,  ch,  ng‖  (ҽ,  ҿ,  ҥ,  ы,  ғ,  ш,  ч,  ң)  таңбалары  кіреді.  Ҥшінші  бағыттағы 
жобаларға  «Ерекше  дыбыс  –  қос  ҽріп  (дифтонг)»  принципімен  жасалған  жобалар.  Бҧл 
бағытта 26 таңбалық жоба ретінде ―ea (‗a), eo (‗o), eu (‗u) , y (i), gh, sh, ch, ng‖ (ҽ, ҿ, ҥ, ы, ғ, ш, 
ч,  ң)    тіркестерін  ҧсынуға  болады».  Латын  графикасындағы  қазақ  алфавиті  ҿте  қарапайым, 
шағын жҽне игеруге тиімді деп ойлаймын. Кез келген адам қазақ тілінде жазам, оқимын десе 
жҽне аз да болса латын ҽріптерді білетін болса (мектепте ағылшын, неміс,т.б.жҥргізіледі) тез 
ҥйренеді  де,  пайдалана  алады.  Жаңа  латын  графикасындағы  қазақ  алфавиті  жақсартудан 
ҽрине шектелген жоқ, бірақ қазіргі қолданысқа, тілімізді латын графикасына кҿшіруге толық 
ролін  атқарады  ҿйткені  бҧрынғы  емлені,  дҽстҥрлі  негізгі  ҽріптер дін  дыбысталуы  сақтайды 
жҽне  болашақта  жаңа  ҿзгерістерді  мамандар  зерттеп,  енгізе  алады.  Аталған  алфавит  жер-
шарының кез-келген жерінен компьютерде ағылшын драйвері болса қазақ мҽтіндерді толық 
тере алады да электронды пошта немесе интернет сайтта қазақ тілінде мағлҧматтарды алады 
жҽне  жібереді.  Мҽліметтерді,  сҿздерді  алфавит  бойынша  тізбектеу  ҥшін  жаңағы  ағылшын 
драйверлер жарай береді, ҽрине реттелу бҧрынғы алфавиттен ерекшеленеді, бірақ оған да тез 
ҥйренуге  болады.  Осы  бағытта  да  ҽлі  де  кҿптеген  жҧмыстар  кҥтіп  тҧр.  Біріншіден 
терминдерді  жасау  жҧмыстарды  ары  қарай  жҥргізіп  реттеуіміз  керек.  Жҥйелік 
бағдарламалар,  браузерлер  (интернет  мағлҧматтарды  -  сайттарды    кҿрсететін  қолданбалы 
бағдармалар),  СУБД  (  мҽліметтер  қор  басқару  жҥйесі)    т.с.с.  тек  бір  терминге  келтірілген 
сҿздерді  анықтай  алады.  Бҧрынғы  ақпараттық  ресурстарды  жаңа  латын  ҽріптерге  кҿшіру 
жҧмыстар  кҥтіп  тҧр,  оларды  сканерді,  айқындыру  жҽне  конвертор  бағдарламаларды 
пайдалану арқылы автоматтандыру жолымен шешуге болады. 
Демек,  Елбасының  осы  тапсырмасы  мен  латын  ҽліпбиіне  кҿшудің  қаншалықты 
маңыздылығына қарамастан, ҿкінішке қарай, бҧл мҽселені ҽлі де болса тек қана талқылаудан, 

 
25 
ҧсыныс айтудан ҽріге апара алмай отырмыз. Ендігі арада саяси-экономикалық, ғылыми жҽне 
халықаралық  маңызы  бар  бҧл  мҽселені  кідіртудің  қажеті  жоқ  қой  деп  ойлаймын.  Ҿйткені, 
ғаламтор мен ҧялы байланыстың жазармандары мен пайдаланушылары, ҽсіресе, бҥгінгі жас 
буын ҿкілдері латын ҽліпбиін ҽлдеқашан пайдаланып та жҥр. Латын ҽліпбиіне кҿшу туралы 
мҽселеге  инновациялық  тҧрғыдан  қарау  керек.  Инновация  -  жаңалық.  Жаңалық 
жылдамдықпен  жҥзеге  асады.  Созылып  кеткен  нҽрсе  жаңалық  болудан  қалады.  Латын 
қарпіне кҿшу мҽселесін созғаннан ешқандай пайда таппаймыз. Бҧл бастаманы жҥзеге асыру 
жылдамдығын,  инновациялық  қуатын  ғалымдар  анықтайды  деп  ойлаймын.Сҿз  соңында 
айтарым бірлігі жарасқан бейбіт елдің ҿскелең ҧрпағы ретінде барыншы ҿз ҥлесімді қосуға 
дайынмын. Сол мақсатта сапалы білім аламын, саналы тҽрбие аламын, салиқалы сҿз айтуға 
ойланамын. 

жүктеу/скачать 3,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: