Сборник трудов международной научно-практической конференции «Современные экономические проблемы в области финансов, учета, управления и туризма»

448

 

 

-  біріншісі,  инновацияны  жаңа  идеялар  мен  үрдістер  ретінде  қарап,  оны 

қолдану  арқылы  ең  сапалы  өнімдер  мен  технологияны  жасауға  әкелетін 

қоғамдық-техникалық-экономикалық үрдіс ретінде қарастыру; 

-екіншісі,  инновацияны  тұтыну  тауарларының  жаңа  түрлерін,  жаңа 

өндірістік және тасымал құралдарын, нарықтар мен өнеркәсіптегі ұйымдастыру 

нысандарын енгізу және қолдану мақсатындағы өзгерістер ретінде қарастыру.  

 

               

1-кесте. Инновациялық компанияның даму деңгейлері 

 

Деңгейлер 

Мазмұны 

Бизнес идеясы (seed stage) 

Идеяны  жобалау  және  оны  саудалау.  Сонымен 

қатар болашақ өнімнің үздік үлгілерін дайындау; 

Бизнесті ашу (start-up stage)  Жобаны  жүзеге  асыру  мақсатында  жүйелі  іс-

әрекеттерді жүзеге асыруды бастау; 

Өсу 

деңгейі 

(expansion 

stage) 

жаңа  өндірістік  қуаттылықты  іске  қосу  және 

персоналдар санының өсуі; 

Кеңею  деңгейі  (mezzanine 

stage) 

нарықтың бір бөлігін жаулап алу және пайданың 

тұрақты болуы; 

Өтімділік  деңгейі  (liquidity 

stage) 

бизнестің  нақты  (реалды)  нарықтық  құнының 

қалыптасуы. 

 

Әлемдік  экономикада  концессияның  рөлі  ұлғаю  үрдісінде.  Егер  де  ХХ 

ғасырда  концессияны  тек  жер  қойнауын  пайдалануда  қолданса,  1990  жылдан 

бастап концессияға мемлекеттік меншіктің көптеген басқа да объектілері беріле 

бастады. 

Кәсіпкерлікті дамытудың негізгі жолдарының бірі - концессиялық келісім. 

Әлемдік  тәжірибе  көрсетіп  отырғандай,  концессия  мемлекеттің 

жекеменшік  инвестицияға  қызығушылығынан  қолданылады.  Қазақстанда 

концессияға  қызығушылық  артуда.  Әсіресе  ірі  инфрақұрылымдық  жобаларды 

іске  асыруда:  көлік  және  телекоммуникация  салаларында,  жол  салуда,  т.б. 

Қазіргі таңда 212 млрд. теңге көлемінде 7 концессиялық жоба іске асуда. 

Алайда, концессиялық жобаларды іске асырудың негізгі проблемалары бұл 

жобалардың капитал сыйымдылығының өте жоғары болуы «ұзын» ақшаларды 

қажет  етеді.  Біздің  ойымызша,  зейнетақы  мен  сақтандыру  қорларының 

қаражаттарын  пайдалану  қажет.  Келесі  проблема  концессиялық  жобаларды 

өтеу  мерзімінің  ұзақтығында.  Өйткені  бюджет  3  жылға  жоспарланады, 

сондықтан  бюджеттік  жүйе  3  жыл  өткен  соң  қаржыландыруға  кепілдік  бере 

алмайды  және  салық  кодексіне  енгізілетін  өзгерістерде  кері  әсер  етуі  мүмкін. 

Сондықтан  заң  потенциалды  концессионерлердің  құқықтарын  толық  қолдай 

алмай отыр.[2] 

Кәсіпкерліктің  инновациялық  түрлерін  дамытуда  лизингтің  маңызы 

зор. Өйткені  кез  келген  инновациялық  кәсіпорын  ашу  үшін  алдымен 

кәсіпорынға  толық технологиялық  циклді  қамтамасыз ететін құрал-жабдықтар 

449

 

 

қажет.  Ал  жаңа  технологиялар  қымбат  тұрады  және  оны  кез  келген  кәсіпкер 

сатып  ала  алмайды.  Бұл  мәселені  шешудің  бірден-бір  жолы  қажетті  құрал-

жабдықтарды лизингке алу болып табылады. 

Лизинг  қазіргі  кезде  Қазақстанда  да  қалыптасу  және  даму  кезеңін 

өткеруде.  Лизингті  дамыту  үшін  заңдық-құқықтық  актілердің  қабылдануы 

банкілер  мен  саудалық  құрылымдар  құрған,  мемлекет  немесе  ҚР  заңдары 

бойынша заңды тұлға болып есептелетін және шетел компаниялары тарапынан 

қаржыландырылатын түрлі лизингтік компаниялардың пайда болуына септігін 

тигізді.  Лизингтік  компаниялардың  басым  көпшілігі  лизингті  қолданудың 

тиімділігін  арттыру  үшін  банкілердің  көмегімен  дербес  қаржы  көздерін  тарту 

және  өзара  бірлестіктер  мен  одақтарға  бірлесу  арқылы  ірілену  саясатын 

жүргізуде.  Лизингтік  қызметтерді  көрсететін  компаниялар  мен  банкілердің 

көбеюі  бір  жыл  ішінде  жасалатын  лизингтік  операциялар  көлемінің  артуына 

себепші  болып,  соңғы  жылдары  лизингтік  мәмілелер  мен  операциялар  саны 

қарқынды түрде арта түсті. 

Франчайзинг  кәсіпорынның  өз  өнімін  сату  нарығын  шұғыл  кеңейтуге 

кәсіпорында  жоқ  елеулі  қаржылық  салымдарсыз  мүмкіндік  береді. 

Франчайзинг  франчайзердің  саудалық  белгісімен  жұмыс  істей  отырып,  пайда 

өсімін,  оның  өзін  (франчайзер  компания)  және  өнімін  жарнамалануын 

қамтамасыз етеді. 

Қазақстанда 2007 жылы франчайзинг айналымы 500 млн. АҚШ долларын 

құрады. ҚР «Франчайзинг туралы заң» (2002ж.) қабылданды, 150 франчайзинг 

жүйесі  және  1000-нан  аса  франчайзинг  пункттері  жұмыс  істейді.  Қазақстан 

ұлттық  франчайзинг  ассоциациясы  құрылды.  Франчайзинг  мемлекеттік 

деңгейде  қолдау  тауып  отыр.  Соның  арқасында  2013-2015  ж.ж.  франчайзинг 

жүйесі  елімізде  3  есеге  өсіп  отыр.  Франчайзинг  жүйесінде  жұмыс  істейтіндер 

саны  30000  адамды  құрайды.  Бірақ  франчайзингтің  одан  ары  дамуына  келесі 

факторлар кері әсер етуде: франчайзинг секторына мемлекеттік жеңілдіктердің 

қарастырылмағандығы, 

интеллектуалды 

меншіктің 

нашар 

қорғалуы, 

кәсіпкерлердің  «ұзын»  ақшаны  алуға  шектеулігі,  франчайзинг  туралы 

ақпараттың жетіспеушілігі. 

Индустриялық өндірістің тұрақты өсу тенденцияларын нығайту және оның 

құрылымдық  өзгерістерін  жақсарту  үшін  отандық  индустрияны  дамыту 

мәселелерін  кешенді  түрде  шешу  бағдарын  қарастыратын,  жаңа  мемлекеттік 

индустриялық-инновациялық  саясатты  ұстанып,  жүзеге  асыру  қажет.  Өйткені, 

мұндай  әрекет  индустрия  саясатына  кешендік  сипатты  бере  отырып,  осы 

саланың  даму  деңгейі  мен  қазіргі  жағдайын  қалыптастыру  мақсатын  көздеген 

саясаттарды орындау барысында қателіктер мен кемшіліктердің пайда болуын 

тежеуге  мүмкіндік  береді.  Халықтың  әл-ауқатының  көтерілуі  мен   ұлттық 

экономиканың  тиімділігі  көп  жағдайда   инновациялық  үрдістердің  даму 

сатысымен 

айқындалады. 

Осы 

мақсатта 

қабылданған 

Қазақстан 

Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған индустриалдық-инновациялық 

даму  стратегиясының  жүзеге  асырылуы  –  тәуелсіз  Қазақстанның  кемел 

келешекке  ұмтылғандығының айғағы. 

 

450

 

 

Кесте  2.  2013-2015  жылдары  арасында  Қазақстан  Республикасында 

көрсетілген лизингтік қызметтер көлемі мен құрылымы (млн. теңге) 

 

Лизингтік қызметтер 

2013

ж. 

2012

ж. 

2014

ж. 

2013

ж. 

2015ж. 

% 

2013-2015 

ж.ж.  салыс-

тыру  (қанша 

есе) 

Жеңіл 

автокөлік 

лизингі 

49,7 

54,1 

81,4 

188,3  4 

3,8 

Басқа 

да 

құрлықта 

жүретін 

көлік 

құралдарының лизингі 

15,5 

45,8 

83,9 

97,0 

2 

6,3 

Кемелер лизингі 

- 

- 

39,5 

36,4 

0,7 

- 

Ұшақтар лизингі 

10,6 

24,9 

46,9 

78,2 

1,5 

7,4 

Ауылшаруашылығы 

машиналарының 

лизингі 

4,0 

40,0 

27,1 

217,6  4,3 

54,4 

Құрылыс 

жабдықтарының 

лизингі 

48,8 

1585,

6 

1804,

6 

3112,

3 

63 

63,8 

Компьютерлер лизингі  7,2 

5,5 

27,9 

285,5  6 

39,6 

Басқа  да  құрылғылар 

мен жабдықтар лизингі 

20,5 

86,2 

52,5 

298,1  6.4 

14,5 

Басқа  негізгі  құралдар 

лизингі 

5,4 

3,1 

1,9 

1,9 

0,03 

2,7 

Барлығы 

161,7  1855,

2 

2165,

8 

5015,

2 

100 

31,0 

Ескерту- автормен статистикалық мәліметтер негізінде құрастырылған. 

 

Қазақстан 

Республикасының 

индустриалды-инновациялық 

стратегиясының  негізгі  бағыты,  біздің  ойымызша,  жоғары  технологиялық, 

ғылыми  сыйымды  және  экспортқа  бағытталған  өнім  мен  өндірістердің  дамуы 

болып табылады.  

Стратегияны 

іске 

асыру 

ЖІӨ 

құрылымында 

кәсіпорындардың 

инновациялық  белсенділігі  үлесін  2019  жылы  Қазақстандағы  белсенді 

451

 

 

кәсіпорындардың жалпы санынан 2012 жылғы деңгеймен салыстырғанда 20%-

ға дейін арттыру көзделіп отыр (кесте-2).  

 

Кесте 2 - Кәсіпорындардың инновациялық белсенділігі үлесі  

 

КС  1.  Кәсіпорындардың  инновациялық  белсенділігі  үлесін  2019  жылы 

Қазақстандағы  белсенді  кәсіпорындардың  жалпы  санынан  2012  жылғы 

деңгеймен салыстырғанда 20%-ға дейін арттыру 

  

Жұмыс  істеп  тұрған 

кәсіпорындар  санынан 

инновациялық  белсенді 

кәсіпорындардың 

үлесі

1)

, % 

7,6 

8,0 

8,1 

  

  

106,6 

20 

КС  2.  Жалпы  ішкі  өнімдегі  инновациялық  өнімнің  көлемін  2019  жылы  2012 

деңгейге қарағанда 2,5%-ға дейін арттыру 

  

Жалпы 

ішкі 

өнімге 

шаққандағы 

инновациялық  өнімнің 

үлесі

1)

,  % 

1,25  1,64  1,42

3)

    

  

113,6 

2,5 

КС  3.  Жалпы  ішкі  өнімнен  зерттеулер  мен  әзірлемелерге  арналған  ішкі 

шығындардың  үлесін  2019  жылға  қарай  2012  жылғы  деңгейге  қарағанда 

2%-ға арттыру  

  

Жалпы  ішкі  өнімнен 

зерттеулер 

мен 

әзірлемелерге  арналған 

ішкі 

шығындардың 

үлесі

1)

,  % 

0,17  0,17  0,16

3)

    

  

94,1 

2 

Ескерту - ҚР статистика агентігі негізінде 

 

Инновациялық  кәсіпкерлікті  жандандыруда  венчурлік,  концессиялық, 

лизингттік  және  франчайзингілік  бизнестерді  қалыптастыру  және  дамыту 

бойынша механизмдерді жетілдірудің негізгі бағыттары болып табылады.  

Қазіргі күні Қазақстандағы инновациялық кіші кәсіпкерлік субъектілерінің 

қызметін қалыптастыру мен дамытуда кедергі болатын факторлары келесідей: 



  өз  қаржыларының  жетіспеушілігі  негізінде  инвестициялық  қорлар 

арқылы несиелерге қол жеткізудің қиындығы;  



  инновациялық  кәсіпкерлік  қызметті  жүзеге  асыру  үшін  қажетті  сәйкес 

инженерлік-транспорттық  инфрақұрылыммен  қамтамасыз  етілген  өндірістік 

қойма орындарының жеткіліксіздігі; 



 

инновациялық  кіші  кәсіпкерлік  субъектілерінің  қолданыстағы 

заңдардағы  өзгертулер  туралы  хабарсыздығы,  әкімшілік  кедергілер  және 

кәсіпкерлік  қызметпен  айналысу  кезінде  билік  органдарының  нақты 

тәртіптерінің жоқтығы; 

452

 

 



  инновациялық  кіші  кәсіпорындардағы  жұмыскер  мамандықтарының 

білікті мамандарының жеткіліксіздігі. Кіші кәсіпкерлік субъектілерінің өңдеуші 

өндірістерінің  ірі  және  орта  ұйымдарымен  өзара  әрекеттесу  және 

кооперациялануын  дамыту  туралы  мәселе  ерекше  зер  салуды  талап  ету 

қажеттілігі. 

Сондықтан  инновациялық  кәсіпкерлік  субъектілерінің  дамуына  қол 

жеткізу үшін мына мәселені шешу қажет: 

-инновациялық кәсіпкерлік субъектілерін ақпараттық қолдау; 

-инновациялық кәсіпкерлік субъектілерін заңнамалық қолдау;  

-инновациялық  кәсіпкерлік  субъектілері  алдында  тұрған  әкімшілік 

кедергілерді азайту.  

Бұл мақсатты орындау үшін мынадай шараларды қолдану болжамданады: 



  инновациялық  жеке  кәсіпкерлікті  қолдау  орталықтарын,  бизнес-

инкубаторларын, технологиялық парктер, индустриалдық өңірлер және басқа да 

жеке кәсіпкерлікті дамыту объектілерін құру және дамыту;  



  инновациялық  жеке  кәсіпкерлік  субъектілерінің  қызметін  оқу-

әдістемелік, ғылыми-әдістемелік және ақпараттық қамтамасыз ету;   



  инновациялық  шаруашылық  етуші  субъектілердің  реттеуші  және 

қадағалаушы  қызметтермен  және  жергілікті  билік  органдарымен  өзара 

әрекеттесу әдістерін жетілдіру;  



   тиімді бәсекеге қабілетті орта үшін жағдайлар жасау; 



  инновациялық  кәсіпкерлік  ахуалды  жақсартуға  жәрдемдесу,  өңір 

экономикасына салымдардың тартымдылығын мақсатты жоғарылату. 

Инновациялық  кәсіпкерлікті  жанама  мемлекеттік  қолдау  инновациялық 

инфақұрылымның құрылуын қарастырады, ол өз кезегінде консалтингтік және 

инжинирингтік 

фирмаларды, 

бизнес-инкубаторларды, 

технопарктерді, 

ақпараттық  орталықтарды,  лизингтік  операцияларды,  венчурлік  капиталдарды 

қосады.  

Жалпы Қазақстандағы инновациялық кәсіпкерлік ахуалын жақсарту үшін: 

-білікті  кадрлар  және  жұмыс  күшін  дайындау  жүйесін  бекіту:  кадрларды 

кәсіби біліктілігі тұрғысынан дайындау және қайта дайындау, кіші бизнес және 

өзін жұмыспен қамту саласында оқыту;  

-инвестициялық 

үрдістерді  басқаруды  ұйымдастыруды  жақсарту: 

инвесторлардың  тәуекелін  барынша  азайту,басқару  кадрларының  кәсіби 

біліктілігін  бекіту,  қоғамдық  бақылау  үшін  биліктің  ашықтық  дәрежесін 

көбейту, шенеуніктердің қызметін реттеу деңгейін жоғарылату керек; 

- технологияларды,  теорияларды  және  құқықтық  қорғаудың  тәжiрибесiн 

және 

зияткерлiк 

меншiктi 

пайдалануды 

коммерциялизациялаудың 

қағидаттарын  кәсiби  меңгерген,  инновациялық  және  жоғарғы  технологиялық 

жобаларды басқара алатын кәсiби инновациялық менеджерлер — мамандардың 

институтын құру қажет; 

- ғылыми зерттеулерге мемлекеттің тікелей араласуы,қайтарымсыз негізде 

субсидия  беру,ғылыми-техникалық  зерттеулер  мен  тәжірибелерге  инвестиция 

бөлінген кәсіпкерлікке салық жеңілдіктерін ұсыну керек [2]. 

453

 

 

Зерттеулер  нәтижесі  көрсеткендей,  қазіргі  тандағы  дағдарыстан  кейінгі 

даму  барысында,  елдегі  инновациялық  әлеуетпен  инновациялық  ойлауды 

қалыптастыру  мен  дамыту  үрдісіне  мемлекеттің  қатысу  қажеттігі  анықталуда. 

Сондықтан,  елбасымыз  Н.Ә.  Назарбаев  өз  жолдауында  дамудың  ең  тиімді 

бағыты,  әлемдік  экономикалық  қауымдастықтың  барлық  талаптарына  сай 

келетін  ннновациялық  механизм  арқылы  экономиканы  үдемелі  дамыту 

екендігін атап көрсетті. 

 

Әдебиеттер 

 

1  Казамбаева  А.М.  Батыс  Қазақстан  облысында  қалыптасқан 

кәсіпкерліктің  бүгінгі  жағдайы  және  оны  дамыту  жолдары  //  Материалы 

международной  научно-практической  конференции  «Экономические  аспекты 

развития народного хозяйства Западного Казахстана», г.Уральск.  РИО ЗКАТУ 

им Жангир хана, - 2007., с 46-50  

2  Кульбаева  М.А.  Экономикалық  дағдарыс  және  оны  шешу  жолдары 

//«Хабаршы» Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ, №6(70) - Алматы, 2008 ж. 

 

 

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АЙМАҚТАРДЫҢ ДАМУЫНЫҢ 

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПОТЕНЦИАЛЫН БАҒАЛАУ 

 

Нұрлан Б., магистрант 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң  университеті,  

Семей қаласы, Қазақстан Республикасы 

E-mail: 

Baljan_93_@mail.ru

 

 

 

Әр    түрлі    аймақтардың    әлеуметтік    экономикалық    даму    деңгейін  

біріктіру    негізінде    мемлекеттің    территориасын    кешенді,    теңестірілген  

дамуына    жету    мақсатында    аймақтың    дамуының    экономикалық  

потенциалының  диагностикасы  үлкен  мәнге  ие.  

Аймақтық  диагностиканың  қажеттігі  ең  алдымен  аймақтың  мазмұнды  

“  паспортын”    анықтау    қажеттігінен    көрінді.    Рыноктық    экономика  

жағдайындағы    сенімді    ғылыми    негізделген    диагностикалық    мәлімет  

аймақтың  даму  стратегиасын  қалыптастыру  кезіндегі  негізгі  аналитикалық  

құрал  бола  алады.  

Аймақтық  дамуды  басқару мәселелері тек  дамушы ғана емес,  дамыған  

елдерге, мысалы, АҚШ, ГФР, Жапония  және  т.б.  елдерге тән.  Осы елдердің  

аймақты    экономикасында  пайдаланған    әдістемелік    бағыттарда,    олардың  

отандық    экономика    нақтылыгыменен    ерекшеліктерін    ескере    отырап  

өзгеруін  зерттейтін  өзіміз  үшін  тиімді.  Аймақтық  потенциалын  дамытудың  

сандық    көрсеткіштердің    анықтау    әдістемесі    жаман    экономистері    мен  

ұсынылған.  

454

 

 

Олардың    ойынша,    аймақтық    әлеуметтік  -  экономикалық    даму  

деңгейінің  нақты  мөлшерлері  объективті  нақтылықтың  жеке  элементтерінің  

жағдайын    сипаттайтын    фактолардың    әртүрлігімен    көп    жоспарлығын  

ескергенде  ғана    анықтады.    Елдің    жеке  аймақтың    экономикалық  

потенциалын  кешенді  бағалауды  сипаттау және  алу үшін  берілген  контексте  

Жапон    экономикстері    берілген    мәселелер    (тапсырмалар)    шегіндегі  

объектінің  жан – жақты  синатын  беретін  көрсеткіштер  жүйесін  ұсынады.  

Барлық    жуйелердегідей,    көрсеткіштер    жүйесінде    олардың  өзара  

байланыстығы  мен  қарама -  қайшылықтары болуы  тиіс.  

Таңданған  көрсеткіштердің  көбісі  әртүрлі  түрдей  өзара  байланыс пен  

өзара  тәуелділікке  ие.  Салыстырмалы  таңдау  және  болжау  мақсаты  үшін 

әртүрлі    көрсеткіштерді    тиімді    пайдалану    өте    қиын.    Бұл    мәселені    шешу  

жеңілдетеді,  егер  бұл  көрсеткішті  бастапқы  мәліметтердің  улкен  көшелік  

өңдеу  нәтижесінде  алынған  жалпы  көрсеткіштердің  аз  санына  теңестірсек.  

Әртүрлі  көрсеткіштер  аралығы  тығыз  корреляциясының  шектелген  санын  

таңдауының    принципиалды  мүмкіндігі    туралы    куәландырады.    Ұсынып  

отырған  жүйе  3  улкен  топқа бөлінген әғ  көрсеткіштен  тұрады:  

-

 

Жалпы    экономикалық    көрсеткіштер,    яғни    аймақтың  

экономикалық дамуын сипаттайтын  көрсеткіштер  оларға  территория, жалпы  

халық  санын,  халықтың  жұмыспен  қамтылған  саны,  кәсіпорынның  саны,  

сонымен  қатар  экономикалық  дейімдеуінің  табысын  жатады;  

-

 

Өндірістік    көрсеткіштер  –  көрсеткіштердің    берілген    тобы    2    тоб 

астынан    тұрады:  ауыл    шаруашылығының    даму    көрсеткіштері    мен  

өнеркәсіптің  даму  көрсеткіштері.  Мұнда  инвестиция  көлемі  мен  аймақтағы  

құрылыс  жұмыстарының  көмегі  де  ескерілері;  

-

 

Экономикалық    инфрақұрылым    көрсеткіштері    аймақтағы  

трансорттық    әртүрлі    түрлерін    тасымалдауда    ғана  емес,    сонымен    қатар  

әлеуметтік    сфераның,    аймақпен    тұтынылатын    электроэнергия  

көрсеткіштерін  шығарады.   

Жоғарыда  көрсетілген  әдістеме  аймақтың  даму  потенциалын  аймақтың  

әлеуметтік  экономикалық  даму  денгейін  анықтайтын  және  өндіріс  куштері  

мен    территория    арасындағы    обьективті    қатынастарды    көрсететін 

факторлардың    жиынтығы    ретінде    қарастырады.    Бұл  методология  

салыстырмалы    параметрлерге    көшу    негізінде  сандық    көрсеткіштер    есебін  

ұсынады,    себебі    қандай  да    бір    арифметикалық    операциаларды    көп  

жоспарлы    абсолютты    көрсеткіштер        арқылы    орындау    мүмкін    емес.  

Таңданған  көрсеткіштер    бойынша  берілген  жағдайда  мемлекет  бойынша  

әрбір    экономикалық    аймақтың    жалпы    көлеміндегі    үлес    салмағы  

анықталынады.  

Берілген    көрсеткіштерді    өте    кіші  сан    сиалау    мақсатында    100  

көбейтемізде,    барлық    таңданған    көрсеткіштердің    орта  есептелінген    мәні  

ретінде  анықталған  Р  аймақ  есепті  көрсеткішін   анықтау  кезіндегі  есепті  

көрсеткішін    анықтау    кезіндегі    есепті    көрсеткіш    ретінде    пайдаланамыз.    

Сәйкес    есеп    жүргізулер    әрбір    экономикалық    аймақтың    ерекшелігін  

толығырақ  ескеру  үшін  бастапқы  көрсеткіштердің  3  тобының   әрқайсысы  

455

 

 

үшін  арнайы  формулалар  арқылы  жүзеге  асырылады.  Барлық  көрсеткіштер  

экономикалық    зерттеудің    жапониялық    тәжірбиесінен    және    жапониалық 

аймақтық  статистика  құрылымын таңдаудан  таңдалғанына  қарамастан,  олар  

Қазақстандық    экномика    үшін    актуалды    және    қандай    экономикалық  

ауданының      болмасын    әлеуметтік,    экономикалық    және    ғылыми  -  

техникалық    сферасындағы    қызметін    анықтаушы    (20)    көрсеткіш    болып  

табылады.  

Бірақ    отандық    экономикалық  спецификасын    және    Қазақстандық  

аймақтың    статистикасының    ерекшеліктерін    толығырақ   ескеру    мақсатында 

берілген    көрсеткіштер    жүесіне    түзетулер    (  коррективалары)    енгізілді.  

Мысалы,    Қазақсатндағы    шағын    және    орта    бизнестің    дамуын    аймақтың  

экономикалық  даму  деңгейін  көтеретін  фактор  ретінде  қарастыра  отырып,  

“  жалпы    экономикалық    көрсеткіштер  ”    тобына    аймақта    тіркеоген    заңда   

тұлғалар    саны,    ал    “  өндірістік    коррективтер  ”    тобына  өнеркәсіптегі  

кәсіпорындар    саны    деген    көрсеткіштер      енгізілді.    “  Экономикалық  

ауданының    табысы    атта    көрсеткіш  жалпы  аймақтық  өнім    дегенімен 

алмастырады. Өнеркәсіптің даму көрсеткіштері тобына да өзгерістер енгізілді. 

Жапон  эканомистері  эканомикалыл  үшін  тән  өңдеуші  өнеркәсіпке  үлкен  мән 

береді.  Қазақстанның  жағдайында    үлкен  ролді  өңдеуші  салаға  да,  тау  кен 

салаларында да беруге мүмкін емес. Нәтижесінде берілген топқа көрсеткіштер 

енгізілді. 

Экономикалық 

инфрақұрылым 

көрсеткіштері 

тобында 

электроэнергияны  тұтынудың  орнына  электроэнергиясын  өндіру  мен  бөлуді 

есептеген жөн көрінеді.  

Сәйкесінше,  аймақтың  дамуының  эканомикалық  потенциалын  есептеу 

әдістемесіне  де  өзгертулер  енгізілді.  Есеп  екі  нұсқа  бойынша  жүргізілді. 

Бірінші нұсқа бойынша потенциял өңдеуші өнеркәсіпті, сонымен қатар тау кен 

өнеркәсібінің ескеру арқылы есептелінді. Содан кейін ғана осылардың негізінде 

аймақтың  дамуының  орташа  көрсеткіші  (р  орт  айм)  есептелінді.  Екi  нұсқа 

бойынша  өңдеуші  сала  да,  тау  кен  өнеркәсібі  де  ескерілген  интегралдық 

өндірістік  көрсеткіш  анықталды.  Сәйкесінше,  аймақтың  даму  потенциялы 

көрсеткіші “интегралды” деп таңбаланды. 

Қазақстанның  облыстарының  дамуының  эканомикалық  потенциялын 

есептеу бастапқы статистикалық  мәліметтердің көп көлемін өңдеуді талап етті. 

Даму  потенциялының  орташа  көрсеткіші  бойынша  Шығыс  Қазақстан, 

Қарағанды,  Атырау  облыстары  алда  келе  жатыр,  Төмен  потенциялға 

Қызылорда, Манғыстау, Жамбыл және Ақтөбе облыстары ие. Мысалы,  2012ж 

максималды көрсеткіш (ШҚО) минималды көршеткіштен (Қызылорда облысы) 

4.5 есеге көп. Бұл облыстың дамуының пропорцианалды емес екенін көрсетеді. 

2012  жылдағы  облыстардың  кейбіреуінің  потенциялы  алдыңғы  жылдармен 

салыстырғанда төмен екенін атап кеткені жөн      (Павлодар,Қарағанды, Ақмола 

және т.б.). Атырау және Батыс Қазақстан облысының потенциялы мәнді өскен. 

Бұл  нұсқа  мен    анықталынған  потенциял  көрсеткіші,  біздің  ойымызша, 

дұрысырақ  болып  табылады,  себебі  Қазақстан  эканомикасының  салалық 

ерекшеліктерін  есептеу  өндірістік  көрсеткіші  есептеумен  байланыстырылған. 

456

 

 

Бірақ  бiрiнші  нұсқа  қызығушылық  тудырады,  әсіресе  салыстырмалы  талдау 

жүргізілетін кезде. 

Сонымен  аймақтық  дамудың  эканомикалық  интегралды  көрсеткіші 

бойынша  сол  облыстар,  бірақ  басқа  тәртіпте  алда  келе  жатыр:  Қарағанды, 

Шығыс  Қазақстан  ,  Атырау  және  Павлодар  облыстары.  Бірақ  Павлодар 

облысының  потенциялы  динамикада  төмендеп,  Атырау  облысының 

потенциялы  өскені    анық    көрінеді:    төмен    көрсеткіштерге    Қызылорда,  

Жамбыл,  Солтустік  Қазақсатн  және  Манғыстау  областары ие.  2012 жылы  

максималды    көсеткіштің    (Қарағанды    обласы)    минимум    көрсеткіштен  

(Қызылорда    обласы)    өсімі    баяғыдай    мәнді  –  4.8  есе.    Динамикада    өс  у 

тенденциасында    Атырау  және      Батыс    Қазақстан    областарының  

көрсеткіштері  ие.  Мысалы,  Батыс Казақстанның   2012 жылғы  потенциалы  

2012  жылға    салыстырғанда    2.1    есеге    көп.    Бұл    өсу    берілген  областағы  

инвестиция    көлемінің    өсуі    және    өндіру    өнеркәсібінің      дамынуымен  

байланысты.  Бұндай  қорытынды  жасау  үшін  негіз  аралық  есептер  керек. 

Жеке  алынған  областардың  дамуының  экономикалық  потенциалына  әр 

түрлі    топтарының      көрсеткіштерінің    әсер    ету    көрсету  мақсатында  

потенциалдың  интегралды  көрсеткіштердің  құрлымына  талдау  жүргізілген. 

Берілген  талдау  кейбір  областардың  дамуындағы  улкен  диспропорциалар  

туралы    қортынды  жасауға    мүмкіндік    береді:    Мысалы,    Атырау      және  

Манғыстау    областарында    өндірістік    көрсеткіштер    экономикалық  

инфроқұрлым    көрсеткіштері    арасындағы    мәнді    сәйкессіздік    байқалады.  

Областардың    көбісінде    экономикалық    инфроқұрлым    жеткілікті    түрде  

дамымағандығын    атап    өткен    дұрыс.      Мұндай    талдаулар    аймақ  

экономикасын      дамыту    бойынша    басқарудың    жергілікті    органдары  мен  

сәйкес   шешім  қабылдау  үшін  дұрыс  негіз  бола  алады.  

Тәжірибеде    мұндай    әістемені    қолдану  Республиканың    барлық  

областарының    олардың    әлеуметтік-  экономикалық    даму    деңгейі    бойынша  

сипаттап    қана    қоймай  ,    сонымен    қатар    аймақтың    дамынуының    негізгі  

бағыттарын  анықтауға,  елдің  дамуының  стратегиасын  қалыптастыру  үшін  

ақпаратттық    негіз    құруға    мүмкіндік    берелі.    Жапон    әдістемесінің      бұл  

бейімделу  илеалды  және  соңғы  болып  табылмайды.  Сондықтан  Қазақстан  

экономикасы  ерекшеліктерін  ескере  ол  әліде  жетілдіріледі /7/.  

Соңғы    жылдары    аймақтық    экономиканың    мәні    бірден  өсіп    кетті.   

Рыноктық    экономикаға    өту    кезінде    аймақтық    саясат    бағаланбай    құлады,  

осыған    байланысты    аймақтарда    рыноктық    шарушылық    етудің    көптеген  

элементтерімен  институттары жеткілікті  түрде  дамымаған,  қазіргі  уақытқа  

дейін    рыноктық    экономикасының    көптеген    институттары    жоқ,    өндірістік  

инфроқұрлым    дұрыс    дамымаған.    Сондықтан    да,    аймақтың    дамуының  

экономикасының    потенциалын    бағалау    кезінде    аймақтық    еңбек  

рыноктарына  тоқталып  кеткенді  де  жөн  санаймыз.  

Қазақстанның  аймақтық   әлеуметтік  экономикалық  дамуының  деңгейі  

жалпы  аймақтық  өнім  динамикасымен сипатталады.  Барлық  аймақтар  өзінің  

экономикалық    потенциалы    бойынша    ерекшеленеді,    қандай    да  бір    табиғи  

ресурстарының  болуына  негізделген  әр  түрлі  өндірістік  мамандануға  ие.  

457

 

 

Тәуелсіз    Казақстанның    экономикасындағы    рынок    қатынастардың  

қалыптасуы    еғбек    рыногының      конектурасының    өзгеруімен    -еркшелінеді,  

жұмыс    күшінің    қызмет    етуі,    жұмыс    күшіне    сұраныстың    сандық  

көрсеткіштері  де  өзгертілді. 

Статистика    мәліметі    бойынша,      аймақтық    дамуда    еңбекке  белсенді  

халықтың  көп  саны  Семей (753,4) мың  адам,  Шығыс  Қазақстан (760,9)  мың  

адам,  Қарағанды ( 757,5)  мың  адам,  Оңтүстік  Қазақстан (856,6)  мың  адам  

областарында  және  Алдамты  қаласында ( 65,3) мың  адам  екен.  

Ауылдарда  экономикаоық  бедсенді  халықтың  деңгейі  қалаға  қарағанда  

төмен (76%- 68,3%) қарсы.  

Қазақстанның    аймақтары    экономикалық    өрлеуге    бағытталуы    мүмкін.  

Ең    алдымен,   бұл   өмір    сүрудің    тиімді   дамуын   қамтамасыз   ететін   үлкен  

территория;    кейін    -    шикізат    пен    энерготасымалдаудағы    ішкі  

қажеттіліктердің  басым  бөлігін  қамтамасыз  ететін  бай  табиғи  ресурстары;  

өнімді    өндіруді    қосуға    мүмкіншілік    беретін    еркін    өндірістік    күштердің   

мәнді    масштабы    квалификацианың    жоғарлығына    қарамастан    жұмысшы  

күштің  арзандығы;  ҒТП – ң  жеткілікті  түрде  дамымағандығы  т.б.   

Экономикадағы    басты    мақсат-  барлық  әлеуметтік    және    экономикалық  

мәселелерді    шешу      тікелей    байланысты    болатын    жалпы    ішкі    өнімнің  

өсуінің    макксималды    жоғарғы    деңгейіне    жету.    Тапсырма    экономикалық  

тұрақты    өсу    қамтамасыз    етуде  гана    емес,    осы    өсудің    санасында,    оның  

нәтижелерін  дұрыс  болуда  қортындылады /8/.  

Әрбір    аймақтың    эокномикалық    потенциалын    көтеру    үшін    тиімді  

аймақтық    саясат    жүргізу    керек.  Соңғы    жылдары    областарда    аймақтық  

бағаларда  әзірленуіне  жүзеге  асыру  кезінде  оларды  қалыптастыру,  жүзеге  

асыру,      маниторинг    және    бағалау  мен,      сонымен    қатар    тузетулілер    мен  

байланысты  мәселелер  көріне  бастады. Осы  мәселелерді  негіздейтін  негізгі  

себептерде  келесілерді  жатқызуға  болады;   

жүктеу/скачать 7,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: