Содержание № Название статьи Стр

 
334 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане» 
ХАЛЫҚ ҰҒЫМЫНДАҒЫ ЖЫЛҚЫ МАЛЫ ЖƏНЕ ОНЫҢ ƏДЕБИЕТТЕГІ КӨРІНІСІ 
 
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті 
 
А.С.Құрмансейітова 
 
Қазақ фольклоры – адамзат тарихының, мəдениетінің, өркениетінің негізгі жемісі десек, бұл 
жемісті  кезең  өз  арнасына  үлкен  мəселелерді  қамтиды.Фольклордан  қазақтың  сұлу  мəдениетін, 
эстетикалық талғамын, бағдарлы болмыс-бітімін,мінез-құлық пен жеке қабілеттерін көре аламыз. 
Фольклордың  алдында  миф  бар  дейтін  болсақ,  ал  фольклор  сол  мифті  қорытып,  эстетикалық-
көркемдік  тұрғыда  өңдеп,  жаңа  сипатқа  ендіріп, «өмірлік  айналымға»  айналдыратын 
құбылыс.Өмірлік айналым деп отырғанымыз да - халықтың тіршілігі, тұрмысы, күнделікті кəсібі, 
арман-тілегі.  Осындай  халықтық  өмірдің  болмыстық  модельдері  фольклордан  көрініс  табады. 
Фольклорды – халықтың  даналығы,  інжу-маржаны  дейді.  Шынында  да,  фольклор – халықтың 
армандаған, қиялынан туындаған мақсат-мұраттың жиынтық бейнесі. 
Төрт-  түлік  мал  ежелден–ақ  халқымыздың  тұрмыс-тіршілігіндегі  бүкіл  қажетін  өтеп,  кисе 
киім, ішсе сусын , жесе тамақ, мінсе көлік болғандығы барлығымызға мəлім.Соның ішінде жылқы 
малының  алатын  орны  айрықша.  Осыған  орай  сонау  ертедегі  ауыз  əдебиетінен  бастап,  ақын-
жазушыларымыздың шығармаларында жылқы туралы үлкенді-кішілі толымды дүниелер жазылды. 
Халық  мəдениеті,  халық  танымы  барда  оны  сақтаушы,  жеткізуші,  қолданушы  бар.  Мифтік 
түсініктер,  ұғымдар-халық  санасында  жатталып,  қажетті  қайнар  бұлақты  болашаққа  тасып 
жеткізуші құрал.  
Миф – қиялдан  туған,  ойдан  шығара  салынған  дүние  емес,  халықтың  дүние,  əлем,  өзі 
турасындағы  шындықтың  айнасы.  Осы  орайда  ұлттық  белгі-бейнелеулердің  қатарында 
мифонимдер  де  бар.  Яғни  мифтік  сюжетке  қатыса  отырып,  сол  арнаға  кірігіп  кетіп,  бір  кеңістік 
шеңберінде жүретін қазақ «сайтаннамасы» немесе хикаялық-мифтік кейіпкерлер. Осы ретте мына 
бір  мəселелерді  айта  кеткен  жөн.  Мифтік  санадағы  мақұлықтар,  құбыжықтар  қиял  тудырған 
образдар, қорқыныш пен үрей, ғажайып пен таңғалыс үйдіретін бейнелер хикаялық мифологияның 
негізгі мазмұнын құрайтын ұғымдар мен бірліктер. 
Мысалы  қазақ  фольклорында  жылқының  ғажайып  бейнесі  жасалады.  Жылқы  фольклор 
кейіпкерінің  əрі  серігі,  əрі  көмекшісі  тіпті  ақылшысы  ретінде  көрінеді.  Халық  қиялы  жылқыны 
жер  бетінде  жүйіткейтін  сəйгүлік,  тұлпар,  арғымақ  деп  сипаттаса,  енді  бірде  оған  қанат  бітіріп, 
аспанға самғатады, ал кейбір фольклор сюжеттерінде жылқы жер асты дүниесіне барып қайтушы 
образдық қызмет атқарады. 
Қазақ  үшін  үлкен  кеңістікті  игеруде  жылқының  ролі  орасан.  Сондықтан  да  жылқыны 
қадірлеп,  қасиеттеп,  кейіптеп  айту  дəстүрі  сақталған.  Фольклордағы  осы  дəстүр  кейінгі  жазба 
поэзияға ұласып,байырғы сипатын сақтағандығын біз Абай поэзиясынан көреміз. 
Мəселен, Абай атамыздың «Аттың сыны» атты шағын өлеңінің өзі неге тұрады? Айналасы 
бірнеше шумақ өлеңнен біз «ер қанаты-аттың» бүкіл болмысымен танысамыз. 
           Шоқпардай кекілі бар, қамыс құлақ, 
           Қой мойынды, қоян жақ,,бөкен қабақ. 
           Ауыз омыртқа шығыңқы, майда жалды,  
           Ой желке, үңірейген болса сағақ. 
           Теке мұрын, салпы ерін, ұзын тісті 
           Қабырғалы, жотасы болса күшті. 
           Ойынды еті бөп-бөлек, омыраулы, 
           Тояттаған бүркіттей салқы төсті,-деп 
басталатын  осы  өлеңде  жылқының  бүкіл  бітім-болмысымен  қатар  нақты  сурет  арқылы  мінез-
құлқының да аса дəл берілгені аян. Данышпан ақынның өлеңін оқи отырып, сайын дала төсіндегі 
сəйгүлікті  көз  алдымызға  елестетіп  қоймай, «тымақты  алшы  кигізгендей»  көңілімізге  жел  бітіп, 
аяңдата, желдірте жөнелгендей сезінеміз. Сонымен қатар, заманымыздың бетке ұстар туындысы - 
«Абай  жолы»  романында  кемеңгер  жазушы  Мұхтар  Əуезов  ат  үйретудегі  Оспанның  шеберлігі 
арқылы  жылқы  малының  қандайлық  қасиетті  жануар  екенін,  оған  білдіру  үшін  ер  жігіттен 
мықтылық,  айлакерлікпен  қатар  аттың  мінез-құлқын  жете  білу  керектігін  тайға  таңба  басқандай 
көрсетіп  берді  емес  пе?!  Олай  болса  еолікке , тапқырлыққа,  айлакерлікке,  тіпті  шапшаңдыққа 
баулитын осы ат үйрету, жарыс ұйымдастыру секілді спорт түрлерін тіпті ұмытуға болмайды. 

 
335 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане»
Жылқы біздің заманымыздан алты-жеті мың жыл бұрын қолға үйретіліп, адамға серік бола 
бастапты.  Кейбір  зерттеушілердің  тұжырымына  сүйенсек,  жылқы  тектес  жануарлар  қатарына – 
есек, құлан, зебр жəне қазіргі жылқыны жатқызады. Осылардың ішінде етене танысы да , адамға 
жақыны    да  əрине,  құшақ-құшақ  жалы  бар,  желдей  ескен  жануар-ат.  Ал  «тарпаң»  деп  аталатын 
жабайы  жылқыны,  немесе  одағайлау,  анайы  мінезді  адамды-«тарпаң»  екен  дейтініміз  де  сол 
жабайылықтан шықса керек. /1.18-19/ 
Тарихшы  ғалым,  жазушы  Мұхтар  Мағауиннің  «Аласапыран»  атты  тарихи  романында: 
«Тарпаңды  үйретіп,  ат  қылып  міну,  тіпті,  аз  күн  қолға  ұстау  мүмкін  емес  еді.  Тебеді,  тістенеді, 
тулайды. Қашан кеудеден шыққанша қапасқа көнбейді. Үлкені түгілі құлыны да қолға тұрмас еді. 
Құсадан өлетін. Алайда қазақ  арасында тарпаң шатыс жылқылар көп болушы еді жəне айрықша 
жоғары бағаланатын» деп баға береді. 
Тарпаңдардың қазақ  жерінде ХІХ ғасырдың  аяқ  шеңіне  дейін  болды  деуге  нақты  дəлелдер 
бар. П.И. Рычковтың көрсетуінше, ХҮІІІ ғасырда қазақтар тарпаңдарды аң ретінде аулаумен бірге, 
мініс  ат  ретінде  үйретіп,  пайдаланған. «...Жайықтың  ар  жағы  бетінде  жабайы  жылқылардың  екі 
тегі бар, атап айтқанда, тарпаңдар мен құландар. Тарпаңдардың бойы орташа, аттың шамасындай, 
домаланған,  түстері  тышқан  түстес», - делінген.  П.И.  Рычковтың  жазбаларында  кейде  бір 
тарпаңды  екі  жылқының  ортасына  байлап  жібереді,  əбден  сілесі  қатып  шапқылып  шаршаған 
тарпаң біраздан кейін үйреніп кететін болған. Ерекше асау, түз тағысы тарпаңды үйрету тек қазақ 
сияқты көшпелі халыөтардың ғана қолынан келген. /2.24-25/. 
Əйгілі Қашаған жырау өз руының ерекшелігін жырға қосқанда, былай дейді: 
        Адай деген ел едік, 
          Тəртіпсіз  өскен  тарпаңбыз, - деуі  ерекше  асау , тепкіш,  яғни  мінезінің  қаттылығын, 
тентектігін аңғартады. 
     Кез-келген  анықтамалар  мен  сөздіктерде: «Жылқы  зат.Төрт  түлік  малдың  көлік  үшін 
пайдаланатын тақ тұяқты түрі»,- деген секілді анықтама берілді. Жылқы жер жүзінің бəріне түгел 
тараған түлік. 
     Сапалық ерекшеліктері де сан алуан: жүйрігі, жорғасы, аяңшылы, желгіші, жүк тартқышы бар. 
Мұны ата-бабаларымыздың бір ауыз сөзбен: 
       Жігітте де жігіт бар, 
      Азаматы бір басқа. 
      Жылқыда да жылқы бар, 
     Қазанаты бір басқа,- деп түсіндірген. 
         Адамдар  секілді  тарихта  мəңгі  қалған  жылқылар  да  баршылық.  Олар  тарихта  қаларлық  іс 
істеген ер – азаматқа серік болған аттар болатын. Бұған мысал ретінде Кендебайдың Керқұласы, 
Қамбардың Қарақасқасы, Қобыландының Тайбурылы, Алпамыстың Байшұбары, беріден Ақаннаң 
Құлагері  сынды  тұлпарлар  батырдың  айнымас  серігіне  айналғандығы  еш  күмəн  келтірмейді. 
Жалпы  фольклор  атаулы  дүние - өз  шекарасында  талай  дүниелерді  жиыстырған  синкретті жанр. 
Сол жүйенің əрқилы ерекшелігі мен сыр-сипаты, қыр-сыры бар. 
         Қорыта келгенде, қазақтың фольклорлық əдебиеті – тарихи құбылыс. Өте ірі хронологиялық 
тізбек  құрайтын  бұл  жүйе  құрылымы – сонау  алғашқы  танымдық  ізденістерден  бастау  алып, 
кейінгі  фольклор  саласына  сіңісіп,  одан  кейінгі  басқа  салаларда  өз  қасиетін  сақтап,  жаңаша 
жаңғыратын тұтас құбылыс. 
                    
Əдебиеттер 
 
1.  Төрт түлік: төресі кім?  Алматы, «Қайнар» 1990 жыл. 
2.  Жылқы малының атаулары. Алматы. 

 
336 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане» 
ВОПРОСЫ РАЗВИТИЯ НАУЧНО-ОБРАЗОВАТЕЛЬНОГО ПОТЕНЦИАЛА  
В МОЛОДЕЖНОЙ ПОЛИТИКЕ 
 
Карагандинский государственный технический университет 
 
Н.А.Данияров, Я.Чернуха  
 
Согласно  современному  экономическому  словарю,  под  словом  «инновации»  понимаются 
нововведения  в  области  техники,  технологии,  организации  труда  и  управления,  основанные  на 
использовании  достижений  науки  и  передового  опыта,  а  также  использование  этих  новшеств  в 
самых  разных  областях  и  сферах  деятельности [1]. Именно  инновации  являются  ключевым 
фактором  конкурентоспособности  национальной  экономики  и  залогом  устойчивого 
экономического  развития.  На  данный  момент,  в  Казахстане  уделено  большое  внимание 
инновационному  развитию,  формируется  современная  национальная  инновационная  система.  С 
2003  года  в  рамках  Стратегии  индустриально-инновационного  развития  начато  формирование 
инфраструктуры инновационной деятельности: национальных и региональных технопарков, сети 
венчурных  фондов.  Совершенствуется  правовое  поле,  формируются  благоприятные 
экономические  условия.  Суть  данной  стратегии  состоит  в  достижении  устойчивого  развития 
страны  путем  диверсификации  отраслей  экономики  и  отхода  от  сырьевой  направленности 
развития к перерабатывающей [2]. 
Основными задачами стратегии являются: 
• обеспечение в обрабатывающей промышленности среднегодовых темпов роста в размере 
8-8,4%,  повышение  производительности  труда  к 2015 году  по  сравнению  с 2000 годом  не  менее 
чем в 3 раза и снижение энергоемкости ВВП в 2 раза; 
• повышение производительности основных фондов обрабатывающей промышленности; 
•  создание  предпринимательского  климата,  структуры  и  содержание  общественных 
институтов,  которые  будут  стимулировать  частный  сектор,  и  совершенствовать  конкурентное 
преимущество,  осваивать  элементы  в  цепочке  добавленных  стоимостей  в  конкретных 
производствах, добиваясь наибольшей добавленной стоимости; 
• 
стимулирование 
создания 
наукоемких 
и 
высокотехнологичных 
экспортоориентированных производств; 
•  диверсификация  экспортного  потенциала  страны  в  пользу  товаров  и  услуг  с  высокой 
добавленной стоимостью; переход к мировым стандартам качества; 
•  развитие  интеграции  с  региональной  и  мировой  экономикой  с  включением  в  мировые 
научно-технические и инновационные процессы [3]. 
Говоря об индустриально-инновационном развитии Казахстана, нельзя не сказать о науке – 
«поставщике» принципиально новых технологий. Инновационное развитие Республики напрямую 
зависит от уровня развития науки, от качества подготовки научных кадров. Одна из задач стоящих 
перед Казахстаном в области образования – подготовка высококвалифицированных специалистов. 
В  связи  с  этим, в  Казахстане огромное  внимание уделяется  проблеме  образования. В  Посланиях 
Президента  РК  неоднократно  отмечалось,  что  в  процессе  выполнения  Государственной 
программы развития образования до 2010 года должно расшириться предоставление качественных 
услуг образования, что является главной задачей сферы образования. Правительству совместно с 
акиматами  областей,  городов  Астаны  и  Алматы  поручено  разработать  и  реализовать  программу 
дальнейшего  развития  профессионального  технического  образования.  Также,  большой  акцент 
сделан на культурную программу «Триединство языков», ее реализацию и распространение. 
Инвестиции  в  образование – это  инвестиции  в  будущее  государства.  Образованная 
молодежь - это  научно-образовательный  потенциал  Республики,  ее  будущее.  Поэтому,  столь 
большое  внимание  уделяется  системе  образования.  В  последние  годы  в  Казахстане  взят  курс  на 
развитие  отечественного  наукоемкого  производства,  разработку  и  освоение  новых 
информационных технологий, ориентированных на получение конкурентоспособной продукции и 
обеспечение интересов национальной экономической безопасности и развития промышленного и 
научно-технического потенциала страны. 
В  этих  условиях  активизируются  инновационные  процессы,  внедрение  новых 
технологических  укладов,  освоение  новых  переделов  в  обрабатывающей  промышленности, 
развитие  национального научно-технического потенциала, преодоление  разрыва  между наукой  и 

 
337 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане»
производством,  обеспечение  реального  трансферта  передовой  иностранной  технологии  и 
внедрение международных стандартов. 
Научно-технический потенциал представляет собой совокупность кадровых, материально-
технических,  финансовых  и  организационных  ресурсов  предназначенных  для  решения  стоящих 
перед  страной  задач  научно-технического  развития,  создания  конкурентоспособной  экономики, 
которая в первую очередь определяется уровнем образованности нации [4]. 
Новый  тип  экономического  развития  не  исключает  возможности  для  работников  при 
необходимости менять профессию, постоянно повышать свою квалификацию. Сфера образования 
существенно  пересекается  в  информационном  обществе  с  экономической  сферой,  а 
образовательная деятельность становится важнейшей компонентой его экономического развития, 
фактором преодоления отсталости. 
Экономика  была  и  остается  главным  приоритетом  развития  Казахстана,  а  ее 
конкурентоспособность  определяется  в  первую  очередь  уровнем  образованности  нации.  На 
данный  момент  в  Казахстане  проблема  образования  является  одной  из  важнейших.  Широко 
внедрена  и  реализуется  такая  актуальная  программа,  как  «Болашак».  Эта  программа  и  ей 
подобные  направлены  на  выявление  талантливой  молодежи,  ищущей  возможность  реализовать 
себя в жизни. 
 
В  целом,  наша  система  образования  дает  любому  обучающемуся  множество 
возможностей, и если он (студент, ученик) имеет желание – то проблема в самом человеке, в том, 
насколько  сильно  его  желание.  Государство  создает  все  условия  для  тех,  кому  действительно 
хочется  получить  образование,  достичь  в  жизни  определенных  высот,  подняться  по  карьерной 
лестнице. Все начинания поощряются, так как инвестиции в молодежь, инвестиции в образование 
– это инвестиции в будущее.  
 
Молодежь в Казахстане – стратегический ресурс общества. Снова стал актуальным такой 
лозунг,  как  «Молодым  везде  дорога»,  и  этот  лозунг  имеет  реальную  основу  под  собой. 
Предусматривается  дальнейшее  совершенствование  законодательства  о  молодежной  политике,  в 
первую очередь Закон «О государственной молодежной политике». Последние годы наблюдается 
значительное  возрастание  роли  молодежной  политики.  В  структуре  Министерства  культуры 
действует  департамент,  являющийся  полномочным  государственным  органом  в  сфере 
молодежной  политики.  В  департаментах  внутренней  политики  областей  созданы  отделы  по 
молодежной политике. 
 
Растет уровень социального сознания молодежи, она включается в процессы гражданского 
реформирования,  играет  свою  роль  в  политической  и  общественной  жизни  страны,  во  многом 
определяет политические, экономические и социальные структуры общества.  
 
Будущее - за молодыми. Утверждая  это, ошибиться невозможно. Примерно третью часть 
населения  нашей  страны  составляет  молодежь.  И  хотя,  с  одной  стороны,  это  мощный  ресурс,  с 
другой — сила,  которая  определенно  нуждается  в  том,  чтобы  ее  направляли  в  конструктивное 
русло, не ограничивая, разумеется, при этом свободы самореализации. 
Выступая  перед  студентами  Евразийского  национального  университета  имени  Л.Н. 
Гумилева  с  лекцией  «К  экономике  знаний  через  инновации  и  образование»,  Президент  нашей 
страны Н.А. Назарбаев очень точно заметил, что «…именно энергия молодых, их устремленность 
в будущее во многом станут залогом успеха наших инициатив» [5]. Впрочем, инициативность как 
раз и является тем качеством, которое характеризует молодежь. И претворять в жизнь новое тоже 
под силу молодым, свободным от устаревших стереотипов, неоправданных страхов и ограничений 
людям.  
 
Литература 
 
1.  Райзберг  Б.  А.,  Лозовский  Л.  Ш.,  Стародубцева  Е.  Б.  Современный  экономический 
словарь: - Инфра-М, 2006. 
2. 
www.akorda.kz
. 
3. 
www.kazpravda.kz
. 
4. 
www.government.kz
 
5. 
www.nauka.kz
 

 
338 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане» 
Б ƏОЖ: 371.214(574) 
У-93 
 
12 ЖЫЛДЫҚ БЕЙІНДІ МЕКТЕПТІҢ БОЛАШАҚ МҰҒАЛІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ  
МƏСЕЛЕЛЕРІ 
 
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты 
 
 
О.С.Сəлімбаев, К.Р.Ушакбаева  
 
 
 
«ХХІ ғасырда білімді дамыта алмаған мемлекет 
тоқырауға ұшырайтыны сөзсіз...Барлық нəрсе 
мектептен басталады. Сондықтан, біз 12 жылдық 
жалпы орта білім беруге көшіп, мұғалімдердің кəсіби 
деңгейін, оқыту мен оқыту бағдарламаларының 
сапасын көтеруіміз қажет»  
 
 
 
 
 
 
 
 
Н.Ə. Назарбаев 
 
 
Қазіргі  таңда  ғылымда  болып  жатқан  жаңалықтардың  қарқыны  жаңа  бағытта  білім  беру 
жүйесін мүлде жаңаша құруды талап етіп отыр. Білім саласының алдына мектепті дамыту мəселесі 
тұр.  Мектепті  дамыту  үшін  ең  алдымен  оқытудың  жаңа  технологияларын  меңгеру  қажет.  Білім 
берудің  озық  тəжірбиелерін  үйренбей,  осы  саланың  жетістікке  жетуі,  қоғамның  дамуы  мүмкін 
емес  екендігі  баршамызға  аян.  Мұнда  кездесетін  қиындықтармен  бірге  жетістіктер  да 
баршылық. 
 
 
 
 
     
 
 
 
Əйтседе,  қиындықтан  гөрі  жетістікке  жету  жолында  мүмкіндіктер  мол.  Кəсіби-тəрбие 
беру ісін жетілдіру міндеті  болашақ   маманның  кəсіби  ынтасын қалыптастыру  процесін  кешенді 
зерттеуді  талап  етеді.  Сондықтан  жеке  адамды  кəсіпке,  мамандыққа  жəне  мамандану  саласына  
дайындау  барысында  жоғары  оқу  орнында  кəсіби  ынтаны  қалыптастыруға  бағытталған,  ғылыми 
негізделген,  кəсіби  педагогикалық  жұмыстардың  педагогикалық  процестерін  қамтамасыз  ететін 
жəне қолдап отыратын қызмет саласы болуы тиіс. Əрине айтылған мақсатқа жету үшін, оны іске 
асыру үшін ортақ іс-əрекетке белсенді кіріскен кезде ғана үлкен нəтижеге жетуге болады. 

 
339 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане»
 12 
жылдық білім берудің ерекшелігі тек өз халқының ұлттық мəдениетінің негізінде ғана 
шектеліп  қоймай,  жалпы  адамзаттық  жəне  өркениетті  дамыған  мемлекеттің  озық  жетістіктерін, 
мəдениетін  т.б.  адамгершілік  құндылықтарын  игеру  арқылы  тұлғаның  жан-жақтылығын 
тəрбиелеу. 
 
Бүгінгі  кезде  мұғалімдік  мамандыққа  келіп  түсетін  студенттердің  көпшілігі  дерлік  өз 
еркімен  келіп  түспейді.  Ал  оларға  жоғары  оқу  орнын  бітіргендік  туралы  дипломға  оның 
педагогикалық  қабілеттілікке  ынтасы,  күш-жігері  т.б.  қасиеттері  жазылып  берілмейді.  Олардың 
кейбіреулері  мұғалім  болу  жай  ғана  жоғары  оқу  орнын  бітірумен  ғана  шектелуі  мүмкін,  ал 
кейбіреуінің  пікірі  кейінгі  уақытта  қай  жер  болмасын  жұмыс  табу  жөніндегі  себептер  кездеседі. 
Сондықтан  педагогикалық  оқу  орындарындағы  болашақ  мұғалімдерді  кəсіптік  тұрғыдан  даярлау 
мəселесі бүгінгі күнгі осы оқу орындарындағы мұғалім даярлайтын оқытушы қауымының үлесіне 
тиетін  жүк.  Оларды  колледж  немесе  институт  қабырғасында  жүргенде  мұғалімдік  мамандықтың 
қыры  мен  сырын,  оның  келешектегі  ролін,  қоғамдағы  мұғалімдік  мамандықтың  маңызын, 
мұғалімдік мамандықтың қоғам жасаушы жастарды оқытып тəрбиелеудегі негізгі тұлға екендігін 
саналарына  күнделікті  теориялық,  практикалық  жəне  семинар  сабақтарында,  жеке  пəн 
əдістемесінде  болсын,  пəнаралық  байланыста  болсын,  оларды  осы  мамандықтың  барлық 
ерекшелігін толық меңгеруге бағыттау керек.  
Болашақ  мұғалімнің  кəсіби-əдістемелік  даму  деңгейіне,  тұлғалық  қабілеттілігі  мен  сұранысына 
негізделе  отырып, 12 жылдық  бейінгі  мектептерге  қойылатын  талаптарға  сай  əдіснамалық  
ұйымдастырылатын  басқару  жүйесі  нəтижелі  болатыны  белгілі.  Кəсіби  оқыту  үрдісін 
ұйымдастыру  қызметтік  бөлік  арқылы  мұғалімді  тұлғалық  дамытуды  басқаруды  жүзеге  асыру 
əрекетінің жиынтығы.  
 12 
жылдық  мектептегі  оқыту  үрдісін  бағдарламалық  мазмұнда  жүргізудің  болашақ 
мұғалімдер үшін мынадай ерекшелігі бар: 
-  білім беру үрдісі ізгілік пен демократиялық заңдылықтарға негізделеді; 
-  барлық  деңгейдегі  педагогикалық  əрекеттер  оқушының  шаршатуын  болдырмауды 
көздейді; 
-  педагогикалық  қызметтің  тиімділігі  қажетті  құрал-жабдықтарды  жаңартудан  емес, 
субъектаралық қатынастардың жаңаша ұйымдастырылуынан көрінеді; 
-  білім берудің тұлғалық бағдарлы мазмұны оқыту үрдісіндегі тұлғалардың-оқушы, мұғалім, 
тəрбиеші,  ата-ана-өзіндік  дамуын  қамтамасыз  ететін  жаңа  əдістемелер  арқылы  жүзеге 
асырылады; 
-  мұғалім  өз  əрекетінде  қандай  өзгерістердің  қажет  екенін  сезіне  алады,  өз  қызметінің 
бүгінгі күн талабы қоғам, ата-ана, оқушы сұранысына сəйкестігін біледі; 
-  тұлғалық  бағдарлы  білім  беру  бағытында  жаңалықтар  ендіруге  ұмтылу,  авторлық, 
адаптивтік бағдарламалар құру, тəжірбиеде бар жаңалықты өз тұрғысынан өзгерте алу; 
 
Ал  жоғары  оқу  орындарында  болашақ  бейінді  мектеп  мұғалімдерді  даярлау  көрсетіп 
отырған  талаптар  деңгейі  əлі  де  болса  төменгі  деңгейде  қалып  отыр.  Сондықтан  да  мамандарды 
жоғары  педагогикалық  оқу  орындары  даярлауға  қойылып  отырған  жаңа  талаптар  мен 
педагогикалық  даярлау  нəтижелері  арасындағы  туындайтын  қайшылықтар  өз  шешуін  іздестіруді 
күн  тəртібінен  түсірмей  отыр.  Осы  талаптарды  орындау  оқыту  процесінің  қүрылымын,  даму 
заңдылықтарын  айқындап  отыр.  Оқыту  процесінің  құрылымы  мен  заңдылықтары,  педагогтік 
қызмет  деңгейлерін  психологиялық-педагогикалық,  дидактикалық-əдістемелік  тұрғыдан  талдау 
келесідей мəселелерді айқындауға мүмкіндік береді.  
 
Чехослав педагогы Я. Пруха оқу мазмұнының 3 түрлі формасын анықтады[1]: 
-  қалыпты  (статикалық)  -  оқу  бағдарламасы,  оқулықтар  жəне  т.б.  құжаттар  арқылы 
анықталатын оқу мазмұны; 
-  тасымалданған –мұғаліім немесе басқа арналар арқылы берілетін оқу мазмұны жəне 
өзгертілген-оқушылардың меңгерген оқу мазмұны; 
-  нəтижелік  –  оқу  субъектілердің  практикалық  іс-əрекетінде  қолданылатын  оқу 
мазмұны. 
 
Педагогика  қызметі  деңгейіне  келетін  болсақ,  мұғалімнің  кəсіптік  даярлығын  Н.В. 
Кузмина бойынша деңгейлік құрылым келесідей: 
-  репродуктивтік (бастапқы деңгей); 
-  бейімдік (екінші деңгей); 
-  модельдік (үшінші деңгей). 

 
340 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане» 
Болашақ  мұғалімнің  даярлық  деңгейі  оның  оқу-тəрбие  процестерінің  жетістіктеріне  бағытталған 
кəсіптік-əдістемелік іс-əрекет деңгейімен анықталады. Шартты түрде бөлінуі мынадай: 
 
Бірінші-бастапқы  деңгей:  мұғалімнің  оқыту  əрекеті  өзінің  оқу-əдістемелік  жүйесін 
құруға бағытталған. Бұл деңгейде мұғалім оқулықтағы оқу материалын оқушылардың танымдық 
іс-əрекетін ескере отырып жүйелеуді жүзеге асырып қана қоймай, олардың танымдық қызметінің 
ерекшеліктерін біле отырып жүйелеуді өзгеріс деңгейінде жеткізе алады. Бұл жағдайда мұғалімнің 
оқыту қызметі өзіне белгілі əдіс-тəсілдерді қолдану жəне оқыту қызметінің əртүрлі процедурасына 
сүйену негізінде оқыту процесін құру болып табылады. 
 
Екінші  –құрастыру  деңгей:  мұғалімнің  оқыту  іс-əрекеті  өзінің  оқу-əдістемелік  жүйесін 
құруға бағытталған. Бұл деңгейде мұғалім оқулықтағы оқу материалын оқушылардың танымдық 
іс-əрекетін ескере отырып жүйелеуді жүзеге асырып қана қоймай, олардың танымдық қызметінің 
ерекшеліктерін  біле  отырып  өзгеріс  деңгейінде  жеткізе  алады.  Бұл  жағдайда  мұғалімнің  оқыту 
қызметі  өзіне  белгілі  əртүрлі  əдіс-тəсілдерді  қолдану  жəне  оқыту  қызметінің  əртүрлі 
процедурасына сүйену негізінде оқыту процесін құру болып табылады.  
 
Үшінші-жобалау  деңгей:  мұғалімнің  оқыту  іс-əрекеті  «мұғалім-оқушы»  əдістемелік 
жүйесін құруға бағытталған. Мұғалім қызметі бұл деңгейде бағдарламаның жекелеген сұрақтары, 
тақырыптары,  бөлімі  бойынша  оқушылардың  білімді,  біліктілік  пен  дағдыларды  меңгерулерін 
қамтамасыз  ететін құралдар мен іс-əрекеттер жүйесін  жобалаумен, сонымен қатар оқушылардың 
логикалық  жəне  эвристикалық  қабілеттерін  дамытуға  ықпал  ететін  іс-əрекет  жүйесін 
моделбдеумен байланысты. 
 
Төртінші-ғылыми-модельдеуші деңгей: мұғалімнің оқыту іс-əрекеті оқушылардың пəнге 
оқытудың ғылыми негізделген əдістемелік жүйесін құруға бағытталағн. Педагогикалық қызметтің 
объективті  бөліктерінің  элементтерімен,  қатынастарымен  жəне  байланыстарымен  сипатталатын 
жүйелі модельдеуші қызметті игере  отырып, педагогикалық субъектілердің əрқайсы, ал жалпыға 
алғанда қоғам үшін маңызды ең жоғары мақсаттық нəтижелерге жетуге бағытталған өзіндік оқу-
тəрбиебағдарламасын құрады.  
 
Осы  тұжырымдар  негізінде  болшақ  мұғалімнің  оқыту  процесін  əдістемелік  жабдықтауға 
даярлығын қалыптастыру қажет.   
 
Əдебиеттер 
1.  Кузмина Н.В., Кухар Н.В. психологическая структура деятельности учителя 
2.  Қағазбаева  А.К.  Теоретико-технологические  основы  профессионально-медодической 
подготовки будущих учителей в вузе 
3.  Прфессиональное  развитие:  из  опыта  учитей.  Казахстанская  Ассоция  по  чтению,  серия 
«школа профессионального развития»  
 
 
 
 
 
ПОНЯТИЕ МЕЖЪЯЗЫКОВОЙ ОМОНИМИИ И ЕЕ ЛИНГВИСТИЧЕСКИЙ СТАТУС 
 
Казахский национальный университет имени аль-Фараби 
 
Г.С.Шарипова  
 
 
Интерес  к  изучению  омонимии,  ее  происхождение  и  развитие  в  отдельных  языках,  в 
семьях и группах родственных языков, то разгорался, то затухал, но никогда не исчезал полностью 
[Виноградов, 1960]. Это  объясняется  тем,  что  явление  омонимии  многоаспектно  и  требует 
всестороннего языкового анализа. 
В  отечественном  языкознании  процесс  разработки  теории  омонимии  имеет  давние 
традиции  и  связан  с  именами  таких  ученых,  как  М.В.  Ломоносов,  Н.И.  Греч,  Я.К.  Грот,  Л.А. 
Булаховский, С.О. Карцевсий, Л.В.Щерба, В.В.Виноградов, А.И.Смирницкий, О.С.Ахманова, Н.П. 
Колесников, Ю.С. Маслов, М.И. Фомина, И.С. Тышлер, А.Я. Шайкевич и многие другие. 
В  современной  науке  о  языке  общепризнанно,  что  омонимия – абсолютная  универсалия. 
Наличие  омонимов  в  языке  обязательно  и  закономерно,  глубинно  обусловлено  как 
физиологически (действием принципа экономии в системе звуковых оболочек слов), так и самой 

 
341 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане»
природой  языка  как  системы,  в  частности – существованием  в  языке  категорий  симметрии  и 
асимметрии.  Парные  категории  симметрии  и  асимметрии  признаются  ныне  атрибутами  любых 
объектов-систем. Языковая система не является исключением. 
Симметрия  в  данном  случае  понимается  как  совпадение  признаков  сопоставляемых 
объектов,  в  пределе – как  их  тождество.  Асимметрия – необходимое  дополнение  симметрии, 
несовпадение и различие сравниваемых объектов по каким-либо признакам. Вариантность слова, 
как  в  плане  выражения,  так  и  в  плане  содержания,  как  известно,  является  проявлением 
асимметричного 
дуализма 
языкового 
знака, 
сформулированного 
С.О. 
Карцевским: 
“Обозначающее  стремится  обладать  иными  функциями,  нежели  его  собственная,  обозначаемое 
стремится,  чтобы  выразить  себя  иными  средствами,  нежели  его  собственный  знак.  Именно 
благодаря  этому  асимметричному  дуализму  структуры  знака  лингвистическая  система  может 
эволюционировать”. 
Одним  из  первых  в  языкознании,  кто  высказал  мысль  о  закономерности  омонимов,  был 
Л.А. Булаховский, который писал, что “омонимы – такие же законные дети языкового творчества, 
как  и  все  остальные”.  Гораздо  позднее  Ю.С.  Маслов,  исследуя  проблему  подачи  омонимов  в 
словарях,  отметит,  что  “именно  в  широком  распространении  омонимии  и  состоит  одно  из 
важнейших  отличий  всякого  естественного  языка  складывающегося  стихийно  на  протяжении 
веков  и  тысячелетий  от  искусственных  “семантических  систем”,  созданных  по  произволу 
человека”.  И.П.  Иванова  также  указывает  на  закономерный  характер  причин,  ведущих  к 
образованию  омонимов,  подчеркивая,  что  возникновение  омонимов  “является  по  существу, 
случайным  результатом  определенных  закономерностей”.  При  этом  следует  добавить,  что  сами 
закономерности,  с  социально-коммуникативной  точки  зрения,  действуют  случайным  образом,  но 
именно благодаря случайности их действия возникновение омонимов оказывается неизбежным. 
Закономерным  явлением  считается  появление  омонимов  в  результате  фонетических  или 
семантических изменений. Данное суждение, на наш взгляд, не должно вызывать возражений, так 
как языковые процессы,  действительно происходят стихийно, независимо от воли определенных 
носителей  языка.  Результатом  этих  изменений  является  фонетическая  конвергенция,  то  есть 
совпадение слов, прежде различавшаяся по звучанию (например, лук ‘растение’ и лук ‘стрелковое 
оружие’, где о носовое, которое было во втором из этих слов, совпало в древнерусском с у). При 
этом следует подчеркнуть, что фонетические изменения закономерны в отличие от их результатов 
и, что “случаен не сам факт фонетических изменений, а сам характер их результатов”. 
Безусловно,  омонимизация  первоначальных  словоупотреблений – процесс,  требующий 
немалого времени. На любом этапе мы встречаем в языке различные омонимы, представляющие к 
тому  же  разные  стадии  развития – омонимы  частичные  и  полные,  окончательно 
сформировавшиеся  и  находящиеся  в  процессе  становления.  Не  случайно  категория  омонимов 
связана с фактором времени больше, чем иные лексические категории. 
Все  вышеизложенное  еще  раз  подтверждает  тезис  о  том,  что  благодаря  неизбежности 
языковых изменений, с одной стороны, и случайному характеру многих их результатов – с другой, 
появление  омонимов  в  языке  оказывается  (с  точки  зрения  социально-коммуникативной)  всегда 
закономерным:  слова,  пусть  и  совпадающие  в  плане  выражения,  могут  быть  необходимыми  для 
общения, для коммуникации. Заимствованное слово, оказавшееся омонимичным по отношению к 
некоему  исконному  слову  либо  иному  заимствованному  (в  более  ранний  период  или  из  другого 
языка)  становится  “равнозвучным”  словом-омонимом  не  случайно:  как  правило,  заимствование 
подчиняется  формам  заимствующего  языка,  а  отсюда – его  фонетическим  законам.  Именно 
ассимиляция уподобляет заимствованное слово исконному. 
Наиболее  последовательная,  полная  и  детально  разработанная  классификация  русских 
омонимов, и максимально полная информация о них дана в словаре омонимов русского языка О.С. 
Ахмановой  [Ахманова, 1974]. Омонимы  в  названном  словаре  определяются  как  “два  (или  более 
слова), состоящие из тождественных фонемных рядов и различающиеся только семантически или 
грамматически  одновременно” [Ахманова, 1986]. На  основании  того,  что  “слово – это  единство 
лексического  и  грамматического,  вещественного  и  формального”,  О.С.  Ахманова  выдвигает 
следующий  постулат: “если  несовместимым  оказывается  значения  хотя  бы  в  одной 
морфологической части сравниваемых единиц, их следует считать омонимами” [Ахманова, 1986]. 
Омонимия,  таким  образом,  может  быть  обусловлена  семантической  несовместимостью  либо 
основной, либо формальной частью (или той и другой). Несомненным достоинством словаря, по 
нашему мнению, является то, что в нем не только фиксируются традиционно выделяемые группы 
омонимов,  то  есть  слова  исконно  разные  по  значению  (случайные)  и  образованные  в  результате 

 
342 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане» 
распада  полисемии  (закономерные),  но  и  выделены  и  описаны  разнообразные  типы  омонимов – 
омоформ. 
В 1788 году в Зальцбурге выходит лексикографический очерк А.    Портитора, касающийся 
межъязыковых  лексических  соответствий  омонимичного  характера  во  французском  и  немецком 
языках.  С  различной  степенью  полноты  данная  категория  слов  исследовалась  и  позднее,  в  ХХ 
веке, такими европейскими учеными, как Ш.Биго, Л.Граньже, Г.Дюбре и др. 
В  английском  языке,  традиционно,  начиная  с  классической  филологии,  омонимы 
определяются  как  слова,  идентичные  по  форме,  но  имеющие  разные  значения,  например,  слова 
plain “простой”  и  plane “самолет”  можно  считать  омонимами,  прежде  всего  по  формальному 
критерию,  поскольку  их  степень  звуковой  близости  равна 100%, а  степень  звуковой 
дифференциации  равна 0. В  отличие  от  В.П.  Григорьева,  который  предлагал  идти  от 
расподобления к подобию, считая, что “паронимы не столько совпадают  по  одному, двум, трем, 
четырем  звукам,  сколько  отличаются  по  трем,  двум,  одному  звуку  (букве)” [Григорьев 1979], 
берем  за  точку  отсчета  омоним,  поскольку  считаем,  что  более  точные  данные  можно  получить 
именно  этим  путем,  и  говорим,  что  разница  хотя  бы  в  один  дифференциатор  (фонетический) 
превращает омоним в пароним, например: daily // dearly, где фонетический дифференциатор равен 
одному,  т.е. [ei // ie].  Однако  в  современном  английском  языке  существует  довольно 
многочисленная  группа  слов  (паронимов),  которые  традиционно  регистрируются  специальными 
словами как омонимы. Такие слова подразделяются несколькими группами: 
1)  Это,  прежде  всего  группа  глаголов,  образованных  при  помощи  двух  омонимичных 
префиксов:  а)  re  –  со  значением  повторного  действия  и    б)  re – со  значением  возврата 
объекта  в  прежнее  состояние,  например:  recollect // re-collect “вспоминать // снова 
собирать, объединять”; recopy // re-copy “переписывать // писать заново, вновь”; reform 
// re-form “улучшать,  исправлять // формировать  заново”  и  многие  другие.  Такие  пары 
слов  принято  считать  омофонами,  поскольку  они  якобы  совпадают  по  форме.  Тем  не 
менее,  такая  точка  зрения  представляется  ошибочной,  поскольку  разница  в  один 
фонетический дифференциатор (ударение) все-таки есть. 
2)   Вторую  подгруппу  паронимов  составляют  слова  с  качественной  релевантностью  по  его 
месту  в  рамке  фонетической  структуры  слов,  например: to import (v) // import (n), to 
comment (v) // comment (n) и другие, которые в лингвистике считаются омографами. Однако 
их тоже можно относить к паронимам на фонетическом уровне. 
Таким образом, несмотря на материальное тождество несегментных паронимов, их нельзя 
считать  тождественными,  за  счет  наличия  в  их  фонетической  структуре  фонетического 
дифференциатора.  В  речи  же  полной  шума,  т.е.  шум,  утомление,  повреждение  аппарата  речи, 
возможна  нейтрализация  данных  фонетического  дифференциатора.  Под  нейтрализацией 
понимается    “неосуществление  (снятие)  семиологически  релевантного  противопоставления 
единиц  на  разных  уровнях” [Розенталь,  Теленкова, 1976]. “Нейтрализации,  как  правило, 
подвергаются несущественные или малосущественные в данный момент или для данных условий 
различия  элементов” [Солнцев, 1971]. В  данном  случае  речь  идет  о  нейтрализации  ударения, 
“колебании  словесного  ударения,  лишенного  фонологической  релевантности”.  Например,  в 
высказывании comment on the text вместо comment on the text происходит нейтрализация ударения, 
но это – речевое фонетическое явление, а не совпадение словарных единиц to comment // comment. 
Таким  образом, “с  омонимией  в  собственном  смысле  этого  слова  нельзя  смешивать  и  даже 
сближать  разнообразные  типы … подобозвучных  слов,  возникающие  в  речи  или  даже 
встречающиеся в системе языка” [Виноградов, 1963]. 
Исследуя фонетический критерий отграничения паронимов от омонимов, нельзя забывать 
и о семантическом критерии, который состоит из системы интегрального признака. Для омонимии 
характерны идентичность формы и разница содержания.  
         
Ff
S
Ff
S
→
→
2
1
, 
где 
Ff
- звучание, 
S
- значение. 
 
Если  в  процессе  анализа  содержательной  структуры  паронимов  были  выявлены 
интегральный признак разной степени общности, то в семантической структуре омонимов их нет, 
т.е.  отсутствует  даже  минимальная  общность  значений,  например: 1) bachelor “холостяк”  и 
bachelor “бакалавр”, 2) mock “насмешка” и mock “поддельный, фальшивый” и т.д. 

 
343 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане»
 
Можно  сказать,  что  различия  омонимов  и  паронимов  объясняются  двумя  причинами: 1) 
формальной  (фонетической)  и 2) содержательной,  смысловой  (семантической): 1) омонимы – 
степень звуковой дифференциации  равна 0; степень  звуковой  близости  равна 100%; паронимы – 
степень  звуковой  дифференциации  не  равна 0, а  степень  звуковой  близости  не  равна 100%; 2) 
омонимы – интегральный признак равен 0; паронимы – интегральный признак равен 1. 
Известно, что по-настоящему системное и широкое изучение межъязыковых соответствий 
началось с 1928 года, с работы М.Кесслера и Ж.Дерконьи на материале французско-английских и 
англо-французских параллелей. Ими же был введен термин - “faux amis du traducteur” (“ложные 
друзья переводчика”) – ныне стандартный, общеупотребительный термин. Также выделяются два 
типа  “ложных  друзей  переводчика”: 1) “полностью  ложные”  со  сходной  орфографией  и 
расходящийся семантикой и 2) “частично ложные” со сходной орфографией и в основном с общей 
семантикой.  Это  последнее  замечание  об  общности  семантики  принципиально  значимо  для 
нашего последующего анализа. 
Межъязыковая  омонимия  (в  широком  понимании)  охватывает  все  то,  что  в  рамках 
однопорядковых  языковых  уровней  формально  идентично,  а  семантически  различно  в 
контактирующих языках. Однако, по признанию многих исследователей, основная (и важнейшая) 

жүктеу/скачать 4,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: