Синтлксистік плрадигиаллр
Есімшелердің анықтауыш қызметінде жұмсалуы
жүктеу/скачать 129,25 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Еліктеуіш сөздің анықтауыш қызметінде жұмсалуы
- Айқындауыш. Айқындауышқа тән белгілер
- , мім . Пя стурлі синтаксист ік парадигмалар
- Исатай ба- тырдың
- Баймагамбет сүлтан- ның
- Тоқа шалдың
- Дэстүрлі синтаксистік парадигмалар
- Қазіргі ңазақ тіліндегі синтаксистік
| Есімшелердің анықтауыш қызметінде жұмсалуы: Ддідщдүиг резпқдқ бала бізге назарын енді аударды (Б.Соқпақбаев). Щріңд^қ жылцы, шщдірддгүн құлындар, мдтітдн цой - бэрі-бэрі Рысцүл- дың көз алдында (Ш.Мұртаза).
щн Тортай анау көк мүнар дүниеге көзін сыгырайтьіп үзац царады-ай (О.Бөкей). Еліктеуіш сөздің анықтауыш қызметінде жұмсалуы: Жаңбыр толастар емес, цүлацца тасца тиіп тайганап жатцан үн естілді (О.Бөкей). Өзінің бастыцпен жүгысцаньі, пэтерді жылдам алганы, келіншегінің көнбіс мінезі де сол сү.мпайының пъңидүъди эңгімесі- не арцау болыпты (Д.Досжан). Айқындауыш. Айқындауышқа тән белгілер Сөйлемнің грамматикалық құрылымында зат есімнен жасалған кез келген мүшені мағыналық жағынан нақгылай, айқындай кіретін сөзді не- месе сөз тіркесін айқындауыш дейміз. Сөйлемнің құрылымдық-семантикалық компоненті ретіндегі айқын- дауышқа тэн белгілер: зат есімнен жасалады; айқындайтын сөзінен кейін орналасады;
сөзімен сөз тіркесін кұрамайды, оны мағыналық Ж^Гсөй^^егішзметі нақгы емес, өзі айқындап тұрған сөзбен тұлға- пяс келіп, сол мүшенің қызметін бірге атқарады; м сөйлемнің «тема» жэне «рема» бөліпнде кездеседі. Айкындауыштар құрылысына қарай үшке бөлінеді: 1) қосалқы аи- и сінпаүыш' 2) қосарлы айқындауыш; 3) оңашаланған айқындауыш. Косалқы айқындауыш зат есімдерге қатысты болып, олардың лек- сикалык мағыналарын заттық, сапалық жағынан қосымша айқындайды. Косалқы айқындауыш сөйлемде айқындайтын сөзімен ұласып, екеуі сөй- лемнің біртұтас күрделі мүшесі болып жұмсалады. Грамматикалық қо- сымшалар айқындауыш сөздерге ғана жалғанады: О баста Исатай ба- тырдың сеигігитігінен Жэңгір ханга он күн мәулет беріп сазга бір отыр- са бертінде ру басылардыц солцылдацтыгынан Баймагамбет сүлтан- ның басын шаба алмай цайтуы - цияметтік цапиялыц (Т.Әлімқұлов). Махамбет найзагер Кіші жүз арцылы царга тамырлы цазацты бүгау- дан босатуды ацсаганын жацсы түсінедг (Т.Әлімқұлов). Тоқа шалдың жалгыз үлы пыс-пыс етіп отын жарып түр (О.Бөкей). Қосарлы айқындауыш - анықтайтын сөзімен қосақгалып, одан кейін тұратын, оның мазмұнын нақгылап, дәлдеп тұратын сөз я сөздер. Қосарлы айқындауыштар қазақ тілінде көп кездеспейді. Орыс тілінен терминдер алу және аудару үдерісінде тілімізге соңғы кезде еніп, қазақ әдеби тілінің нормасына айналып келеді. Мысалы: Әйел-ана барлыц циындьгцты жецетін сарцылмайтын күш, көзді бүлац емес пе? (Ғ.Мүсірепов). Оралханныц көптеген эңгіме-новел- лалары, хикаяттары - лирикалық-философиялық шыгармалар (Қ.Құр- манғали). Біз ец ацыргы бай-болыспен осылай цоштастыц (О.Бөкей). Оңашаланған айқындауыш - өзі айқындайтын сөзден кейін тұрып, ерекше әуенмен айтылып, анықгайтын сөзін мағыналық жағынан нақты- лай, дәлдей түседі. Олар айқындайтын сөздерінен де сөйлемдегі басқа мүшелерден де оқшауланып айтылады, жазуда екі жағынан үтірмен бөлі- неді. ¥лыма, бүгінгі үрпаққа, тарихтыц жыцпыл-жьщпылында жатцан, тарихтың қойнау-қойнауына өз қолыңызбен тыгып жіберген асылда- рымызды көрсетуге бола ма, жоц па? (О.Бөкей) Шалдыц бар запыраньг - күміс белдікті тагынатын үлыныц, өз кіндігінен тараган үрпагының, жоцтыгы шыгар?! (О.Бөкей) Толықтауыш. Толықтауышқа тән белгілер Толықгауыш - сөйлемде етістіктен, сын есімнен, үстеуден жасалған баяндауышпен кіріп, іс-әрекеттің немесе сапаның нысаны ретінде сөй- лемді жайылмаға айналдыратын тұрлаусыз мүше.
Бірінші бағанадағы жанама септіктер арқылы байланысқан сөздердің қатынасы мекендік, амалдық, демек олар пысықтауыштық қызметте жұмсалып тұр. Екінші баған сөйлемдері де жанама септіктер арқылы, бірақ нысандық қатынаста байланысқандықтан сөйлемде толықтауыш қызметінде. Толықтауышка тэн тағы бір ерекшелікті оқулықтарда етістіктен болған сөйлем мүшесімен кіреді деп түсіндіреді. ЖОО-ға арналған
7 Дэстүрлі синтаксистік парадигмалар окүлықтарда анықтауыштың толықтауышы, толықтауыштың толықта- уьішы пысықтауыштың толықтауышы болуы мүмкін [29, 153 б.] деген пікір берілген. Бұл пікір «толықтауыш сөйлемге етістіктен болған сөй- лем мүшесімен енеді» деген жоғарыдағы пікірден туындаган сияқты. Себебі етістіктің есімше түлғасы сөйлемде анықтауыш қызметінде ясұмсалады. Сөйлемге осы тұлғадағы етістікпен нысандық қатынаста тіркесіп кіретін сөздерді толықтауыш деп тануға бола ма? Мысалы: Келіндерінің өз үйлерінен неге кеткенін Қарекең мен Бибінүр ауыл- дагы кейбір жас жігіттерден естіді (Д.Исабеков). Осы сөйлемдегі келіндерінің өз үйлерінен неге кеткенін тіркесі сөйлемде тұтасымен толыктауыш мүше ме, әлде келіндерінің - анықтауыш, өз үйлерінен _ пысықтауыш, неге кеткенін - толықтауыш болып, үш түрлі сөйлем мүшесі бола ма? Сөйлемдегі келіндерінің өз үйлерінен неге кеткенін түйдегі іштей бірнеше сөз тіркестеріне: 1) келіндерінің кеткенін - анықтауыштық қатынастағы сөз тіркесіне; 2) өз үйлерінен кеткенін - пысықтауыштық қатынастағы сөз тіркесіне ажыратылады. Бірақ сөз тіркесіндегі қатынас пен сөйлем мүшелері сэйкес бола бермейді. Осы сөйлемдегі келіндерінің өз үйлерінен неге кеткенін тіркесі үш мүшеге (кімнің? - анықтауыш, қайдан? - пысықтауыш, нені? - толықтауыш) ажыратылмай, күрделі толықтауыш қана болады. Себебі: 1) осы тіркес тұтасымен нені? деген бір ғана сұраққа жауап береді; 2) неге кеткенін тіркесі жеке алсақ та сұрағы - нені?, яғни ол етістік негізді болға- нымен, есім сұрағына жауап беріп, сөйлемде есім сөздің қызметінде жұмсалып тұр. Ал есім сөзбен тіркескен сөз пысықтауыш мүше бола алмайды. Сондықтан, толыктауыш мүше сөйлемге етістікпен кіретін мүше де- геннен гөрі, оның негізгі ерекшелігі сөйлемге баяндауышпен енуі десек нақгы болады. Толықгауыштьщ қызметі - баяндауыш мүшені сипаттау. Толықтауыш етістік баяндауышпен қатар, есім, үстеу, модаль баянда- уыштарды да толықгырады. Мысалы: Жан иесіңе_тәтті (Мақал). Әр нәрсе уа^ытьшең қызықты (Мақал). Азган денеге_ауру үйір (Мақал). Қыстагы қаржүрге ырьіс, жердегі ылгал§лге_ъірыс (Мақал). Соцырта- уыща бэрі бидай (Мәтел). Шабан агща қамшы демеу (Мәтел). Жьілқьі- да өт жоқ, қүста сүт жоқ (Мақал). Жақсы ат жаңга серік (Мақал). Арықдойда төстік жоқ (Мақал). Біліксіз достаң білікті дүшпан артық (Мақал). Есептемегеңге бәрі түгел (Мақал). Сыйласу еқі кісіге бірдей (Мақал). Ал етістіктен жасалған басқа сөйлем мүшесін толықгырып тұрған сөз сөйлемде жеке толықтауыш мүше болып енуден гөрі, сол етістіктен болған мүшені күрделендіріп, бір мүше қызметінде жұмсалады. Демек, есімше формалы анықтауыштың толықгауышы немесе көсемше форма- лы пысықгауыштың толықгауышы болмайды; олар сол түйдегімен күр- Г9П
делі бір мүше кызметінде жұмсалады. Мысалы: сыйла^Г^Ү жүктеу/скачать 129,25 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|