Сборник материалов VIІІ международной научной конференции студентов и молодых ученых «Наука и образование 2013»

 
41 
ойындағысын  жеткізіп тауысып  айтуды  қалайды.Сҿз  ҿнерінің  бар  асылын,  ең  шҧрайлысын 
таңдап    алып,керегінше  ойнатып,жаратып,оны  дамыта  білген.  Ҽдеттегі  прозадан  ҿзгеше 
ырғаққа  қҧрылған  сҿйлемдер  автордың  ақындық    қабілетінің  молдығының  белгісі.  Прозада 
да ақындық ҥлгіні сақтайды. Ол қарасҿздің ҿзін желдірмелете, ырғақты ҽуенге қҧрады. 
Қанеш Қанафиннің қаламынан туындаған шалқыма, қазақы ҽңгіме, ақ ҿлең тҥріндегі ой-
толғаулары  ҿзгеге  ҧқсамайтын,  не  жазса  да,  нені  жазғысы  келсе  де  сол  тақырыптың  небір 
қҧпиясы  мол  сырларын  барынша  нанымды  да  шынайы  жеткізетін  жергілікті 
журналисттердің бірі, ҿзіндік қол таңбасы бар суреткер. 
Ҿзінің ағыл-тегіл шалқымасымен туған жерге деген, оның жалпы ақ кҿңіл адамдары мен 
таңғажайып  табиғатына  деген  сҥйіспеншілігін  жан-жақты  жазып,  облыс,  республика 
кҿлемінде  шығатын  баспасҿз  беттерінде  ҥзбей  кҿрініп  келеді.  Біз  бҧл  зерттеу  еңбегімізде 
қаламгердің ҽр жылдары баспасҿз беттерінде жарық кҿрген шалқымаларын жинақтап, ҿзінше 
ҿзгеше  жанр  –  ҽдеби  дҥние  жазып  жҥрген  қаламгерді  кҿпшілікке  танытып,  азды-кҿпті 
еңбегін бағалауды мақсат етеміз. 
Қазақ  халқының  маңдайына  біткен  жалғыз  тҿл  мерекесі  Наурыз  кҿп  жылдан  соң 
ортамызға  оралып,  жаппай  тойлауға  кіріскен  кҥні  ҧлтжанды  да  ақынжанды  Қанеш  бҿркін 
аспанға  атып  қуанады.  Шалқайып  тҧрып  ағыл  да  тегіл  шалқыма  жазады.  Оқығанда  жан 
дҥниең  босап,  осындай  халқымыздың  кҿл-кҿсір  даладай  кҿңіліне  бола  біткен  Наурыз 
мейрамының  қадір-қасиетіне  тҽнті  боласың.  Журналист  шеберлігіне  риза  боласың. 
Шынымды  айтсам,  алғаш  оқығанда  ерекше  тебіреніп  кеткендігімді  айтып  ҿткім  келеді. 
Ҿздеріңіз куҽ болыңыздар, бір-екі абзацын оқып кҿрелік. 
«Наурыздың  есіп  жылы  самалы,  таусылып  қыстың  амалы,  қақырап  қаһарлы  қамалы, 
алтай қыс ақ кебін жамылып,  қаталдық ҥлесінен табылып,  мынау бҥгінгі  жайнаған табиғат 
кеше  міне,  ҿкпек  жел  есерінде,  жатқан  ҿлім  тҿсегінде  сілкініп,  тіріліп,  жасады  ірілік,  нҧр-
шуақ  тҿгіліп,  ақ  қардың  кҿбесі  сҿгіліп,  бу  шыққан  боз  қырдың  тҿбесі  кҿрініп,  ашылып 
қалыпты не дейін, ҽнекей, жасарып шаруа-кедейің, дегендей қам жасап бірдеңе егейін, келіге 
тҥйіп  ап  талқанын,  дайындап  егістік  алқабын,  бастады  ізгілік  бір  істі,  молшылық  жасауға 
кірісті, осылай болуға тиісті. 
Кҿп  кҥткен  сарылып,  Наурыз  кеп  жарыдық,  бҧл  кҥннің  ерекше  жылуы  барын  ҧқ, 
бҽледен-бақастан,  сойыл  ап  тақасқан  мінезден  арылып,  ақ  тҥйе  қарыны  жарылып,  мҽз 
мҽйрҽм Қазағым, ҿмірі кҿрмеген тарылып...» [1, 5]. 
Қарымды  қаламгер  шалқыма  жазудың  нағыз  хас  шеберіне  айналған  деуге  болады.  Сол 
ысылған  шеберлігін  қазақ  халқының  біртуар  батырларына  арнаған  шалқымаларынан  да 
айқын аңғаруға болады. Аманкелді батырдың қанды кҿйлек серігі, атақты қол мерген Қҧлан 
Кейкі  туралы  жазылған  шалқымасын  тебіренбей  оқу  мҥмкін  емес.  Ҽр  жолы  мен  ҧтымды 
ҧйқасынан  қаның  қызып,  бір  орныңда  тыныш  отырып  тыңдауға  асқан  шыдамдылық  керек. 
Қазақы  намысың  оянып,  Кейкі  атамыз  сияқты  кҥн  туса  халық  жауына  ат  ойнатып,  атой 
салғың келеді. Бҧл ҽрине, қаламгердің сҿз маржанын тере білгендігі, батырдың кҿзсіз ерлігін 
кҿре білгендігі екендігі даусыз. 
«Менің Кейкі бабамды, бір-ақ туар адамды, кеңеске қарсы шықты деп, қызылдың басын 
кҿрге  тықты  деп,  опасыз  ақты  ойрандып  жықты  деп,  қызыл  империяның  «ғаламат» 
жақсылығын теріс ҧқты деп, Кейкінің ызғарынан ормандай орыс ықты деп қуғындады, мҽрт 
мінезді батыр қашан елдігін ту қылмады, ҿз елінде, ҿлең тҿсегінде тыныш жатқызбай, таңын 
атқызбай, малын баққызбай, шамын жаққызбай, тҥрткілеп болмаған соң бекіп, беркіп, кҥші 
бойында тертіп, сарбазын соңына ертіп, шар болаттай соғылғаны, сосын ел ҥшін қол бастап, 
астында  кҥрең  қасқа  ойқастап,  жауын  байқастап,  бізге  белгілі  хас  жауы  –  кҽпірді  шу 
қылғаны... 
Кейкі бабам қазақтың қамы ҥшін қара басты талай тігіп бҽйгеге, жалғыз ҿзі жҥз кҽпірге 
тең  келіп,  жаугершілік  ҿнерін  бір  адамдай  меңгеріп,  бір  қазағын  мың  кҽпірге  теңгеріп, 
оларыңның  талайын  ат  артына  ҿңгеріп,  ҿз  ҧлтының  жауына  салған  солай  шеңгелін,  Кейкі 
орнатқан заман ептеп жҿнделіп, соны енді жырлап тҧрмын мен келіп... 

 
42 
Қайран  ҿмірі  қайталанбас  Кейкі  баба  еліңе,  ҿзіңе,  отбасыңа  ақтар  салған  ойран  мен 
қызылдар  салған  қырғын  ҿртеп  ҿзегіңді,  дҧшпанға  жібермей  кезегіңді,  кҽпірге  тергіздің 
тезегіңді, қазақ ҥшін ерлігің ҧшан-теңіз бақсам сені, кекке ҧстаған халқыңның ақ семсері, туа 
біткен  бақ  дарып,  қалың  жауды  қақ  жарып,  ҧсынғанын  қҧлатып,  ҧзыннан  сҧлатып  ҧтқан, 
жауы  кҿлденең  кҿлеңкесінен  ыққан,  батыр  осы  біздің  аруақ  қонып,  нар  шҿккен  жерден 
шыққан...!» [2, 3]. 
Бҧл шығармасында туған жердің келісті келбетін оның біртуар, халық ҥшін жаратылған 
батырларының ҽсем  сҿз маржандарымен кестелеп, туған  жерге деген сҥйіспеншілік сезімге 
бҿлейді,  оқушыны  сҧлулық  ҽлеміне  ендіріп,  жанын  ҽлдилейді.  Сондай-ақ  жазып  отырған 
кейіпкерінің  мҽртебесін  кҿтеру  ҥшін  дыбыстарды  еркінше  ойнатып,  керемет  ҿрнек,  сурет 
жасаған. 
Қанеш  Қанафин  -    қазақ  тілінің  мол  байлығын  барынша  сіңірген  қаламы  қарымды 
қаламгер. Оның қай туындысы болса да жан тербетеді,адамды нҽзік, сҧлу сезімдерге бҿлейді. 
Айтайын деген ойын жеткізуде бҽйге атындай кҿсіле тартады, бір сҿз бір сҿзден, бір ой бір 
ойдан туындап, ҧшқындап, ҿрлеп, шырқай береді. Шын жҥйріктің шабысына, ҥдей ҿрлеген 
асқақ  ақын  ҿнеріне  сҥйсінесің.  Шынайы  ақ  жҥректен  сҿз  тҥйдек–тҥйдек  ағылады.Сҿз 
ҿнерінің асқан қҧдіреті осылайша ҿрнек тапқан.                                                  
     Қаламгердің  кҿркемдік  ҽлемі  ҿмірді  жете  танып,  оны  қҧнарлы  оймен,  қҧнды  сҿзбен 
жеткізе  білуден  басталады.  Бір  мазмҧнды  кҥрделі  ойды  ҽртҥрлі  кҿркем  бейнелі  сҿз 
қолданысымен  ҽсерлі  қҧбылтады,  біріңғай  теңеулермен  қиыстыра  отырып,кҿркем  сҿздің 
адам жанын баурап алар эстетикалық қасиетін кҿркем жеткізеді. 
Қаламгер  қиялының,  кҿркемдік  ойлау  дҥниесінің  кҥш-қуаты    шар  тарапқа  жетелейді. 
Қазақтың ҧлттық тілін терең меңгерген, тілдік қоры бай. 
Сҿз ҿнерінің бар асылын, ең шҧрайлысын таңдап  алып,керегінше ойнатып,жаратып,оны 
дамыта  білген.  Ҽдеттегі  прозадан  ҿзгеше  ырғаққа  қҧрылған  сҿйлемдер  автордың  ақындық  
қабілетінің  молдығының  белгісі.  Прозада  да  ақындық  ҥлгіні  сақтайды.  Ол  қарасҿздің  ҿзін 
желдірмелете, ырғақты ҽуенге қҧрады. 
Қазақ  сҿз  ҿнерінің  мҽуелеу  жолына  ҿзіндік  кҿркем  қолтаңбасын  қалдырған,  сҿз 
маржанынан ҿшпес ҿрнек ҿрген, жаратылысы бҿлек қаламгер деп білемін. 
Жеке  дара  шалқыма  жанрына  қалам  тербеп,  ҽдеби  саны  соқпақ  салған,бҧл  жолда 
оқырмандары  тҧщына  оқитын  талай  тҧтынған  туынды  туғызған  қаламгердің  еңбегі  елеуге 
тҧрарлық.  Арамызда  жҥрген  кҿбіміздің  қолымыздан  келе  бермейтін  шалқыма  жазып, 
баршаның  кҿңілінен  шығып  жҥрген  қаламгер  еңбегін  ҽділ  бағалап,оның  рухани  танымдық 
туындыларын кҿпке лайықты таныстырып, мерейін ҥстем ету – біздің борышымыз болмақ. 
      Сҿз соңында айтып ҿтсек, қаламгердің сирек жанр – шалқыма жазудағы шеберлігіне, 
дыбыс  ҥндестігі  мен  ҧтымды  ҧйқас  тізбектерінің  тҥзілу  ерекшеліктеріне  тағы  бір  оралуды 
қажет етеді. 
Мақаламызды қорытындылай келіп, мынадай тұжырымдар жасаймыз: 
-    Шалқыма  жазу  ҥшін  талмай  іздену,  қалт  еткенді  сезіп,  жан–дҥниесімен  тҥйсіне  білу 
ҥшін  жан-жақты  білімділік  қажет  екенін  аңдадық.  Қ.Қанафиннің  бай  кітапханасы  мен 
мҧрағаттағы материалдары мен бейнетаспаларымен танысып, керегінше пайдаландық.  
- Қаламгердің майын тамыза жазған, ақ ҿлең тҥріндегі шалқымаларымен танысып, оның 
ҽр  біреуін  зор  ынта  қойып  оқып  шыққанда  зерттеу  жҧмысына  қажетті  біршама  деректерге 
қаныққандай  болдық.  Кез–келген  шалқымасын  оқи  отырып,  оның  жазылу  тарихы,  стилі 
жайында автордың ҿз аузынан естіп білу, тағы да қаныға тҥсу мақсатында жиі сҧхбаттасып, 
ҿзімді  қызықтырған  сҧрақтарға  тҧшымды  жауап,  қосымша  материалдар  алып,  ғылыми 
ізденісімізді нақты деректермен толықтыра тҥстік. 
 
Қолданған әдебиеттер тізімі 
 
1.
 
Наурызнама // Ақ жол, №8. 15-31 наурыз 2000 жыл 

 
43 
2.
 
Иман батырдың ізбасары – Қҧлан Кейкі // Аманкелді Арайы, №18. 15-30 қыркҥйек, 2000 
жыл 
 
 
УДК 82-14 
С.МҼУЛЕНОВ ҾЛЕҢДЕРІНІҢ ДЫБЫСТЫҚ ҼУЕЗДІЛІГІ 
 
Асембаева З. К., аsembaeva 88@mail.ru 
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ҧлттық университеті, Астана 
Ғылыми жетекшісі – А.Ҥсенова  
 
Ҿткен ғасырдың екінші жартысында қазақ поэзиясына шоқтығы биік бір топ ақындар 
легі  келді.  Осы  ақындардың  ішіндегіҿзіндік  ерекшелігіменжҧрттың  ыстық  ықыласына 
бҿленген ақындардың бірі – Сырбай Мҽуленов.   
«Сырбай тек ҿз мектебі бар ақын ғана емес, қазақ поэзиясын жарқыраған жаңа кезеңге 
кҿтеріп бере алаған кемел қҧбылыс». [ 1,3] Ҽ.Кекілбаевтың осы бағалауы Сырбай феноменін 
ашуды  меңзесе  керек.  Сырбай–  аталған  кезеңдегі  лирикалық  поэзияны  тҥр,  тҽсіл  жағынан 
байытып, лирикаға ҿз ҥлесін қосқан ақын. 
         Ҿлеңге  жаны  қҧштар  қазақ  кез-келген  ҿлеңді  оқығанда  бірден  жаныңды  баурап  алар 
ҽдемілікке, нҽзіктікке назар аударытыны ақиқат.  Ҿлеңдегі дыбыстық ҽуезділік ҿлең мҽнерін 
ажарландырумен  бірге,  ақынның  айтар  ойын  дҽл  жеткізеді.  Сҿз  дыбыстардан  қҧралып, 
сезімге ҽсері кҥшті болғандықтан, ақындар дыбыстық ҽуезділікке ерекше кҿңіл бҿледі. Ҿлең 
жолдарын  есте  сақтауға  да  дыбыстық  ҽуезділіктің  маңызы  кҥшті  екені  белгілі.Лириканың 
ҿзіндік ерекшелігі дедыбыстық ҽуезділікте.  
Ҿлең  сҿздің  шебері  С.Мҽуленов    кҿптеген  ҿлеңдерінде  айтайын  деген  ойына 
оқырманның назарын айрықша  аудару ҥшін дыбыс таңдауға ерекше кҿңіл бҿледі. 
Сырбай ҿлеңдерінің дыбыстық ҥндестігі ҧйқасқа берік байлаулы. 
Сарқыпалып аз кҥнде сабырымды, 
Алыс қалып білдірдің қадіріңді. 
Самал желдей сағындым ҽр кҥніңді,  
Маңмаңкердей сағындым адымыңды. 
 
Бҧлдырайсың алыстан сағым болып, 
Жҥрек шіркін жанады жалын болып, 
Сен шығасың кҥлімдеп  кҥнім болып, 
Сен атасың дірілдеп таңым болып. 
 
Сенсің жалғыз кҥндіз-тҥн тілегенім, 
Мың тіріліп, сен десе мың ҿлемін, 
Айқайласам жетпейді даусым менің  
Ойлай-ойлай ормандай тҥнеремін. [1,23] 
Ақынның  от  кешкен  жылдардағы  жарына  арналғанбҧл  ҿлеңі  он  бір  буынды  ҿлең 
ҿлшемінің  4+3+4  ҿрнегімен  қҧрылған.  Алыстағы  солдат  сағынышын  реалистікпен 
суреттейді.  Қарамен  кҿрсетілген  бірҿңкей  дыбыс  ҿрнектерін(са-,ал-)  қайталап,  шап-шағын 
ҿлеңгебірнеше  ойды  сыйғызып  бере  алған.«Бір  дыбысты  қайталап  кҿп  қолданудың 
шығарманың  алдына  қойған  мақсаты,  автордың  айтайын  деген  ойына  байланысты.  Дыбыс 
қайталақтауының  ҿзі  мазмҧнмен  байланысты  болады»,  -дейді  профессор  Қ.Жҧмалиев  [2, 
191]  Ал,  ҿлеңтанушы  С.Негимов  «...ҿлеңдегі  ҥндестік  дыбыстар  жҥйесінің  орналасу 
тҽртібінен  туатын  қасиеттірдің  бірі.  Ҥн  келісімі  ой-ырғағы  келісімімен  ҧштасқанда  ғана 
эстетикалық  мҽнге  ие  болады»,-[3,78]  деп  Қ.Жҧмалиев  пікірін  тереңдете  тҥседі.  Ҿлеңнің 
басты  функциясының  бірі  оқырманын  эстетикалық  лҽззатқа  бҿлеу  екендігін  ескерсек,  бҧл  

 
44 
талаптар  лирик  С.Мҽуленов  ҿлеңдерінен  де  кҿрініс  табатынына  жоғарыдағы  ҿлең  дҽлел 
болатындай.Ақынның махаббат лирикасына жазылған тағы бір ҿлеңіне ҥңілсек: 
Кермеқас, 
найза кірпік, 
бҥлдіршін бет 
          Табиғат бір жыл туған  
                   бір жҥрсін деп. 
Деміңнен демін алып  
кеудем кеңіп,  
Жҥрегім жҥрегіңде  
                     тҧр дҥрсілдеп.[1,60] 
Дҽстҥрлі  11  буынды  жыр  ҿлшемінің  жеті  жҽне  тҿрт  буынға  негіздеген  3  жҽне  2 
тармаққа  бҿлініп,  қара  ҿлең  ҧйқасымен    жырланған  бҧл  ҿлеңнің  ырғақтық-интонациялық 
мҽні  зор.  Ҽр  тармақтағы  сҿз  тіркестерінің  ҿзара  бірдей  дыбыстан    басталуы  ҿлеңнің 
кҿркемдік  қуатын  арттырып,  қҧлақ  қҧрышын  қандырады.    Қазақтағы  «екі  жарты  -  бір 
бҥтін»деген сҿзді бір шумақ арқылы кҿркемдеп, жеткізіп отыр   
Жҧдырықтай жҧмыр, 
Бҧлшық еттей шымыр, 
Желіп ҿтті, 
Жігіттік ғҧмыр. 
Тҥнектей тҧнжыр, 
Жаңбырдай сылбыр, 
Кҥліп жетті,  
Кҽрілік қҧрғыр. [1,316] 
Мҧнда  ҿмірдің  ҿткінші  екенін  айтқан  ой  соған  сай,  жеңіл:  4+2,  4  жҽне  3+2,4 
ҿрнектерімен  қара ҿлең ҧйқасына негізделген. Ҿлеңнің ықшамдылығының ҿзі біраз жайды 
аңғартатын  сияқты.Ақын  уақыттың  сырғымалылығын  сездіргісі  келгендіктен  осы  ҿлшем 
оралса керек. Ҿлеңде дыбыстар орайласып ҧйымдасып, тыныс байлығын молайтқан. Тармақ 
басындағы    жҧдырықтай-бҧлшық  еттей;  тҥнектей-жаңбырдай  сҿздерінің  эстетикалық  мҽні 
ерекше. Мҧндағы  - дай дыбыс ҿрнектері тармақтың ҽуезділігін, лирикалық  –эмоционалдық 
стилін мейлінше арттырып тҧр.Ақынның келесі ҿлеңіне ой жҥгіртсек: 
Сары жапырақ – кҥздің оты жанатын, 
Сары жапырақ – кҥздің кҥні сары алтын. 
Сары жапырақ - ҧшпай қалған дірілдеп - 
Сарқылмаған сабырым мен тағатым. 
 
Сары жапырақ - ҿткен жазды сағыну, 
Сары жапырақ – кеткен қазды сағыну. 
Сары жапырақ – сағыныштың белгісі, 
Сары жапырақ – сарылу да табыну. 
 
Сары жапырақ – жар кҿтерген орамал, 
Ол жоғалса – екі жҥрек жоғалар. 
Ҿткен жазды, кеткен  қазды сағынба, 
Олар тағы жҧбын жазбай оралар.[1, 293] 
12 буынды  лексикалық анафорамен берілген ҿлең ( 3 тармақ 11буынды) 5+4+3ҿрнегімен ҥш 
дыбыстық  ҥндестікке  негізделген.  Ақын  мҧнда  «сары  жапырақ»  арқылы  лирикалық 
кейіпкердің жан дҥниесін психологиялық паралеллизм ҽдісімен бейнелеп, яғниҿзінің кҿңіл-
кҥйін  табиғаттың  ҿз  бояуымен  салыстыра  ҧғып,  нағыз  классик  ақындарға  тҽн  шеберлікпен 
философиялық ой тҥйеді.Ақын «Ақ тҥс» ҿлеңі бастапқы жҽне соңғы қайталаулармен ҿрілген:  
Сҥйемін тҥскі тауды аппақ, 
Сҥйемін қысқы қарды аппақ, 

 
45 
Сҥйемін ҿзен жарына 
Сҥйеніп тҧрған талды аппақ. 
 
Сҥйемін селдір бҧлтты аппақ,  
Сҥйемін мҿлдір сҥтті аппақ, 
Сҥйемін аппақ кҿңілді 
Ақ жаныммен қҧттықтап.[1,70] 
Кіршіксіздікті сҥйетін ақын кҿңілін ҽспеттейтін ҿлең 9 жҽне8буынды жыр ҿлшемінің 
3+2+4(3+5)ҿрімімен  берілген.  Лексикалық  анафора  синтаксистік  параллель  қатарлар  тҥзу 
арқылы    орналасып,  ҿлеңнің  кҿркемдік  қуатын  мейлінше  арттырумен  бірге  ақынның  жан 
дҥниесін, ақындық болмысын танытып тҧр. С.Мҽуленовтің мҧнда  лексикалық анафора мен 
эпифораны да бірге қолдануының ҿзі  ҿлең қҧрылымына  аса талғампаздықпен қарайтынын 
ҧқтырса  керек.«Сары  жапырақты»,    «сҥйемінді»  лексикалық  анафора  дедік.  Дегенмен  де 
Сырбай  Мҽуленов  «с»  дауыссыз  дыбысының  эстетикалық  мҽнін  оқырманына  айрықша 
сездіргісі келетін сияқты.Бҧл пікірімізді тҿмендегі жыр жолдары толықтыра тҥседі:  
Соғыс- аспан тҿрінде, 
Соғыс – ҿзен тҥбінде. (Секунд) [1,55] 
Соққан боран тҥніменен, 
Соқпай қойды кҥндіз де. 
Соқшы,  боран, кҥніменен, 
Жетпей қалды тҥнбізге   (Нҧрия,3 шумақ) [1,25] 
Столда қолға алынбай жатырқалам, 
Секілді ол да қазір жатырқаған. (Самед Вургун,5  шумақ)[1,23] 
Су сыбырлап барады, 
Сыбырының сыры бар. [1,20]  
Сонау Сырда бір қыз бар 
Сҥйеді де сҥймейді. [1,19] 
 
Мҧндай жыр ҥзінділері ақынның барлық жинағынан кҿрінеді. 
«Дыбыс,  ырғақ,  ҧйқас  т.б.  жҧмыла  жабылып,  поэтикалық  ой  жҥйесін,  сезім 
шындығын  мҽнерлі  жеткізуге  ат  салысады»[3,95]-  деген  ғалым  С.Негимов  пікірі    Сырбай 
ҿлеңдерінің  сырын  аша  тҥсері  хақ.Бҧл  ҿлеңдерінде  ақын  «с»  дыбысын  аллитерациялау 
арқылы  оқырманға  айтар  ойын  анық,  жеңіл  жеткізіп,  ҿлең  мазмҧнын  тереңдете  тҥскен. 
Сонымен  бірге  бҧл  ҿлең  ҥзінділерінің  ҽуезділігінде  дауысты  дыбыстармен  қатар  дауыссыз 
дыбыстардың да орны ерекше. 
Жоғарыдағы  «Ақ  тҥс»  ҿлеңінде  анафора  мен  эпифораны  бір  тармақта  ҥйлестірсе, 
келесі ҿлеңде  қайталауға шумақтың басқы жҽне соңғы тармақтары негізделген: 
Оның айтуынша, 
Ҿзі дара, 
Ҿзі дана, 
Бҧл ҽлемде   
Тек ҿзі ғана. 
 
Оның айтуынша, 
(Басқаның кҿзін ала) 
Сҿзі жаңа, 
Ойы жаңа, 
Тек ҿзі ғана. 
 
Қҧныққан ҿз қамына, 
Шыққан тек сҿз бағуға...[1,113] 
Тҽкҽппар,  ҿзімшіл,  менмен  адамды  дҿп  басып  суреттеген  бҧл  ҿлеңнің  табиғатыҿзі 
жуан  дауысты  дыбыстарды  тілеп  тҧрғандай  ҽсер  аласың.  Ақын  мҧнда3  ырғақтық-

 
46 
семантикалық  бірлікті  жеке  тармақтарға  бҿліп,  ҽр  сҿзді  салмақтап,  ойды  ҥдете  тҥседі. 
Шҧбыртпалы ҧйқас ҿлең мазмҧнынан туындап отыр. 
Сырбай  жырларының    дыбыстық  ҽуезділігін,  ҽсемдігін,  Сырбайдың  ҿлең-жырдың 
шыңына шыққанындҽлелдейтін ақ ҿлең тҥрімен жазылған атақты «Ақ тҥн» ҿлеңін талдасақ. 
Бҧл  ҿлеңгеС.Мҧқанов,  Ж.Молдағалиев,  Д.Ҽбілев,  Ҽ.Нҧрпейісов  т.б.  ақындар  ерекше 
сҥйсініп, ҽр кезде жазған мақалаларының ҿзегі еткені белгілі.    
Ақ тҥн, ақ тҥн 
Алып бір ақсауыт . 
Ақ боз аттың  
Жалындай ақша бҧлт. 
Ақ тҥн-  ақ гҥл 
Айнала тҧтасқан. 
Тҿгілмей шақ тҧр 
Ақ мҧхит – сҥт аспан...[1,368] 
Ленинград  қаласының  ақ  тҥске,  ақ  іске  бҿленгенін  символдық  образбен  берген  ой  
ерікті  ҿлең  ҧйқасына  қҧрылған.  69  тармақтан  тҧратын  ҿлеңде  «ақ»  сҿзінің  35  рет 
қолданылуыҿлеңнің  мҽнерлілігін,  ҽуезділігін,  кҿркемдігін  айғақтаса  керек.  «Ҽуезді  тҧсқа 
сҿздің,  сҿз  тіркесінің  қайталануы  жатады».[3,109]  Ҿлеңнің    ҽуезді  тҧсы    ҿлеңнің  атына  сай 
«ақ тҥнде».   Ақ  тҥн  тіркесінің  кҿп  қайталануы  бір  жағынан  ҿлеңнің  тҧтас  бітімі  мен 
бҿлшектері  арасындағы  шамаластықпен  ҽсемдікті  белгілесе,  екінші  жағынан  автордың 
айтқысы келген ойына назар аудартады.  
Ақынның«Орта  Азия»,  «Елтінжал»,  «Қҧрақ»,  «Аққу»т.б.ҿлеңдерінде  «ақ»,  «ар» 
сҿздері  кҿп  қолданылады.  Бҧл  сҿздерді  жиі  қолдануыС.Мҽуленовтің  сҿздік  қорының 
молдығын,  ҿлең  жазғанда  сыр  сандығының  пернесі  шертіле  кетіп,  тамаша  ҿлеңдер  ақша 
қардай жауатынын танытса керек. «Ар»: 
 
Жарылып жартас қақырап, 
Темір мен темір сайысар. 
Кҿк аспан сынып шатынап, 
 
Қара жер белі қайысар. 
 
Қайыспай сонда тҧрып қал, 
Қалқан ғып намыс-арыңды. 
Оқ дарымас бойыңа, 
Жау ала алмас жаныңды.[1,8] 
Ақынның  келесі ҿлеңі былайша тҥзіледі: 
-Тҥнде ҥріп, ырылдап, 
Кҥзетеді ҧйқымды. 
Деп мақтайсың зуылдап, 
Имек тҧмсық итіңді. 
 
Жоқ ол жайлы жаманат, 
Ҥрмейді еш кісіге. 
Тек ҥреді абалап, 
Жатқан итің ішіңде.[1,518] 
Ҿлеңде  ақын  ашық  буынға  біткен  сҿзбен  бітеу  буынға  біткен  сҿзді  мақсатты  тҥрде 
ҧйымдастырған.  Бҧл  ҥндесу  қҧбылысы  алғаш  С.Сейфуллин  ҿлеңдерінен  кҿрінген-ді.  [4,58] 
Шалыс  ҧйқасқа  қҧрылған  ҿлең  тармақтары  бірҿңкей  жуан  немесе  бірҿңкей  жіңішке  болып 
ҧйлықпаған.  Алғашқы  шумақтағы  2,  4  тармақ  жіңішке-жуан,  жіңішке  –  жуан-жіңішке 
болып  келеді:  кҥзетеді  ҧйқымды;  имек  тҧмсық  итіңді.2-шумақтағы  1,3  тармақтардағы 
ҧйқасушы негіздер  жуан дауысты сҿздермен ҧйқасса (жаманат-абалап),  2,4 тармақтардағы  
ҧйқасушы  негіздер  жіңішке  дауысты  сҿздермен  (кісіге-ішінде)  ҧйқасып,  ҿлең  мҽнерін 
ҽрлендірген.  

 
47 
Ақын танымындағы «Алма қыздың» сипатына ҥңілсек:  
Алма ағаштар сҽнді қыздай, 
Алма ағаштар мҽңгі уыздай, 
Алма ағаштар таң секілді. 
......................................... 
......................................... 
Алмаларды жастай ҥзбе, 
Албыратып сақта кҥзге,  
Ҽркімде алма бар емес пе?! [1,298] 
Абай  алтыаяғын  негізге  ала  жазған  бҧл  ҿлеңінде  синтаксистік  симметрия 
сақталынған. Алма ағаштар туралы айта келіп, ой басқа арнаға ауысқанда  (4-шумақ) ҧйқаста 
шҧбыртпалы  ҧйқасқа  ҿзгерген.  Сондай-ақ  дыбыстық  ҥндестік  те  жуан  дауыстылардан  (ҽр 
шумақтың 3-тармағынан басқа) жіңішке дауысты сҿздерге ауысып, ырғақтық-интонациялық 
ҿріс ширыға тҥскен. 
 
С.Мҽуленов  қай  тақырыпты  жырласа  да  оқырман  кҿңілінен  шығатын  лирик  ақын 
екенін  жоғарыдағы  ҿлеңдер  тағы  да  дҽлелдесе  керек.Сырбай  ҿлеңдеріндегі  дыбыстық 
ҽуезділіктің  қуаты  соншалық,  қасиетті  қазақтың  қара  ҿлеңінің  қадірін  одан  ҽрі  арттыра 
тҥскен. 
 
Қолданған әдебиеттер тізімі 
 
1. Сырбай Мҽуленов. Ҿлеңім –ҿмірім менің. Алматы, «Санат», 1997,- 576 б 
2. Жҧмалиев Қ.Ж.  Ҽдебиет теориясы. Аламаты: Мектеп, 1969 
3. С.Негимов. Ҿлең ҿрімі. Алматы, Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы, 1980 
4. А.Ҥсенова. Қазіргі қазақ ҿлеңінің қҧрылысы: дҽстҥр жҽне даму,-135 б ҥрдістері: 
Монография. –Аламаты: Білім, 2010.-320 
 
 
УДК 82-14 

жүктеу/скачать 3,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: