Сборник научных трудов г. Кокшетау, 2016

глава 3 ГК, говорит об объектах субъективных гражданских прав, которые могут принадле-
жать  гражданам,  юридическим  лицам  и  государству  как  особому  субъекту  гражданского 
права [1]. 
Объектами субъективных гражданских прав, а последние существуют лишь в право-

176 
отношениях, по п. 1 ст. 115 могут быть, во-первых, имущественные и, во-вторых, личные не-
имущественные блага и права. Характеристика их как объектов прав означает, что имущест-
венные и личные неимущественные блага и права являются предметом воздействия субъек-
тов  гражданского  права,  поскольку  под  объектом  в  общем  смысле  этого  слова  понимается 
все то, на что оказывает воздействие субъект. При этом воздействие субъекта права на объ-
ект права специфично. Оно не изменяет естественных и иных свойств объекта, а влияет лишь 
на его юридические свойства и состояния, причем только в рамках, предусмотренных зако-
нодательством. Под имущественными благами ГК понимает все те материальные предметы и 
иные ценности, в частности, энергию, работы и услуги, которые могут удовлетворять мате-
риальные и иные потребности субъектов права и включены в сферу отношении, регулируе-
мых  гражданским  правом.  Объекты  природы,  являющиеся  природными  ресурсами  могут 
быть объектами гражданского права, и соответственно, признаются законодательными акта-
ми  объектами  собственности.  Их  можно  отнести  к имущественным  благам.  Так,  например, 
согласно п. 3 ст. 6 Конституции РК и ст. 193 ГК земля, ее недра, воды, растительный и жи-
вотный мир, другие природные ресурсы находятся, за исключением случаев, предусмотрен-
ных законодательными актами, в государственной собственности и, следовательно, относят-
ся к имущественным благам. 
Под  имущественными  правами  понимаются  гражданские  субъективные  права  на 
имущественные  блага,  их  приобретение,  использование  и  отчуждение.  Среди  имуществен-
ных  прав  выделяются  вещные  (ст.  ст.  188  и  195  ГК)  и  обязательственные  (см.  ст.  268  ГК). 
Основания возникновения гражданских прав, включая имущественные,  указаны в ст. 7 ГК. 
Иногда законодательство включает в понятие имущества не только имущественные права, но 
и обязанности (например, п. 3 ст. 47 ГК регламентирует, что имущество (права и обязанно-
сти) переходят к правопреемнику в момент его регистрации, если иное не предусмотрено за-
конодательными актами или решением о реорганизации) [2].  
Поскольку  общим  термином  «право»  охватываются  и  право  в  объективном  смысле 
(нормы  права),  и  право  в  субъективном  смысле  (обеспеченная  государством  правовая  воз-
можность субъекта), следует уточнить, что имеет в виду статья 115. Очевидно, субъективные 
права потому, что термин «право» во множественном числе к объективному праву не приме-
няется.  Но  и  применительно  к  субъективным  правам  нередко  различают  объект  права  кон-
кретного субъекта и объект гражданского правоотношения как определенной правовой связи 
между субъектами. Особенно важно такое различие для широко применявшейся в советское 
концепции возможности существования субъективных прав вне правоотношений. 
Поэтому, признавая правоотношение необходимой оболочкой, необходимым услови-
ем самого существования субъективного гражданского права, логично исходить из того, что 
именно объект субъективного гражданского права очень близок к объекту конкретного пра-
воотношения, в пределах которого такое право возникает, существует и реализуется. Из это-
го  мы  и  будем  исходить.  Имущественные  блага  и  имущественные  права  объединяются  об-
щим понятием имущества. Поэтому под имуществом могут пониматься как отдельные иму-
щественные блага или имущественные права, так и их совокупность. Впрочем, в некоторых 
случаях ГК понимает под имуществом как имущественные требования, так и долги (п. 2 ст. 
119 ГК). Кодекс использует также понятие имущественного комплекса (ст. 119 ГК). 
Свойство имущества у материальных предметов - это их социальное, а не природное 
свойство. Экономически имущество, как правило, обладает свойством товара, т.е. имеет по-
требительскую стоимость и стоимость. Перечень основных видов имущества дан в п. 2. ст. 
115. Но этот перечень, как указано в самом п. 2, не является исчерпывающим. Виды имуще-
ства  разнообразны,  и  их  нельзя  полностью  охватить  одним  перечнем.  Например,  в  п.  2  не 
упомянута информация, которая, несомненно, является одним из важных объектов граждан-
ских прав, не указан в качестве объектов гражданских прав и радиочастотный спектр, хотя 
он также является объектом гражданских прав. Можно привести и другие примеры объектов 
гражданских имущественных прав, которые объединены п. 2 статьи 115 понятием «другого 
имущества». 
Пункт  2  статьи  115  содержит  лишь  перечень  основных  видов  имущества,  правовой 
режим  которых  раскрывается  как  в  главе  третьей  ГК,  посвященной  объектам  гражданских 

177 
прав,  так  и  в  других  главах  ГК  и  ином  гражданском  законодательстве.  Поэтому  здесь  мы 
приводим лишь самую общую характеристику вещей как объектов гражданских прав. Далее 
следует обратить внимание на ряд обстоятельств. Первое - общее понятие имущества разде-
ляется здесь на блага и права. Правильность такого объединяющего наименования вызывает 
сомнения. Первыми среди поименно перечисленных предметов названы вещи. Но они в по-
нимании пространственно ограниченных осязаемых предметов внешнего мира сами по себе 
не могут признаваться благом, ибо понятие блага непременно включает желаемую возмож-
ность получать от этих предметов удовлетворение определенных потребностей. Эта возмож-
ность  вытекает  из  общих  качеств  и  свойств  вещей,  которые  приобретаются  через  правоот-
ношение [3]. 
Блага  могут  быть  различными  для  разных  субъектов,  стремящихся их  получить:  по-
требить предмет, пользоваться им, перепродать его другому лицу, подарить кому-либо, со-
хранить для себя как память, даже уничтожить. Любое удовлетворение, сознательно вызван-
ное интересом, любое свойство или качество предмета может проявиться как благо, к кото-
рому стремится субъект правоотношения. Благо может быть естественным свойством вещи, 
либо свойством, которым оно наделяется людьми. Поэтому следует отделить понятие блага 
от понятия вещи, которая служит источником блага, но не совпадает с ним, ибо вещь по су-
ществу  своему  объективна,  а  благо  неизменно  носит  субъективную  окраску,  То  же  можно 
сказать о других предметах, названных пунктом 2 статьи 115 ГК РК. Деньги и ценные бума-
ги  -  это  тоже  предметы,  внешние  для  cубъектов  правоотношений,  являющиеся  для  них 
(субъектов) источником своих благ, вытекающих из обладания деньгами или ценными бума-
гами,  даже  если  они  зафиксированы  в  форме  бумажных  или  электронных  записей.  Своей 
предметной спецификой наделены и другие виды объектов, перечисленные во втором пункте 
названной статьи. 
Таким образом,  исходя из буквального смысла пунктов 1 и 2 статьи 115, вещи либо 
иные предметы, названные в качестве объектов, одновременно именуются и благами. Такое 
обозначительное отождествление прочно укоренилось в юридической разговорной и офици-
альной лексике. Но мы полагаем это упрощением. И при серьезном раскрытии понятия объ-
екта субъективных прав считаем необходимым отличать вещи (иные имущественные пред-
меты) как источники благ от благ как таковых [4]. 
Соответственно благо можно определить как свойство предметов внешнего мира или 
действий других лиц для удовлетворения материальных либо духовных потребностей и же-
ланий. 
Второе обстоятельство. Закон говорит, что объект - это благо либо право. Научные же 
споры  о  том,  может  ли  право  быть  объектом  субъективного  права,  давно  уже  ведутся  на 
страницах печати и в устных дискуссиях. Главным возражением против объединения блага и 
права в общем понятии объекта субъективного права служит то, что субъективное право как 
элемент гражданского правоотношения - это его содержание, которое нельзя отождествлять 
с его другим элементом - объектом. Но такое толкование игнорирует разноплановость поня-
тия  субъективного  права,  во  всяком  случае  -  имущественного  субъективного  права  на  раз-
личных cтадиях его существования [5]. 
Разумеется,  субъективное  право  как  содержание  гражданского  правоотношения  не 
может одновременно являться его объектом. Но право субъекта на одни свойства (или части) 
какого-либо  предмета  может  существовать  отдельно  от  права  другого  субъекта  на  иные 
свойства (части) этого же предмета. Здесь разные субъективные права, выполняющие разные 
функции. 
В случае передачи субъективного права другому лицу при сохранении правоотноше-
ний нового кредитора с тем же должником (цессия, перемена - кредитора в обязательствен-
ном правоотношении) передаваемое право сохраняется в качестве содержания правоотноше-
ния, меняется лишь субъект (правообладатель). Неизменным остается, и объект такого субъ-
ективного права. Но само право от цедента к цессионарию может перейти по договору даре-
ния, купли-продажи либо по иной отчуждательной сделке. И здесь отчуждаемое одним субъ-
ектом и приобретаемое другим субъективное право служит для приобретателя объектом до-
говора купли-продажи, дарения и т.о. Аналогичный режим для прав банкрота, продаваемых 

178 
в числе других его активов на конкурсной стадии банкротства, скупка в биржевых операциях 
прав на взыскание задолженностей и в некоторых сходных случаях. Вот и получается, что на 
стадии  приобретения  определенного  субъективного  права,  принадлежащего  другому  лицу, 
такое  право  служит  благом  для  приобретателя,  то  есть  объектом  правоотношения  (субъек-
тивного права приобретателя), в рамках которого осуществляется передача (переход) права. 
На  стадии  реализации  этого  права,  его  осуществления  оно  становится  содержанием 
правоотношения, в рамках которого оно реализуется, осуществляется. Объектом этого вто-
рого  правоотношения  будет  то  благо,  которое  приобретает  правообладатель  и  которым  он 
может пользоваться и распоряжаться. Иначе говоря, объектом не может быть мое право, но 
объектом может быть чужое право, которым я могу распоряжаться. Например, собственник, 
распоряжаясь предметом собственности, продает его, и благом для него (в правоотношении 
купли-продажи) служат деньги (точнее - свойство денег), получаемые в результате осущест-
вления права. Следовательно, право в положении объекта субъективного права может с пол-
ным основанием оцениваться как благо, к которому стремится приобретатель этого субъек-
тивного права. И общее понятие объекта субъективных гражданских прав может быть обо-
значено одним словом - благо. 
 
ЛИТЕРАТУРА 
1.
 
Указ  Президента  Республики  Казахстан  от  31  декабря  2003  года  №1270  «О  дальнейшем 
совершенствовании системы государственного управления Республики Казахстан» // Пра-
вовая система Параграф, 2009 г. // СПС «Юрист». 
2.
 
Закон Республики Казахстан от 4 июля 2003 года №474-II О государственном регулирова-
нии и надзоре финансового рынка и финансовых организаций // Правовая система Пара-
граф, 2009 г. СПС «Юрист». 
3.
 
Закон Республики Казахстан от 30 марта 1995 года №2155 «О Национальном Банке Рес-
публики Казахстан» // Правовая система Параграф, 2009 СПС «Юрист». 
4.
 
Басин Ю.Г. К вопросу о понятии объекта гражданского права как элемента гражданского 
правоотношения. Гражданское законодательство: Статьи и комментарии. Практика. Вып. 
18. - Алматы: ЮРИСТ, 2003. - 56 с. 
5.
 
Ожегов С.И. Словарь русского языка. - М.: Норма, 1953. - 323 с. 
6.
 
Братусь Д. Институт  «бестелесных вещей» в гражданском праве. Гражданское законода-
тельство: Статьи и комментарии. Практика. Вып.18. - Алматы: ЮРИСТ, 2003. - 138 с. 
7.
 
Гражданский Кодекс Республики Казахстан (общая часть). Комментарий, В двух книгах. 
Книга 1. Ответственные редакторы: М.К.Сулейменов, Ю.Г. Басин. - Алматы: «Жетi жар-
гы» 1997. -286 с. 
8.
 
Алексеев С.С. Гражданское право в современную эпоху. М.: Юрайт, 1999. - С. 23. 
 
 
ҚОҒАМНЫҢ САЯСИ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚОҒАМДЫҚ БІРЛЕСТІКТЕРІҢ ҚҰРЫЛУЫ 
 
Уразбаев Н.Б. 
Заңтану факультетінің 4 курс студенті. 
А. Мырзахметов атындағы Көкшетау университеті,  
Ғылыми жетекшісі - з.ғ.м.,  
аға оқытушы Тлеубердина У.Т. 
 
Қоғам  -  экономикалық  және  рухани  біртұтастықпен,  өмір  сұру  жағдайын 
ұйымдастырудың тұтастығымен сипатталатын, белгілі бір аумақтағы адамдар бірлігі.  
Саяси жүйе - елдің саяси өміріне қатысатын мемлекет пен мемлекеттік емес қоғамдық 
құрылымдардың  біртұтас  кешенде  қарастырылуы.  Соныен,  қоғамның  саяси  жүйесі  - 
мемлекетік  және  қоғамдық  ұйымдардың,  еңбек  ұжымдарының  бірігіп,  елдің  саяси  өміріне 
кірісіп, қоғамды дамытуға, нығайтуға үлес қосуы.  
Саяси жүйенің ең күрделі, ең маңызды элементі - мемлекет. Саяси жүйенің қоғамды 
басқарудағы  ең  орталық  буыны  -  мемлекет.  Біріншіден,  ол  саяси  жүйенің  билігін,  мүдде-

179 
мақсатын  іске  асыратын  ең  негізгі  аппараты.  Екіншіден,  мемлекет  саяси  жүйенің  барлық 
элементтерін  біріктіріп,  саяси  функция  арқылы  қоғамның  игілікті  құндылықтарын  әділетті 
болу  процесін  басқарып  отырады.  Бұл  процесті  басқару,  бақылап  отыру  дегеніміз  - 
қоғамдағы  қарым-қатынастарды,  олардың  өзара  байланысын  реттеп  отыру,  тұрақты,  жақсы 
дамуын  қамтамасыз  ету.  Жоғарыда  көрсетілген  саяси  жүйенің  элементтерінің  даму 
процесінен  қоғамда  әр  түрлі  саяси  жүйелер  қалыптасады:  әкімшілік,  жарыстық,  әділетті- 
бірлік  жүйелері.  Қоғамның  жақсы-жаман  дамуын  осы  жүйелер  шешеді,  соған  сәйкес  саяси 
жүйе әр түрлері қалыптасып жатады.  
1) Формациялық саяси жүйелері - құл иелену, феодалдық, буржуазиялық, социалистік 
формацияларының саяси жүйелері. 
2)  Авторитарлық  саяси  жүйелер  -  тоталитарлық,  партократтық,  деспотиялық, 
фашистік т.б. саяси жүйелер.  
3)  Демократиялық  саяси  жүйелер  -  либерал-демократиялық,  социалдемокра-тиялық 
т.б. 
4)  Прогрестік,  реформаторлық,  консервативтік,  реакцияшыл  т.б.  саяси  жүйелер.  Бұл 
курстық  жұмыстың  тақырыбы  «Мемлекет  -  қоғамның  саяси  жүйесінің  негізгі  элементі 
ретінде»  деп  аталады.  Бұл  тақырыптың  мазмұнын  толығымен  ашып  көрсету  мақсатында 
төмендегідей сұрақтар қарастырылады. 
 Олардың қатарына мыналар жатады: - Қоғамның саяси жүйесінің түсінігі және оның 
мазмұны  -  Саяси  жүйе  түрлері  және  даму  заңдылықтары  -  Қоғамның  саяси  жүйесіндегі 
мемлекеттің  орны  мен  рөлі  -  Қазақстан  Республикасындағы  саяси  күштердің  кемелдену 
үрдісі  -  Қазақстандағы  саяси  жүйені  реформалау  Адам  қоғамы  дамып,  қалыптасып,  өмірге 
келген күннен бастап міндетті түрде оның бағдарламасы, саясаты, биліктің түрі анықталады. 
Қоғамның саяси жүйесі өзгелер практикасы. 
Саяси жүйенің мәні мен құрылымы. Ең алдымен саяси жүйе дегеніміздің өзі не, соны 
айқындап алуымыз керек. Оның табиғаты, мазмұны қандай, атқаратын қызметі қандай? 
1)  Қалыптасқан  дәстүр  бойынша,  қоғамның  саяси  жүйесі  (ұйым)  мемлекет,  құқық 
және  басқа  саяси  құбылыстар,  институттар  мен  мекемелер  сияқты  таптық  ұғым  болып 
табылады.  Оның  өмір  сүруі  мен  жұмыс  істеуіне  тікелей  байланысты.  Бүкіл  өмір  сүрген 
тарихында қоғамның саяси жүйесі үстем таптардың мүддесін қорғайтыны белгілі. 
2)  Марксистік  ілім  бұл  ретте  жалпы  адамгершілік,  топтық,  ұлттық  және  басқа  да 
мүдделерді жақтайды.  Олардың мүдделері бір-біріне қарама-қарсы қойылмайды. Қоғамның 
саяси мазмұнын біріктіре келе ол шынында да мемлекет, саяси партиялар, әртүрлі қоғамдық 
ұйымдарды қамтиды. Сол арқылы саяси өмірге араласады. 
Қоғамның  саяси  жүйесі  өзіне  қатысты  бұл  құрылымдардан  тысқары  тұрмайды. 
Қоғамның  саяси  жүйесі  өзінің  қалыптасу  процесінде  идеологияға,  құқыққа  және  моральға 
кері ықпал жасайды. Бұл қоғамның саяси жүйесінің дербестігін көрсететін жағдай. 
Сипаты  жағынан  қоғамның  саяси  жүйесі  мен  қоғамның  материалдық  базисі  болып 
табылатын экономиканың арасында да осындай жағдай қалыптасады. Басқа сөзбен айтқанда: 
«саясат - экономиканың жинақталған көрінісі». Экономика саясатқа шешуші ықпал жасайды. 
Өз тарапынан саясат та экономикаға ықпал етеді. 
Қоғамның  саяси  жүйесінде  бір-біріне  қарсы  тұратын  экономикалық  мүдделердің 
иелерінен  шығатын  жағдай  бар.  Мысалы,  кейбіреулері  билеуші  таптардан  тұратын 
ұйымдардың  жүйесін  құрса,  басқалары  -  бағынышты  таптардың  ұйымдарының  жүйесін 
құрады.  Таптық  белгілерімен  қатар  тапаралық,  жалпыәлеуметтік,  топтық  және 
жалпыадамдық қасиеттері мен белгілері де болады. 
Барлық  саяси  жүйелер  әлеуметтік  жағынан  әртекті  қоғамдарда  өмір  сүріп  дамиды. 
Саяси жүйелердің әрқайсысы қоғамды тұтасымен қамтиды. әрбір саяси жүйе өзінің табиғаты 
бар, басқадай айтқанда, саяси табиғаты бар құрылым ретінде көрінеді. Кезкелген саяси күйе 
экономиканың  типіне,  әлеуметтік  құрылымға  және  идеологияға  сүйенеді.  Кезкелген  саяси 
жүйенің  құрылымдық  элементі  ретінде  әртүрлі  мемлекеттік,  партиялық  және  қоғамдық 
ұймыдар болып табылады. 
Қоғамның  саяси  жүйесі  құбылыс  ретінде  және  іс  жүзіндегі  факті  ретінде  көрінеді. 
Қоғамның  саяси  ұйымдарының  барлық  құрылымдық  элементтеріне  тәртіптілік, 

180 
ұйымшылдық және аз да болса саясаттылық талабы қойылады. 
Қандай  болмасын  ұйымның  сипаттық  белгілері  ретінде:  оның  құрылуындағы, 
қызметіндегі  тәртіптілік,  жарғысы,  құрылуының  заңдылығы,  алдында  тұрған  нақты 
мақсаттары, қоғамның мүддесіне бағытталған қызметі болуы керек. 
Тағы  бір  қойылатын  талап:  олардың  аз  да  болса  қызмет  жасау  механизмінің 
саясаттылығы  қажет.  Қоғамның  саяси  ұйымының  әрбір  құрылымдық  элементі  жай  ғана 
ұйым  емес,  сипаты  жағынан  саяси  ұйым  болып  қалыптасуы  қажет.  Біріншіден,  белгілі  бір 
таптың  немесе  кезкелген  басқа  әлеуметтік  қауымның  саяси  мүддесін  көрсетуі  қажет. 
Екіншіден,  саяси  өмірге  араласушы  және  саяси  қатынастарды  жеткізуші  болуы 
қажет.Үшіншіден,  мемлекеттік  билікке  қатысы  болуы  керек,  жақтаса  да,  қарсы  шықса  да. 
Төртіншіден, күнделікті қызметінде елдегі қалыптасқан саяси нормаларды басшылыққа алып 
отыруы шарт. Қоғамның саяси жүйесінің құрылымдық элементтерінің баршасында мазмұны 
жағынан саяси аспектілері бірдей болып келеді.  
Осыған  байланысты  қоғамның  саяси  ұйымының  құрылымдық  элементтері  тікелей 
саяси  (собственно  политические)  және  тікелей  емес  саяси  (несобственные  политические) 
ұйымдар  деп  бөлінеді.  Тікелей  саясиға:  мемлекет,  саяси  партиялар  және  кейбір  қоғамдық 
бірлестіктер жатады. Тікелей саяси ұйымдарда мемлекет шешуші рөл атқарады. 
Қоғамның  саяси  жүйесінде  мемлекет  объективті  түрде  ауадай  қажет  және  ажырамас 
құрамды  элементі  болып  табылады.  Ал  қалғандары  белгілі  бір  функцияларын  атқарғаннан 
соң жойылуы да мүмкін. 
Тікелей  емес  саяси  бірлестіктерге:  саяси  қажеттіліктен  емес  экономикалық  немесе 
басқадай себептермен құрылатын бірлестіктер жатады. Оларға кәсіподақтар, кооперативтер 
сияқтылар жатады. Олардың қызметінің негізін саяси мақсаттар емес, өндірістік, әлеуметтік-
тұрмыстық, мәдени, сауда және тағы басқалар құрады. 
Көптеген  ұйымдардың  ішінде  жеке  мүдделері  бойынша  құрылатындары  да  бар: 
нумизаттар, филателистер, автоәуесқойлар, туристер және басқалары. 
Саясаттанушылар  қоғамның  саяси  жүйесін  қарастырғанда  біреулері:  оның 
құрылымдық  элементтерімен  қоса  әртүрлі  қоғамдық-саяси  инстиуттармен  қоса  саяси 
қатынастарды  да  қарастырмақшы,  екіншілері:  құрылымдық  элементтеріне,  институттарына 
қоса  еңбек  ұжымдарын,  таптарды,  халықты,  ұлтты,  отбасын,  түрлі  қоғамдық  ұйымдарды, 
бұқаралық  ақпарат  құралдарын,  демократияның  тікелей  формаларын  және  басқаларды 
жатқызады.  Үшіншілері:  құрылымдық  элементтеріне  саяси  идеяларды,  көзқарастарды, 
нанымдарды, саяси сананы, саяси идеологияны т.с.с. жатқызады. 
Қорыта  келгенде,  саяси  идеялар,  көзқарастар,  нанымдар  қоғамның  саяси  ұйымының 
материзацияланған  құрылымы  болып  табылады.  Осыдан  келіп  қоғамның  саяси  ұйымы 
материалдық жүйе болғандықтан оның құрамды бөліктері де материалдық болып келеді деп 
тұжырымдай аламыз. Бірақ олардың барлығы өзара тығыз байланыста ғана комплексті түрде 
қоғамның саяси жүйесінің элементтері ретінде көрініс таба алады. 
Шетелдік саясаттанудағы саяси жүйе проблемалары. Проблеманы толық түсіну үшін 
шетелдік саясаттанушылардың көзқарастарын білу қажет. Бұл ретте отандық және шетелдік 
көзқарастар сәйкес келуде. Дегенмен, батыс саясаттануында қоғамның саяси жүйесі туралы 
бір нақты түсінік жоқ. 
Сонда  батыс  саясаттануында  қоғамның  саяси  жүйесі  қалай  түсіндіріледі?  Бірнеше 
нұсқалар бар. Әрқайсысы өзінің мүддесін көздейді. Мысалы, Дэвид Истон мен Габриэль Ал-
монд  деген  саясаттанушылардың  бағыты  жиі  айтылады.  Олар  саяси  жүйені  құратындарды 
жиыстырып  қарастыруды  ескерген.  Ал  К.  Дойтчтың  «Ұлтшылдық  және  әлеуметтік  байла-
ныс», «Басқару нервілері» деген еңбектерінде саясат саласынла теримнологияның атауларын 
механикалық  жолмен  енгізуді  және  кибернетиканың  басты  қағидаларын  енгізуді  көздейді. 
Бұдан басқа Д. Трумэннің «Американ саяси жүйесінің дағдарысы», «Басқарушылық процесі» 
деген  еңбектерінле  саяси  жүйе  теориясы  әлеуметтік  плюрализмнің  негізгі  қағидалары  мен 
«қыспаққа алу топтары» теориясына сәйкес жағдайлар қалыптастырылған. 
Мұндай  теориялардың  көптеп  қалыптасуы  олардың  қоғамның  саяси  жүйесі  туралы 
бір-біріне  қарама-қайшы  теориялардың  жасалғанын  көрсетеді.  Олардың  біреулерінде  саяси 
жүйе  қоғамдағы  субъектілердің  бірлесе  қарым-қатынас  жасау  арқылы  қоғамдағы 

181 
құндылықтарды  билік  арқылы  бөледі  деген  ұғым  қалыптасқан.  Келесі  біреулерінде  саяси 
жүйеге  анықтама  -  принциптердің,  заңдардың,  доктриналардың,  т.с.с.  комплексі  деген 
анықтама берілген. 
Саяси  партиялар  мен  қоғамдық  бірлестіктер.  Қазақстан  Республикасының 
егемендігінің жариялануы және мемл. тәуелсіздік алуы, бірпартиялық өктемдіктің және соц. 
саяси  жүйенің  ыдырауы  демокр.  принциптер  негізінде  қызмет  жасайтын  сан  алуан  саяси 
партиялар  мен  қоғамдық  бірлестіктердің  қызметіне  жол  ашты.  Көппартиялылық  жүйеге 
өтумен  республика  халықтарының  мақсат-мүдделерін,  талап-тілектерін  жүзеге  асыру 
жолында  қызмет  жасаған  саяси  партиялар  қалыптасты  (қ.  Көппартиялылық).  Жаңадан 
құрылған  қоғамдық  бірлестіктер  мен  саяси  партиялар  қоғамдық-саяси  өмірді 
демократияландыру, саяси әр алуандық, халықтың әр түрлі әлеум. топтардың мүдделері мен 
құқықтарын  қорғау,  тұрақты  әлеум.-экон.  дамуға  қол  жеткізу  мақсатында  кеңінен  қызмет 
жасады.  1990  ж.  1  наурызға  қарай  республикада  100-ге  жуық  қоғамдық  ұйым қызмет  істеп 
тұрды.  Олардың  қатарында:  “Достастық”  азаматтық  қозғалысы,  “Форум”  қоғамы, 
“Инициатива”  әлеум.-саяси  бірлестігі,  “Қазақ  тілі”  қоғамы,  Қазақ  ұлттық  мәдениеті 
Ассамблеясы,  Ұлттық  мәдени  орталықтар  ассоциациясы,  “Бірлесу”  тәуелсіз  кәсіподағы, 
“Желтоқсан”  қоғамдық  к-ті,  “Бірлестік”  азаматтық  қозғалысы,  сондай-ақ  қоғамдық 
бірлестіктердің  ірі  экол.  ұйымдары  -  ядролық  жарылысқа  қарсы  “Невада-Семей”  халықар. 
қозғалысы,  “Арал-Азия-Қазақстан”  халықар.  қоғамдық  к-ті,  Экол.  білім  қоры,  Респ.  “ХХ 
ғасыр  экологиясы”,  “Жасыл  майдан”  экол.  ассоциациялары,  т.б.  болды.  Халық  арасында 
кеңінен қолдау тапқан “Невада-Семей” қозғалысы респ. басшылығының қолдауымен 1989 ж. 
қазанда  Семей  полигонындағы  ядр.  сынақтарды  тоқтатуға  қол  жеткізді.  Қызметі  тарихи-
ағарту  сипатындағы  бірлестіктерден  “Ақиқат”,  “Мемориал”,  “Әділет”  тарихи-ағарту 
қоғамдары,  “Жерұйық”  тарихи-этногр.  бірлестігі  жұмыс  істеді.  Қоғамдық  ұйымдар  мен 
қозғалыстар  республикада  экологияны  қорғау,  тәуелсіздікке  қол  жеткізу  жолында  күресу 
мақсатында  саяси  сахнаға  шығып,  қоғам  өміріндегі  маңызды  мәселелердің  шешілуіне 
септігін  тигізді.  90-жылдары  құрылып,  қызмет  жасаған  құқық  қорғау  ұйымдары  қатарында 
адам құқықтарын қорғау ісінде өзінің белсенділігімен Адам құқықтары жөніндегі Қазақстан-
америка  бюросы,  “Қазақстанның  құқықтық  дамуы”,  Саяси  қуғын-сүргін  құрбандары 
ассоциациясы,  Адам  құқықтары  жөніндегі  демокр.  к-т,  т.б.  болды.  Қазақстанда  әр  түрлі 
одақтар мен қорлар да белсенді қызмет жасады. Мыс., Қазақстанның Агр. (Шаруалар) одағы, 
Қазақстан  жастар  одағы,  архитекторлар,  кинематографистер,  жазушылар,  суретшілер, 
композиторлар  одақтары,  Қазақстанның  еркін  кәсіподақтарының  конфедерациясы, 
Қазақстанның  мәдениет  қоры,  Бейбітшілік  қоры,  Ғылымға  жәрдемдесу  қоры,  “Бөбек” 
балалар қайырымдылық қоры, Қылмыспен күресті қорғау қоры, Жол жүру қауіпсіздігі қоры, 
т.б.  Қазақстанның  әйелдер  қозғалысы  қатарында  белсенді  қызмет  атқарған  Қазақстанның 
мұсылман  әйелдерінің  респ.  лигасымен  қатар,  Алматы  фемида  лигасы,  “Қазақстанның 
кәсіпкер  әйелдері”,  сондай-ақ,  ардагерлер  ұйымдарының  арасында  -  Ардагерлердің  респ. 
ұйымы,  Саяси  жазалау  құрбандарының  қазақстандық  ассоциациясы,  “Чернобыль”  қоғамы, 
дене мүшелерінде кемістігі бар адамдардың бірлестіктері қатарында - “Спешиал Олимпикс”, 
Зағиптардың  спорт  жөніндегі  ассоциациясы,  т.б.  болды.  Қоғамдық-саяси  қозғалыстардың 
ішінен “Азат” (1990 ж. 1 шілде), “Поколение” (1992 ж. 24 қараша), “Лад” (1993 ж. мамыр), 
“Азамат”  азаматтық  қозғалысы  (1996  ж.  20  сәуір)  кең  көлемді  қызметімен  ерекшеленді. 
Қазақстанда  қоғамдық  бірлестіктердің  қалыптасуының  келесі  кезеңінде  Қазақстанның 
либералдық  қозғалысы  (1997  ж.,  мамыр),  “Қазақстанның  болашағы  үшін”  (1998  ж.,  ақпан) 
жастар қозғалысы, “Қазақстан - 2030 үшін” (1998 ж., 6 қазан) қоғамдық қозғалысы, “Өрлеу” 
(1998),  “Ақ  жол”  қоғамдық  қозғалыстары  (1998),  Қазақстанның  демокр.  таңдауы  қоғамдық 
бірлестігі  (2002),  т.б.  құрылды.  1989  -  94  ж.  аяғында  Қазақстанда  500-ге  жуық  қоғамдық 
бірлестік ҚР Әділет мин-нде тіркелді. 1998 ж. олардың саны 1500-ден асты, ал 2001 жылдың 
аяғына қарай елде 1700-ден астам ресми тіркеуден өткен қоғамдық бірлестік қызмет жасады. 
Қазақстандағы саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктерді құқықтық жағынан реттеу ҚР-
ның Конституциясында, “Қоғамдық бірлестіктер туралы” (31.5. 1996) және “Саяси партиялар 
туралы”  (15.7.2002)  Заңдарында  қамтамасыз  етілген.  ҚР-ның  2002  ж.  15  шілдеде 
қабылданған “Саяси партиялар туралы” Заңына сәйкес Қазақстан “Ақ жол” демократиялық 

182 
партиясы, Қазақстан азаматтық партиясы, Қазақстан аграрлық партиясы, респ.“Отан” 
саяси  партиясы,  Қазақстан  социал-демократиялық  “Ауыл”  партиясы,  Қазақстан 
коммунистік  партиясы,  Қазақстан  патриоттары  партиясы  қайта  тіркеуден  өтті. 
Қазақстандағы саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктер әлеум. әділдік, демокр. құқықтық 
мемлекет  пен  азаматтық  қоғам,  ұлтаралық  және  азаматтық  келісім  орнатуға  жәрдемдесіп, 
Қазақстанның  тұрақты  дамуына,  өзекті  қоғамдық  мәселелердің  шешілуіне  үлесін  қосып 
келеді. 
 
ӘДЕБИЕТ 
1.
 
Ашитов  З.О.  Қазақстан  Республикасының  құқық  негіздері:  Оқу  құралы.:  Жеті  Жарғы, 
2003. 
2.
 
Д.А. Булгакова Мемлекет және құқық теориясы. Оқу құралы. Алматы. Заң әдебиеті, 2004. 
3.
 
Қ.Д. Жоламан Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, ҚазМЗУ-дың баспа-полиграфия, 
1999. 
4.
 
Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері. Оқулық. Алматы, 2003. 
5.
 
Сапарғалиев Ғ. Мемлекет және құқық теориясы. Оқу құралы. Алматы, Жеті жарғы, 1997. 
6.
 
Әлисұлтан  Құланбай:  «Саяси  реформалар  бірінші  кезекте  қоғам  үшін  керек»  Егемен 
Қазақстан 20 қараша 2009 ж. 
7.
 
Тепе-тең  әрі  демократиялық  саяси  жүйе  ғана  Қазақстанды  модернизациялау  міндеттерін 
еңсере алады // Астана. 12 қазан. «Қазақстан Бүгін». 
8.
 
Выступление Главы государства на заседании Государственной комиссии по разработке и 
конкретизации программы демократических реформ Астана, 24 наурыз 2006 ж.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

183 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

184 
 
 
VII Международная научно-практическая 
конференция 
 
«НАУКА и МЫ» 
 
26 – 27 апреля 2016 года 
 
 
II ТОМ 
 
Сборник научных трудов 
_____________________________________________ 
 
 
 
 
 
 
Подписано в печать 14.07.2016. 
Бумага «SvetoCopy». Формат бумаги 210 х 297 х 1/80 
Печать – RISO 
Заказ №1591. Обложка – Color Copy 220 д/м
2
, формат А3 
Усл. печ. л. 11,5 
Тираж 500 экз. 
 
Отпечатано в типографии Кокшетауского университета 
имени Абая Мырзахметова (020000, Республика Казахстан, 
Акмолинская область, г. Кокшетау, ул. М. Ауэзова, 189
а
)