(Ш .Уәлиханов.  Алтышаһарға  сапар

Ç 

Әлем  бейнесі

  — 

әдебиетте

МАҢҒЫСТАУ  МЕН 

“ҚЫРЬШНЬЩ  ҚЫРЫҚ  БАТЫРЫ”

XX  ғасырдың  40-жылдары  ғана  қағаз  бетіне  түскен  “ Қырымның  қырық 

батыры”  деп  аталатын  жырлар  циклі  бүгінгі  танда  әлемдік деңгейдегі  әдебиет 

ескерткіші  болып  есептелінеді.  Ал  оның  ғасырлар  тұңғиығынан  осы  заманға 

дейін жетуі  маңғыстаулық Мүрын  жырау Сеңгірбекүлының жанкешті  еңбегінің 

арқасы.

Аты  Қырымға,  батыры  ноғайлыға байланысты  болтан  осынау жыр  -   кңзақ 

ауыз  әдебиетінің  үлкен  туындысы.  XVII  ғасырдың  басына  дейін  ноғай-қазақ 

бірге  өмір  сүргені  тарихтан  белгілі.  Ноғай  дәуірі  XIII  ғасырдың  аяғынан 

бастап  XV—XVI  ғасырларды  кдмтиды.  Оның  географиялык  ареалы  —  бүкіл 

Қырымнан  — Алтайға  дейінгі  дала.  Жырға  арқау  болған  40  батыр  —  тарихта 

болған түлғалар.  Оларды тарихтан  “жүлып алып”,  эпос  кейіпкеріне  айналдыр- 

ғандар  — Сыпыра  жыраудан  бастап,  Мүрын  жырауға дейінгі дала  жыраулары.

Жыр тарихтан  алшақ жатыр,  оның  оқиғасы  көбіне-көп  Батыс  Қазакстан 

жерінде  өтеді.  Ноғайлы  елінің  орталығы  болған  “Үш  киян”  мен  “Үш  Бөген- 

бай”  Жем  өзенінің  алабын  камтыса,  оқига  шеттері  Темір-Қобда,  Еділ-Жайық, 

Сыр және  Балкантауға  (Солтүстік Түрікменстан) дейінгі  оңірлерді баян  етеді.

Маңғыстау да  аталмыш  аймактың  аймағында  жатқандықтан,  жыр  жолда- 

рына  тікелей  катысты  олкелердің бірі  болып  саналады.  Е.Омірбаев  пен А.Кос- 

тенконың  “Дала  да  гүлденер”  деген  кітабында  Орақ  пен  Мамай,  Қырыккез 

бен  Кдди  батырларға  катысты  аңыз-окиғалардың  Манғыстау түбегінде  откені 

жазылған.  Кітап  бойынша Апажар,  Таушық,  Қошак,  Қырыккез,  Қүлат  сиякгы 

жерлер  — осы  батырлар  өмірінің  куәгері,  1990 жылы  жарық көрген  “ Батырлар 

жырының”  екі томы  (5-6 томдар)  түгелдей  осы  жырға  арналған.

Түракпит  Жемде  қалыпты, 

АсанкаСігы  конған  соң

Алдында  Шат  болса  да, 

Оның аты Жем бопты.  (6-том,  63-6.)

Бүл  жердегі  Шат  (көбінесе,  Ащыбас-Шат делінеді)  қазіргі  Актобе  облысы 

жерінде.  Бір  қызығы,  осы  Ащыбас-Шат жері  Таушықтың  оңтүстігінде,  Ақтау- 

К^иіамкас  жолына  жақын  жерде  жөне  де  маңғыстаулық  “Ащыбас-Ш ат”  та 

ноғай тарихына  катысты  өңір.

Богданың бойы  боз  қамыс,

Еділдің боиы  ен камыс. 

(  6-том,  182-6.)

Мүндағы  “Боғда”  моңғолдык  “қүдай”  мәндес  сөзі,  мүндай  жер  Еділ- 

Жайық аралығында,  сондай-ак,  Маңғыстау түбегінің  шығысында  бар.

“Қырымның  қьірық батырының”  Маңғыстау  картасына  “ілінгені"  Ащағар 

сайы.  Манашыүлы  Түякбай  жырлауында  Ормамбетті  олтіріп,  Манашы  биді 

кепілдік  етіп  түткындайды.  Он  бір  ноғай  биінің  опасыздығынан  ол  да  қаза 

табацы.  Манашының шешесі — Күйкен  кайғыдан  соқыр болып,  биік торткүлден 

үшып  өледі.  Сәйтіп,  қайғылы  оқигалардың  куәсі  болған  сай  —  Манашы, 

бүрын  Аралтөбе  деп  аталған  торткүл  —  “Күйкенүшқан”  болып  аталынып 

кеткен.

...  Он caù байта к болсын жер, 

КүІікен сырты  Манашы,

Ормамбет  өлген  жер. 

Манашы  соның баласы.  (6-том,  163-6.)

Үстірттің  терістік-батыс  ернегінде,  Бейнеуге  жақын  манда Ащағар  (Мана­

шы)  жэне  Сыңғырлау  аңғарлары  қатарласып  барып,  Қайдақ сорына  (кдзір  — 

шығанағына)  шығып жатыр.

с ю

{   География  және  габиғат  }

(6/2010)

Ал төменде  сор  шетінде  жеке  Күйкенүшкдн  тауы  мүнартып  корініп  түра-

ды.

Жырдың  ене  бойында  кездесіп  отыратын топонимдердің  аггары  мынадай: 

Кдндыарал,  Шыңғырлау,  Торат,  Сүмбетемір,  Кдрабүлақ,  Акдіағыл,  Елік,  Қүба- 

тау,  Қаракобда,  Елек,  Қызылкүм,  Бөтентау,  Балкан,  Хантөрткіл,  Шөлтау, 

Айғырбүгілді,  Маңғыр,  Жыланды,  Егізлақ,  К^ратүлей,  Есенқазақ,  Түйелі,  Жи- 

ренқопа,  Бестөбе,  т.б.  топонимдердің  денін  Маңғыстаудың  топографиялык 

картасынан  тауып  алуға болады.

...  Кдратүлеіі  Крмыстың,

Есенказак түлеиге 

...  ( 6 - т о м ,   5 2 - 6 .)

Аталмыш  жерлер  Бейнеу  ауданы  аумағында,  ал  “түлей”  деп  сексеуіл 

тоғайын  атайды.

Сол  сиякты  Нүрадын  батыр  Кызылбас  (Иран)  еліне  жорыккд  бара  жат- 

қанда  “Кдрамая”  деген  таудан  өтеді.

... 

К т д е н е ң   ж а т к а н   к а р а   д ө ң ,

К р р а м а я   деген  ш ы ң   еді.

Түсі  к а р а   m a y   еді.

 

( 5 - т о м ,   1 1 0 - 6 .)

Қарамая  — Үстірттің  ернегінде  Босага,  Көкесем  маңындағы  тау.  Осылар 

катарына  жырда  айтылатын  “көлденең  жатқан  Қаратау” ,  “ Қүбатау”  Маңгыс- 

тау  ойындағы  Қаратау  мен  ақгау  емес  пе  екен  деген  ой  туындайды.  Шолтау  — 

Өрмелі  мен  Маната  аралығындағы  үстірт  шындарының бір  болігі  (229  м.).

Егерде  Маңғыстау  жер-су  атаулары  толық  жинақталған  болса,  жырдағы 

калган  атауларды да осы  өңірден  іздеп  табуға болар еді.

Жырдағы  Шора  батыр  жастау  кезінде  ешкі  бағып  жүріп,  бір  күні  сөзге 

шыдамай,  40  ешкісін  қырып  тастайды.  Өтестен  шығыста  30  шқ.  жерде  “Ешкі- 

қырган”  деген жер  бар.

Маңғыстау  ойы  сонау  Қарағантүптен  Бейнеуге  дейін  осы  жырлардың 

оқигасына аркду болып  отыр,  мүның өзі  облыстың  рухани  күндылығын,  жер- 

тарабының  (ландшафтың)  эстетикалық  байлығын,  тартымдылығын  арттыра 

түседі.

“ Қырымның  қырық батыры”  дала  көшпенділерінің дүниетаным  әлемінде 

Манас,  Алпамыс,  Қозы  Көрпеш-Баян  сүлу,  Қоркыт,  Короғлы  сияқты  алып 

жырлар  қатарында  түр.  Бірак оны  насихаттау  өте  төмен  деңгейде.  Қырымның 

кырык батырын  Маңғыстау жеріне  “орныктырудың”  бір  жолы  —  Манғыстау 

мен  Үстірттің  мәдени  ескерткіштер  мүражай  корына  үқсас  немесе  коғамдык 

үйым  қүрып,  әртүрлі  такырыптық  материал  жинақтап,  үлттық,  мемлекеттік 

деңгейде  “Қырымның  40  батыры”  атты  парк үйымдастыру.

Ащағарда осындай  “үлтгык парк”  үйымдастырылса,  күба-күп.  Үлттык парк 

демекші,  оның жертараптық,  табиғи,  тарихи,  өдеби  парк деген  сиякты  түрлері 

коп.  Ащағар  (Манашы  мен  Күйкенүшқан)  —  Үстірт  ернегінде  және  Жем, 

Қобда  оңірлеріне  Караганда  ерекше  корікке  ие  жөне  табиғилығын  біршама 

жақсы  сактаған,  колік  кдтынасы  жағдайы  да  ыңғайлы  —  Бейнеуге  жақын, 

темір жол  желісі  отіп жатыр.

Осындай  мүражай  үйымдастырып,  40  батырдың  ескерткіштерін  немесе 

жырдың жеке  оқиғаларының  мүсіндік  композицияларын  ашык аспан  астында 

орналастыруға  болады.  Бір  ескерер  жайт,  40  батырдың  есімдерінің  табиғи 

күбылыска (Жаңбыршы  — жаңбыр),  географиялык нысандардың атауына  ( Кдра- 

дөң,  Агыс  —  Телағыс,  Көгіс  —  Көгез,  Қүттыкия,  т.б.)  сәйкес  келуі.  Кдзіргі 

замангы  жертараптық сөулет  (ландшафт  архитектурасы)  немесе  жертараптық 

дизайны,  осімдік  дизайны,  т.б.  ғылыми-практикалык  мамандык  иелері  еш 

кедергісіз  кез  келген  сүрыксыз,  тегіс  жерді  кереметке  айналдыра  алады.  Осын­

дай  парк  үйымдастыруга  болатын  жерлер  катарына  Маната  —  Ормелі  оңірі, 

Саздыдагы  Баба  Түкті  Шашты  Әзіз,  Таушық,  Шерқала  өңірлері  де  жатады. 

Жертарап  байлығын  тиімді  пайдалану  географиялық-экономикалық түрғыдан 

үйымдастырудың басты  шарты.

“Туған  ел  мен  туған  жердің  ертеңіне  калткысыз  қызмет  етейік!”  — деген 

жалынды  отініш-үран  тастағымыз  келеді.

(6/2010)

{   География  жэне  табигат)

Өскінбай  ақынның  өлеңінде  осы жер атауы  аталады:

...О н ы ң   б ы лаи  қ а с ы н д а  

Ж ьиіанды   м е н   К у р ы к   бар. 

Ш ын  сө и лес е  ш а й ы р д ы ң  

Арк,а  ж ы ны   құ р ы ст а р ...

О н ы ң   а р гы   к а сы н д а  

Ү р п е к ,  С аріиа,  И с а н   бар. 

К р а ы л қ ү м   деген  ж ерінде 

К ц уы н   с а л ғ а н   д и х а н   б ар  ...

Исан  түп  — Хасарлы  (Каспи)  теңізінің  Қүмды  (Песчаный)  мүйіс  түсында 

сүғына  еніп  жатқан  түбегі,  Қүрьтқ кентінен  батысқа  қарай,  Ақтау  мен  Қүрық 

елді  мекендері  аралығында  орналасқан.  Сондықган,  оның  оңтүстік жағалауын 

кемерлеп  жатқан  теңіз  шығанағын  “ Исан”  немесе  “ Исан  (Ишан)  Бектемір 

шығанағы”  деп  атаған.  Бектемір  бабаның  бейіті  Қүрық  кентінен  оңтүстік- 

батыста  35  шқ.  жерде  делінеді.

Венгрия,  Хунгария,  Мажар  Республикасы  (MAGYAR  KOZTARSASAG)  -  

Еуропанын  орталығында  орналаскан  мемлекет.  Жер  аумағы  93  мын  шк2.  Халкы 

10,8  млн.  адам  (1991).  Астанасы  —  Будапешт.  Халқынын  90%-дан  астамы 

венгрлер.  Қалгандары  неміс,  серб,  хорват,  румын,  еврей,  т.б.  халыктар  өкілдері. 

Мемлекеттік  тілі  —  венгр  (мадьяр)  тілі.  Түргындарынын  басым  копшілігі  като- 

ликтер  (70%)  жэне  протестанттар  (25%).  Венгрия  —  парламенттік  республика. 

Елді  президент  басқарады  (1990  жылдан  бері  А.  Генц).  Зан  шығарушы  орга­

ны  -   бір  палаталы  Мемлекеттік  жиналыс.  Аткарушы  билікті  Мемлекеттік  жи- 

налыс  қүрамындағы  әртүрлі  партия  өкілдерінен  күралған  үкімет  жүргізеді.

Венгрия,  негізінен,  Орта Дунай  жазығында  орналасқан  ел.  Жерінің  60%- 

дап  астам  бөлігі  -   жазык,  калган  бөлігі  таулы  қырат.  Ж азық  жерлері  ауыл 

шаруашылығына қолайлы,  таулы аймактары калың  орман.  Мүнда дүниежүзіне 

әйгілі  курортты  аймақ  —  Балатон  көлі  орналаскан.  Климаты  коңыржай. 

Қаңтар  айындағы  орташа температурасы  —2— 4°С,  шілдеде  20—22°С.  Жауын- 

шашын  мөлшері  450—900  мм.  Қазіргі  Венгрия  жерін  б.з.б.  1-мыңжылдықта 

сақтар жоне  кельт,  иллирий,  фракия  үндіеуропалык  тайпалары  қоныстанған. 

Кейінірек  герман,  ғүн,  авар тайпалары  ағылып  келіп,  осы  жерден  Батыс  Рим 

империясына  шабуылдар  жасады.  Бүл  өңірде  430  ж.  Аттила  (Еділ)  патша 

бастаған  Батыс  Ғүн  мемлекеті  қүрылып,  ол  ыдырағаннан  кейін  Баян  хан 

бастаған  аварлар  салтанат күрды.  895  жылы Арпад  патшаның басшылыгымен 

венгрлердің  (мажарлар)  7  тайпасы  көшіп  келіп  қоныстанды  (қ.  Венгрлердің 

батысқа  қоныс  аударуы).  Арпадтың  шөбересі  Геза  христиан  дінін  қабылдап, 

еуропалық  үлгідегі  мемлекет  қүрды,  Оның  үлы  Иштван  Рим  папасының 

тікелей  қолдауымен  король  тағына  отырды.  Иштван  билігі  кезінде  көптеген 

қамалдар  түргызды.  Оның  мүрагерлері де  куапъі  мемлекет қүрып,  төнірегіндегі 

халыктарға  үстемдік  жүргізе  бастады.  Шыңғыс  хан  шапкыншылығы  кезінде 

( 1237—46)  көптеген  кыпш ак  тайпалары  Венгрияға  келіп  қоныс  теуіп  калды. 

Кейін  олар  венгрлерге  косылып,  елдің  экономикасы  мен  мәдениетін  көтеруге 

үлес  қосты.  1301  жылы  Арпад  әулеті  биліктен  кетіп,  үкімет  басына  Анжу 

әулеті  келді.  Олар  1335  ж.  чех,  поляк  корольдерімен  бірігіп,  саяси-сауда 

одагын  қүрды.  1372  жылы  Пешт  қаласында  университет  ашыдды.  16  ғасыр-

{

  60 

)

----------------------------------- (  География  жэне  табигат  )------------------------------- ( 6 /2 0 1 0)

(Серікбол  ҚОНДЫБАЙ,  “Маңғыстау 

географиясы”.  Актау.  2006.  155—159-6.)

; 

Елтану

D

В Е Н Г Р И Я

дың бас  кезіне  елдегі  бытыраңқылық  саддарынан  Венгрияның олсіреуіне  бай­

ланысты  Осман  сүлтандығы  мүнда  1526—1686  жылдары  өз  биліктерін  орнат- 

ты.  Ел  3  бөлікке:  Шығыста  Трансильвания  князьдігіне,  түріктер  иеленген 

орталық  бөлікке,  Габсбургтер  өулеті  билеген  Венгрия  корольдігіне  бөлініп 

кетті.  1683  ж.  түріктер  Вена  қаласының  түбінде  жеңіліске  үшырағаннан  кейін 

Венгрия  Польша,  Венеция  мемлекеттерімен  “Қасиетгі  одаққа”  бірікті де,  1686 ж. 

елді  азат етті.  Бірақ,  билік  басына  Габсбургтер  эулеті  келді.  Осы  кезенде  білім 

беру  ici  мен  ондірістік  сала  тез  оркендеді.  Үлы  француз  революциясының 

әсерінен  ақсүйектер  арасында  үлттық  сана  ояна  бастады.  Олардың арасында 

Лайош  Кашут  бастаған  радикалдар  саяси  газет  шығарып,  Венадан  бөлініп 

дербес  ел  болу  үшін  жоне  шаруаларға  еркіндік  берілуі  үшін  күресті.  1848  ж. 

акын  Шандор  Петефи  бастаған  төңкерісшілер  үкіметке  12 тармақтан  түратын 

реформалар  багдарламасын  үсынды.  Үкімет  олардың  кейбір  талаптарын 

(ақсүйектерді  салықтан  босату,  басыбайлылықты  жою,  т.б.)  орындауға  можбүр 

болды.  Вена  қаласында  болған  төңкерістен  кейін  Габсбургтер  оулеті  хорватгар 

жоне  200  мың  Ресей  жауынгерлерінің  көмегімен  Венгриядағы  үлт-азаттық 

қозғалысын  басып  тастады.  Үкімет  150  адамды  дарға  асып,  мындаған  адамды 

түрмеге  отырғызды.  1867  жылдан  бастап  Венгрия  дербес  парламенті,  консти- 

туциясы  бар  елге  айналып,  экономикалык  жағынан  тез дами  бастады.  Бірінші 

дүниежүзілік  соғыстың  аяк  кезінде,  1918  ж.  күзде,  елде  буржуазиялық  рево­

люция  жеңіске  жетіп,  үкімет  басына  Антантаны  жақтаушылар  келді.  Бірак 

Ресей  түрмелерінен  босаи  ш ыккан  венгр  оскери  түтқындары  1919 ж.  көктем- 

де  Венгрияда уақытша  Кеңес  үкіметін  күрды.  Оны  Хорти  бастаған  монархия- 

шыл  топ  күшпен  басып,  король  үкіметін  қалпына  келтірді.  Жаңа  үкімет  20 

гасырдың  30-жылдарынан  бастап  Германия  мен  Италияның  ықпалында болды 

және  2-дүниежүзілік  соғыс  барысында  Германияныц  одақтасына  айналды. 

Согыстан  кейін  Венфия  Кеңестер  Одағыныц  ықпал  ету  аймағында  калды  да, 

үкімет  басына  коммунистер  келді.  20  ғасырдың  50-жылдары  Надь  Имре 

үкіметі  елде  саяси  реформа  жүргізуді  көздеді.  СОКП  20-съезінен  кейін,  1956 

жылы  23  қазан  күні  тоталитарлық  режим  жойылып,  көппартиялы  жүйе  қал- 

пына  келтірілді,  үкімет  Варшава  шартынан  шығатынын  молімдеді.  4  қарашада 

Венгрияға  Кеңес  әскерлері  басып  кіріп,  бүл  үкіметті  таратып  жіберді,  200 

мыңга  жуык  адам  шетелге  кетіп  калды.  Билікке  Янош  Кадар  бастаған  жаңа 

үкімет  келді.  Дегенмен  20  ғасырдың 60-жылдары  шетелге  кеткендерге  кешірім 

жарияланып,  экономикалык  реформалар  жүргізілді.  Соның  нәтижесінде  ха- 

лықтың  түрмысы  біршама  жақсарды.  Шыгыс  Еуропадагы  саяси  озгерістерге 

байланысты  1989 жылдың  аяғында  коммунистер  билік басынан  кетіп,  үлттык- 

демократиялық  күштер  билік  басына  келді.  Басқаруда  көппартиялық  жүйе 

қалыптасып,  ел  экономикасы  нарықтық  катынастарга  көшірілді,  шаруашы- 

лық-сауда салаларын  еуропалык  интеграцияга икемдеу бағытында  накты  кадам- 

дар  жасалынды.  Еуропалык  Одакка  (ЕО)  ассоциацияланған  мүше,  ал  1999  ж. 

НАТО-га  мүше  болып  қабылданды.

Венгрия  — орташа дамыған  индустриялы-аграрлы  мемлекет.  Үлттық табыс- 

тың  әр  адамға  шакканда  орташа  мөлшері  4300  АҚШ  доллары  шамасында. 

Венгрия  Шығыс  Еуропа  елдері  арасына  елге  шетел  инвестицияларын  тарту- 

дан  1-орыңда  (15  млрд.  долл.).  Экономикасының  жетекші  салалары:  машина 

жасау,  станок  шыгару,  химия,  дорі-дәрмек,  металлургия,  жиһаз  жасау,  т.б. 

Ауыл шаруашылыгы жақсы дамыган.  Бидай,  жүгері,  қант кызылшасы,  күнбағыс 

өсіріледі.  Қүс  шаруашылыгы  мен  шарап  өндірісі  жақсы дамыган.  Басты  сауда 

серіктестері:  Германия,  Австрия,  Италия,  Франция,  АҚШ,  Үлыбритания,  ТМД 

елдері.  Венгрия  үкіметі  1991  ж.  Қазакстанның  тәуелсіздігін  таныды.  1992 

жылы  24  наурызда  Қазакстанмен дипломатиялық  қатынас  орнатгы.  1994  жылы 

желтоксан  айында  Қазақстан  Президенті  Н.Э.  Назарбаев  Венгрияда,  1997 

жылы  казан  айында  Венгрия  президенті  Қазақстанда  болып  қайтты.  1955 

жылдан  БҮҮ  мүшесі.  Көптеген  халыкаралық үйымдардың,  оның  ішінде  Еуропа 

Кеңесінің жүмысына  катысып  келеді.

( “Казақстан  ұлттық  энңиклопедиясынан”.)

(6/2010)

{   География  жэне  табигат)

“ГЕОГРАФИЯ  ЖЭНЕ  ТАБИҒАТ”  Ж УРНАЛЫ НДА 

20 1 0   Ж Ы ЛЫ   Ж АРИ ЯЛАН ҒАН   М АҚАЛАЛАР

№1,  ҚАҢТАР-АҚПАН

Е.  Токпанов,  О.  Мазбаев.  Тсірихи-археологияіық  ескерткііитер  туризмді

дамытады.........................................................................................................................3

Қ.  Қонысбекова,  A.  Даменова.  Оңтүстік  Қазақстан ландшафтысының

антропогендік  факторлар  әрекетінен  өзгеріске  үшырауы........................................ 8

С.  Жүмабаева.  Ақтөбе облысының табиги-әлеуметтік  ортасының

экологиялық жагдаиы...................................................................................................12

Б.  Асубаев.  Балқаш-Алакш  өңірінің  туризм  имиджін  қалыптастыру.............. 14

А.  Асылбекова.  Ғарыштық мәліметтерде  автоматты  деіиифрлеу  әдістері....  16

А.  Әбішева.  Басты мақсатым  — оқушы  қызыгушылыгын  арттыру...................20

С.  Артыкбаева.  География  сабагындагы  оііын  элементтері................................. 24

А.  Шағдарова.  Сүрақ-жауап  жэне  кубизм  тәсілімен........................................... 27

Н.  Түндікбаева.  Дәстүрден  тыс саяхат.................................................................. 28

Ж.  Аманқүлова.  Дамыта  оқыту тәсілі....................................................................31

С.  Мамырова.  Бәиге сабақ..........................................................................................33

Г.  Шәуленова.  Сабақты  түрлендіріп  өткізу  әдістері........................................... 36

Н.  Салпықова.  Жаңа  технология  негізінде.............................................................. 39

Т.  Қасқатаева.  10-сыныпқа  арнаіган  тест  сүрақтары......................................... 42

Ш.  Таласбаева.  Семей  іиаһарына  саяхат ............................................................... 45

Ғ.  Мүхамбетова.  “Әлемді география  арқылы  таны ”............................................. 47

Г.  Нүрпейісова.  Қасиетті Аіакөл,  шипалы  Барлық-Арасан................................. 50

X.  Суханбердин.  Моңгі мүздар  ерісе...........................................................................56

Б.  Әлімжанов.  Олең  шоптің  өрнегі........................................................................... 59

Ш.  Уәлиханов.  Қашқарга  барган жоне  Қаиіқардан Алатау округіне кері

қайтқан  сапарымыз туралы..................................................................................60

Роборовскиіі  Всеволод  Иванович........................................................................... 63

№2,  НАУРЫЗ-СӘУІР

М.  Белгібаев,  Г.  Сәбденәлиева.  Географияііық және экологиялық

мәдениет моселелері................................................................................................. 3

А.  Тоқбергенова.  Қазақстанның мемлекеттік жер  кадастрын гылыми-

әдістемелік жоне технологияііық  қамтамасыз ету мәселелері....................... 8

К.  Қаймулдинова.  Географиялык  топонимиканың  концептуспды-

одіснамалық  негіздері.............................................................................................. 12

Ш.  Акимбаева.  Атырау  облысының мүнаи  кен  орындарына  сипаттама.......... 18

А.  Асылбекова.  Лазерлі-локационды  технологиясын  қолдану аркылы  өсімдік

жамылгысын  үлгілеу................................................................................................ 21

Г.  Ерназарова,  Р.Сәтімбеков,  Қ.  Есмағүл.  Студенттердің  экологиялық

модениетін  қалыптастыру турспы......................................................................25

Г.  Мырзақүлова.  Топырактың  суга  қаныгуы мен  сүйылуы.................................. 27

О.  Мазбаев.  Туристік peкpeaцuяJ'lык,  іс-орекеттердің  теорияіық-

одіснамалық  аспектілері.........................................................................................32

Н.  Кэрменова,  М.  Токсабаева.  Апматы  қаласындагы  тарихи-мәдени

ескерткіиітер........................................................................................................... 36

А.  Жакыпов.  Педагогикалық  оилар мен  одістерді география  понінде

қолданылу  аясы........................................................................................................ 41

J1.  Қаргабаева.  Қызық  тақырып................................................................................44

(  62  ~)------------------------------------(  География  жэне  табигат  )------------------------------- (6 /2 0 1 0 )

К.  Мизамбаева.  Жинақтап  қайталау  үрдісі........................................................... 48

С.  Бектүрсынова.  “Қурлық еулары” баспасөз мәслихаты......................................50

А.  Мүсабекова.  Білімді тиянақтау негізі  — қаит алау.........................................54

М.  Сабырова.  Бір  сабаққа  — бірнеше т әсіл ........................................................... 56

Ә.  Кошербаев.  Халықтық  болжам  алдамайды....................................................... 58

Ш.Уәлиханов.  Қашқарга  барган  және  Қашқардан Æwmay  округіне кері

қайтқан  сапарьшыз турсьш..................................................................................61

Қарақалпақстан......................................................................................................63

№3,  МАМЫР-МАУСЫМ

Р.  Плохих,  Р.  Қарағүлова.  Қолданбспы мақсаттагы  геоақпараттық

картографиялау..........................................................................................................3

А.  Джуңдибаев.  Кеңгір  бөгені суының минералдылық режимі мен  иондық

қүрамы  және оның  ауыз  су сапасына  әсері.......................................................... 7

С.  Амандосова.  Эрозия  және  онымен  күресу жолдары.........................................10

Б.  Бекнияз.  Арал  теңізінің  қүргаган  түбінің геоморфологиялық  удерістері..... 13

Қ.  Орынбаев.  Экологияяық  ойлаудың  қалыптасу критерийлерін  аиқындау..... 16

С.  Көгісов.  Қоріиаган  орта  жоне  адам  денсаулыеы.............................................. 20

Қ.  Тасқараева.  Оңтүстік  Қазақстандагы  өнеркәсіп  орындарының

атмосферага  кері  осері...........................................................................................22

Д.  Заманбекүлы.  Су  экологиясы  — ел  тагдыры..................................................... 24

А.  Бейсембинова.  Туристік  нарықты  қаяыптастыру механизмінің

ерекіиеліктері.........................................................................................................   26

Н.  Кәрменова,  М.  Токсабаева.  Қорымдар мен  қоргандардың  туризмді

дамытудагы мүмкініиіліктері............................................................................... 30

Н.  Телтаева.  Шоқантану кунтізбелік-тақырыптық  багдарламасы....................33

Г.  Абдикаримова.  Кеис  технологиясының  ерекшеліктері.................................... 35

Р.  Төлегенова,  А.  Даутбекова.  Табиеатқа  экскурсия  сабагын  уйымдастыру.... 38

Р.  Баймаханова.  Ірі блоктареа  бөліп  оқыту............................................................41

Ә.  Елубаева.  Сауда  үгымына  сауат  ашу кезеңі...................................................... 44

Е.  Әбдиев.  Мультимедиалық  оқыту жогары сапага  жеткізеді.......................... 46

3.  Сәрсенова.  Дәстүрден  тыс  ойын  сабақ............................................................... 49

Г.  Әлмүрат.  Бес кезеңді білім  саиысы.......................................................................50

Т.  Тәжібаев.  Окушылардың  оилау  қабілеті мен  белсенділігін  арттыру.............. 52

Ж.  Нүртаза.  Карталарды мазмүнына  жоне масштабына  қараи  ж іктеу..........54

С.  Ниязов.  Жас географтар  саиысы........................................................................57

О.  Жүмағалиева.  Бейнелеуге  уиретудің  берері м о л ................................................ 59

Ш.  Әшірбекова.  Жер-су аттарының  шыгу төркіні............................................... 61

Ш.  Уәлиханов.  Өлкенің  үкімет  басқару жуиесі мен  саяси жагдаиы................ 63

№4,  ШІЛДЕ-ТАМЫЗ

М.  Белпбаев,  Ж.  Әділбекқызы.  Семей  Орыс  Географиялык,  Қогамы  жоне

қазақ зиялылары мен  гсыымдары............................................................................ 3

С.  Түмажанова,  М.  Түмажанова.  Батыс  Тарбагатай жотасының  үгілу

үрдісі мен  үгілу  қабыгы.............................................................................................7

Н.  Кәрменова,  К.  Тілеубергенова.  Химиялық  онімдерді алу  технологиясы

және  оның  географиялық  орындары.................................................................... 12

Р.  Бексеитова.  Орталық  Қазақстанның морфоқүрыіымдары..............................16

Н.  Кәрменова,  М.  Токсабаева.  Қорымдар мен  қоргандардың  туризмді

дамытудагы мүмкіншіліктері............................................................................... 21

Н.  Шакирова.  Көшпенді қазақ хащының  табигатты  пайдалану

ерекшеліктері........................................................................................................... 24

жүктеу/скачать 3,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: