Синтлксистік плрадигиаллр
жүктеу/скачать 129,25 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Толықтауыштың түрлері және жасалу жолдары.
- Тура толықтауыш
- Жанама толықтауыш
- Қазіргі цазац тіліндегі синтаксистік пара Ли^^
- Пысықтауыш. Пысықтауышқа тән белгілер
| зйел елін де сыйлайды (Мақал). Абайламай сөйлеген (кім?) ауырмай өледі (Макал). Ацпа цүлацца айтцан (цай?) сөз агып кетеді, цүйма цүлац айт- цан сөзді цүйып алады (Мақал).
Осы сөйлемдердегі ерін сыйлаган тіркесі әйел сөзінің күрделі анықта- уышы қызметінде жұмсалған, бұл тіркесті ерін (кімді?) сыйлаган (қайт- кен?) деп екі мүше ретінде тану логикалық жағынан да дұрыс емес. Бұл тіркес іштей толықтауыштық қатынастағы сөз тіркесі, бірақ сөйлемде тұтасымен анықтауыш қызметінде жұмсалып тұр. Екінші сөйлемдегі абайламай сөйлеген тіркесі де пысықтауыштық қатынастағы сөз тір- кесі болғанмен, сөйлемде күрделі бастауыш ретінде жұмсалып тұр. Ал үшінші сөйлемдегі ацпа цүлацца айтцан тіркесі іштей толықтауыштық қатынастағы (кімге айтқан?) сөз тіркесі болғанмен, сөйлемге толықта- уыш пен анықтауыш ретінде емес, күрделі анықтауыш ретінде қатысып тұр. Толықтауыштың түрлері және жасалу жолдары. Толықтауыштар сөйлемдегі баяндауышпен байланысуы мен мағыналық қатынасына қа- рай тура толықгауыш және жанама толықтауыш деп бөлінеді. Тура толықтауыш - сабақты етістікпен табыс септігінің нөлдік не- месе ашық тұлғасында тіркесіп, баяндауыш арқылы айтылған әрекеттің тура нысаны қызметінде жұмсалатын сөз немесе сөз тіркесі. Мысалы: Шал үзын аппац салалы саусацтарын цүманнан аццан жылы сумен асыцпай жуып, ыцтшттап сүртті. Сонсын Анальщ әкеп берген сары мойын пыщагын цынынан суырып, дны да сумен гиайып сүртіп алды. Әкем царттыц цолындагы жез мойын мүйіз сап пышацца цадала цара- ды: «мен бүл пыгиатрпы білемін» (О.Бөкей). Сөйлемге сабақгы етістіктермен кірген тура толықтауыштар (сау- сацтарын, пышагын, пышацты) табыс жалғауында жұмсалған. Табыс септігі тұлғасында жұмсалған тура толықтауыштарға мы- салдарды салыстырып, олардың жалғаумен, жалғаусыз келу себебін анықтайық: - Әй, Күлпэш, цара суга царатпай, бір шайлыц сүт бер. Ше- шем тостацтагы сүттіКүлпэштің ыдысына цотарып бере салды. Ше- шем Күлпэшца цагазга орап бір асым ет беріп, ол цолтыгына цысцан етті зыр жүгіріп үйіне апарып тастады (О.Бөкей). Мысалдардан байқайтынымыз - тура толықтауыш өзі тіркескен сөз- бен қатар келгенде нөлдік тұлғада, тіркескен сөзінен алыстап, ортасына сөз енгенде жалғаумен келетіндігі. Тура толықгауыш жалғаусыз келген- дегі екінші бір ерекшелік - ондай сөз тіркесі (толықтауыш+баяндауыш) бір мүше болуға (күрделі баяндауыш болуға) бейім. (Ж)
гімен келген толықгауыштармен ғана шектейді. Алайда оның аналити- калық жолмен, яғни туралы, жөнінде, жаиында т.с.с. шылауларымен тіркесіп келіп күрделеніп жасалатыны да болады. Мысал үшін мына сөйлемдердегі толықгауьшітарды салыстырып мәндес, қызметтес екенін байқауға болады: Ол оц&іганың айтты. Ол оцьі^ан^і туралы айттьі. Інім ауылга кеткісікелетінін жеткізді. Інім ауылга кеткісі^с&четіңітурапы айтты. Жанама толықтауыш - сөйлемдегі салт немесе сабақты етістіктер- мен барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінде тіркесіп, баяндауыш арқылы айтылған әрекеттің не сапаның жанама нысаны қызметінде жұм- салатын сөз немесе сөз тіркесі. Жанама толықтауыштар әртүрлі септік жалғауында әртүрлі тіркестер қүрамында айтылатындықтан, олардың мағыналары да әр алуан болады. Барыс септігіндегі жанама толықгауыштар қимыл процесінің кімге, неге арналғанын білдіреді. Мысалы: Түс ауа бригадир мені апиүа мін- гестіріп алды да, жүмыс жацца царай алып жүрді. Бүгін сенің ке- летініңді Щрйыңцүлацца айтцанмын. Трактор айдаугд, шамаң келе ме? Оның цолфүлгаганына царамай, жанынан өте шыцтым. —Алданыш, сен мүнъі ещқімг^ айтпашы, - деп жалындым (Д.Исабеков). Жатыс септігіндегі жанама толықгауыштар кімде? неде? сұрақтарына жауап беріп, қимылдың не басқа сапаның оған тәндігін білдіреді. Мыса- лы: - Ацымац, сені сагындым гоймен, - деді ол басымнан еркелете сипап. Оның бүл даусьшда өзін-өзі үстай алмагандыцтан туган өксу ме, діріл ме, сол сияцты бір өзгеріс бар еді. Адамда осьшдай мінез бен махаббат та кездесе береді екен-ау! (Д.Исабеков). Шығыс септігіндегі жанама толықгауыштар кімнен? неден? сұрақга- рына жауап беріп, қимыл процесінің заттық арнасын, неден бастау алаты- нын білдіреді. Мысалы: Мен аңдмнаң сендей кезімде ажыраганмын. Еш2 кімңең кем болган жоцпын, біреуге эке, енді біреуге жездемін. Ол менің мезгілсіз келуімнен бір жылы хабар күтіп, трдктордаң секіріп түсті. Үйреніп цалган цүлацтдң алыста келе жатцан трактордың гүріліндей бір сарын ызылдап кетер емес (Д.Исабеков). Көмектес септігіндегі жанама толықгауыштар кіммен? немен? сұрақгарына жауап беріп, бірнеше мағынада жұмсалады.
Бірлестік пен ортақтастық мағынасын білдіреді. Мысалы: Ол тр торын тоқтатып, царгып түсті де, менімен нац бір төбелесетін кісі дей, цимылсыз түрып цалды. Осындагы бір жүмыс істейтін адамдар дың_ бәрімең танысып алдым. - Жацсы, жацсы, Щойыщұлацпен бірге істейтін боласыц (Д.Исабеков). Құралдық мағынада жұмсалады. Мысалы: Тілеугабыл Шо- йынцүлацтыц айдап кеткен жерін ІУШМ&ідынъщдгд&ъімең әрі-бері өл- шепті. Шойынцүлац оны ерге теріс царатып отыргызып, шылбырмен әбден шандиды. Ол цалта фонаръімең жарыц цылып отырды да, мен цагазды канистрдіц үстіне цойып жаза бастадым (Д.Исабеков). Материалдық, заттық мағынада жұмсалады. Мысалы: Алатрзнът- мең сипап көріп едім, мацдайым ашып сала берді. Қос басына бір май тасыган машинамең келіп түскенімде күн дэл түстікке тірелген еді. Елжіреген гашыц жігіттіц жүрек сезімін цагаз бетіне түсіріп болып, хат соцын екі шумац өлецмең бітірдім (Д.Исабеков). Барыс, жатыс, шығыс, көмектес септігіндегі сөздер сөйлемде әр уақытта толықгауыш бола бермейді. Олар сөйлемде пысықгауыш, кейде баяндауыш қызметінде жұмсалады. Осы септіктегі сөздердің сөйлемдегі қызметін анықтау үшін оның тіркескен сөзімен грамматикалық қатына- сына, сөйлемдегі орын тәртібіне, басыңқымен байланысу тәсіліне де на- зар аудару керек. Пысықтауыш. Пысықтауышқа тән белгілер Пысықгауыш - сөйлемде етістіктен жасалган баяндауыштың сапа- сын, мезгілін, мекенін, мақсатын, себеп-салдарын, сипаттайтын тұрлау- сыз мүше. Сөйлемнің қүрылымдық-семантикалық компоненті ретіндегі пы- сықтауышқа тән белгілер: сөйлемнің негізін қүрауга катыспайды (түрлаусыз мүше); үстеуден, көсемшеден жэне жанама септік тұлғалы зат есімнен жа- салады; багыныңқы сыңар ретінде өз басыңқысымен қабыса, жанаса бай- ланысады; пысықгайтын сөзінің алдына орналасады; сөйлемге баяндауышпен енеді; өзі тіркескен сөзімен пысықтауыштық қатынаста болады; сөйлемнің «тема» жэне «рема» бөлігіне де орналасады. Пысықгауыштар, әдетте, етістік баяндауыштарға қатысты болға- нымен, кейде есім баяндауышпен, модаль баяндауышпен де сөйлемге енеді. Бұл - әсіресе, мезгіл, мекен үстеулеріне тән қүбылыс. Мысалы: Қазір апам жоц. Былтъщ цара жер цойнына алган. Күндіз күні бойы жацбыр жауды. Қазір салцын (О.Бөкей).
жүктеу/скачать 129,25 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|