Студенттердің терең білім алуы үшін бірқатар пәндердің кейбір тақырыптарын меңгеруіне тура келеді
жүктеу/скачать 1,24 Mb.
|
367986 (2)
- Бұл бет үшін навигация:
- 4. Автор сөзі, төл сөз және қосүнді сөздің (ортақ төл сөз ) жұмсалуындағы стильдік ерекшеліктер
| Бірыңғай мүшелі сөйлемдердің мағыналары кеңіп, ойы айқындала, саралана түседі. «Осылай ету, бір жағынан, бірнеше сөйлемдерді бір сөйлем ішіне сыйыстыру амалы болса, екінші жағынан, көп сөздерді бір сөйлем ішіне тізбектеу арқылы оның іргесін кеңейтіп жайылма ету амалы болады» [30, 179-б.]. Ойды жинақы ету үшін бір-біріне қарайлас, синтаксистік қызметі бірдей бірыңғай мүшелерді бір сөзге бағындырып, бір сөйлем құрамында айту көзделеді. Оның мағыналары да, тұлғалары да біркелкі.
Қорықпаймын енді мен, Аңыздан, желден, бораннан (Т.Жароков). Бірыңғай мүшелер синонимдер тізбегінен де тұрады: әр әйел өзінше сұлу болуы керек. Көркем дейміз, сұлу дейміз, ажарлы дейміз, сүйкімді дейміз, әдемі дейміз, сымбатты дейміз (Ғ.Мүсірепов). Бірыңғай мүшелерді саралап, әрқайсысына ерекше мән бере, екпін түсіре айту үшін бірнеше амалдар бар екендігі айтылады [30, 180-б.]. Бірыңғай мүшелердің әрқайсысына жалғаулықтардың (да, де, мен, бен, я, не...) қосылуы, бірыңғай мүшелердің тізбектеліп берілгенде, ең соңғысына көптік жалғауының жалғануы, жалпылауыш сөздің қойылуы тәрізді амалдары көбінесе көркем әдебиет стилінде жиі қолданылады. Өлеңді сөйлемдерде ойды әсерлі, ерекше ырғақпен жеткізуде бірыңғай тұлғалы сөздерді таңдай білу де қажет. Мысалы: Абайдың, «Болыс болдым, мінекей» өлеңіндегі -ып көсемше тұлғалы бірыңғай сөздердің стильдік қызметі жатады. 4. Автор сөзі, төл сөз және қосүнді сөздің (ортақ төл сөз) жұмсалуындағы стильдік ерекшеліктер Көркем шығармадағы баяндау стилінде автордың тікелей өз атынан оқиғаны баяндауы, кейіпкерлерге мінездеме беруі, олардың іс-әрекеттерін бағалауы, портретті, күйініш-сүйінішті, табиғат құбылыстарын, оқиғаны суреттеуі, осының бәрін өзі құрайды. Сондықтан автор сөзінің маңызы зор. Әдеби шығармадағы кейіпкерлермен бірге үнемі бой көрсетіп отыратын, баяндауға ерекше тереңдік сипат беретін, шығарма идеясын оның түсінуіне көмектесетін образ бар. Ол – автор образы (автор бейнесі). Оның әртүрлі формада болуы, алуан түрлі тілдік амалдар арқылы көрінуі мүмкін. Шығарма тілінің эстетикалық заңдылықтарына бағынып, көркем тілдік жүйе құрап, оны туғызып жасайтын – қаламгер. Осыдан «автор бейнесі» мәселесі туындайды. В.В.Виноградовтың пікірінше, «шығарманың идеялық мәні, суреткердің көзқарасы... бәрі шығарманың стильдік бірлігін белгілейтін автор бейнесінің тілдік құрылымында көрініс табады». «Автор бейнесі» – құрылымдық-көркемдік, көркем тілдік категория. «Автор бейнесі» дегенде байланысты екі ұғымды түсінеміз: 1) шығарманың субъектісі, яғни шығарманың белгілі бір идеялық көркемдік көзқарастармен ұласқан, өзіндік көркемдік әлемін туғызушы субъект. 2) көркем шығарманың ұйымдастырушылық орталығы болып табылатын тілдік құрылымы. Шығарманың баяндау құрылымы автор сөзінен және кейіпкер сөздерінен көрінеді. Негізінен, автор шығармасында өзі баяндаушы болады. Баяндаудың қырлары (автордың өз атынан, не кейіпкерлер атынан баяндауы) автордың баяндау перспективасын таңдауға байланысты. Кең ауқымды баяндауларда баяншы 3 топқа бөлінеді: 1. 3-жақтағы жеке тұлғадағы баяншы. 2. 1-жақтағы ("мен" тұлғасындағы) баяншы. 3. Арнайы баяншы – автор ойлап тапқан баяншы. 3-жақтағы баяншы – бейнелеуші субъект, сондықтан оның тілі бейнелеудің құралы болады да, баяндау жазба әдеби тіл үлгісінде құрылады (М.Әуезов әңгімелері). 1-жақтағы «мен» тұлғасындағы баяншының объективті, субъективті түрі бар. Әсіресе, субъективті түріндегі баяншы өмірбаяндық шығармаларда орын алады. Оның тілі тұтас алғанда төл сөзден (кейіпкер сөзінен) құралады да, осыған байланысты ауызекі сөйлеу тіліне жақын жатады, әсерлі, жанды, экспрессивті болады. «Қайдасың, қасқа құлыным» О.Бөкеев – бас кейіпкердің атынан 1-жақтан баяндалады: «Мен – ақынмын! Ақылшым – туған жер, ұстазым – тәкаппар да қатал Алтай! (Б.Майлин «Шұғаның белгісі» – арнайы баяншы). Автор бейнесі жазушының даралық стилін айқындайды. Авторлық даралықтың, өзіндік қолтаңбасын танытатын стильдік амалдардың бірі – кейіпкерлерді сөйлету, ойлату. Төл сөзді беру тәсілдерін автор-жазушылар ажыратып жұмсауға тырысады: ең алдымен, ол төл сөз диалог па, монолог па – осыған қарай конструкция құрайды, екінші – төл сөз айтылған сөз бе, кейіпкердің ойы ма – бұл да өз құрылымымен, тіпті, өз тыныс белгілерімен келеді. Үшіншіден, төл сөзді ұйымдастыруда (компонентерін орналастыру тәртібінде) ол сөздің айтылу мезгілі есепке алынады. Бірінші тәсілге мысал (диалогте берілген төл сөздің стильдік ерекшелігі бір үзіндімен талданады). Екіншіге – «үш кейіпкердің ойлары». Нұржанның ойынан: «ой дегенің сол аспан, сол көкжиек сияқты түпсіз де шетсіз емес пе, ендеше, бір рет қарағаным ғанибет емес пе...» (О.Бөкеев). Төл сөзді құрастырудың үшінші түріне ертеректе айтылған немесе жол-жөнекей келтірілген диалогтар мен монологтарды беруде жазушы әуелі пәленше айтты (айтқан, ойлайтын) деген авторлық ремарканы беріп алады да, төл сөзді одан кейін келтіреді: «Анна апасы Нұрланның кіндігін кесіпті. Кейде анасы айтып отыратын: Дүңк еткізіп турасын айтатын орыс мінезді болып барады балам. Аннаға кіндігін бекер кестірген екенмін» (О.Бөкеев). Әрине, төл сөзді жұмсау ерекшеліктерін осындай амалдармен шектеуге болмайды. Әр жазушыда әр түрлі жолдармен, әр түрлі мақсатта беріледі. Авторлық баяндаудың кейбір тұстарында кейіпкердің үні сезіліп жатады. Осындай ерекшелігі бар көркем мәтінді таза авторлық баяндау немесе мәтінді таза автор сөзінен ажыратып қарастыру қажеттігіне орыс ғалымдары көптен бері назар аударып келеді (В. Виноградов, Г. Винокур т.б.). Қазақ тіл білімінде осы ерекшелік енді ескеріліп, мазмұны ашылып түсіндірілуде, термині айқындалуда [31, 106-б.]. Әдеби шығарма, оның тілі, стилі жайында сөз болғанда, әдетте кейіпкерлер сөзінен басқаның бәрін автор сөзі деп тану жиі кездеседі. Ал, шындығында, шығарманың композициялық құрылымында болсын, оның тілін түрлендіріп, тартымды етуде болсын, мейлі образ жасауда болсын, қосүнді сөздің айрықша ролі бар – бұл терминді ұсынған – белгілі ғалым, көркем әдебиет тілінің өзекті мәселелерін зерттеуші Х.Кәрімов. Демек, «стилистикалық зерттеулерде мұның таза авторлық баяндаудан ажыратылып қарастырылғаны жөн». Қазақ тіл білімінде бұл құбылысты осы уақытқа дейін шартты түрде «ортақ төл сөз» деп атап келді. Қолданыста бұл атаудың қосүнді сөз ұғымына дәл еместігі Х.Кәрімовтің жоғарыдағы еңбегінде дәлелденіп беріледі. «Қосүнді сөз – автор мен кейіпкердің субъективтік көзқарастарын бірге салыстырып, үйлестіруге мүмкіндігі бар стильдік тәсіл». Оның маңызды белгісі – баяндаудың объективті бағытына кейіпкердің субъективтік бағытының қосылуында, баяндалған жайға кейіпкердің ортақтығында. Б.Майлин – қосүнді сөзді стильдік тәсіл ретінде алғаш пайдаланған. «Баянсыз бақ» әңгімесінде кейіпкер Нұрлыбайдың арыз жазбақ болған күйін, мінез-құлқын, психологиялық жайын суреттеуде осы тәсілді шебер қолданады: Нұрлыбайымыз судья еді, бүгін орнынан алынды! Енді қайту керек? Губсотқа арыз жазу керек, іздену керек, өзін сендіре, таныта білу керек!.. Ал қаламды қолына алды... Бірақ Нұрлыбайға бір қырсық кездесті. Арыз алатын жер жоғарғының бәрін ашып білгісі келді... Осыны істеп отырған басқа адам болса екен-ау, өзінің жақын көріп жүрген адамының бірі, талай бірге қонақта болып, ең арғысы Нұрлыбай арқылы үстелге де қолы жеткен кісі... ... Жоғары көтергенде көзіне айнадағы суреті түсе кетті. Бұл сияқты болам деп кім ойлаған? Нұрлыбай өмірі осылай басталды. Мұны Нұрлыбай іркілмей-ақ жазып бергендей. Жалғыз осы ғана болса, осы өмірдің ішінен "талай таптық маңызы бар жұмысты да шығарып берер еді, оған Нұрлыбайдың қаламы жетеді де. Бірақ бөгет беретін нәрсе өмірдің бергі жағы ғой... Бұл әңгімеде Нұрлыбайдың өткен өмірі, кім болғаны, не істегені автор атынан баяндау арқылы беріледі. Ал авторлық баяндау ішіндегі қосүнді сөздер арыз жазбақ болған Нұрлыбайдың қолын бөгей беретін себептерді, оның-абыржуының себептерін кейіпкердің өз атынан сездіргендей. Қосүнді сөз араласқан баяндау экспрессивті, әсерлі әрі тартымды келеді, лепті, сұраулы сөйлемдер арқылы құрылады. Өйткені ол сөйлемдер түрлі сезімдерді бейнелеп, ерекше эмоциялы бояумен жеткізіледі. Ал баяндау стилі (автордың), негізінен, хабарлы сөйлем құрылымында келеді. жүктеу/скачать 1,24 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|