М О   ;----------------------------------- ( ~ География  және  табйгат  ]------------------------------- (6 /2 0 1 0 )

орналасқан.  Бұл  олардың  айтарлықтай  ылғалдылығы  мен  қарлылығын 

дәлелдейді.

Тасты  глетчерлердің  батыс  және  шығыс  шеттерінде  таралуының 

төменгі  шегі  2800  м.  белгіге  келеді,  бірақ  кейбір  жағдайларда  одан  да 

төмен  болады.  Мүндай  кезде  маусымдық  қатудың  тереңдігі  азаяды  да, 

ол  физикалық  үгілу  үдерістерінің  қарқындылығын  әлсіретуге  эсер  етеді.

Тасты  глетчерлер  өздерінің  пішіндері  мен  мөлшерлері,  сырт  көрінісі, 

бетінің  сипаты,  ішкі  қүрылысы  бойынша  сан  алуан.  Олар  нақтылы  өмір 

сүру  жағдайларына  сәйкес  түзілген  кескін-кейіпіне  орай  аңғарларды, 

лопастарды,  террасаларды  немесе  бүлтықтарды  қамтитын  тілдің  пішіні 

(ақырында  жалпақтау  немесе  ондай  болмайтындай)  түрінде  болуы  мүмкін. 

Әдетте  олардың  үзындығы  жүздеген  метрден  бірнеше  шақырымға  дейін, 

ені  -   бірнеше  ондаған  метрден  бірнеше  жүздеген  метрге  дейін,  қалың- 

дығы  -   алғашқы  ондаған  метр  ауқымында  болады.  Бетінің  еңістігі  10°- 

тан  20°-қа  дейін  тербелуі  мүмкін.  Онымен  бірге  барлық  параметрлері 

бойынша  айтарлықтай  ауытқулары  бар  тасты  глетчерлер  де  кездесіп 

отырады.

А.П.Горбунов  [4]  тасты  глетчерлерді  әрекетті  (қазіргі  заманғы)  және 

әрекетсіз  (ежелгі)  деп  бөледі.  Біріншісіне  топырақ  пен  өсімдік  жамыл- 

ғыларынан  түгелдей  ада  болған  тік  (30°-тан  астам)  шептік  бүлтықтың 

болуы  тән.  Уақыт  өткен  сайын  атмосфералық  жауын-шашынның  жаууы 

және  қардың  еруі  жағдайында  шептік  бүлтықтардан  қопсыған  матери- 

алдар  шашырайды  да,  жекеленген  кесектер  төмен  домалап  отырады. 

Тура  шатқалда,  Қаскелеңде,  оң  Талғарда  және  басқа  жерлерде  жеке­

ленген  кесектер  көлденеңінде  1  м-ге  дейін  барады.  Әрекеттегі  тасты 

глетчердің  жылжу  жылдамдығы  жылына  бір-екі  сантиметрден  бірнеше 

ондаған  сантиметрге  дейін  барады.  Оның  В.А.Зенкова  белгілеген  ең 

шапшаң  жылдамдығы  жылына  1 -3   м.  (Үлкен  Алматы  өзені  алабындағы 

“ Бас”  тасты  глетчер).

Тасты  глетчерлердің  әрекетсіз  пішіндерінің  шефтік  еңістері  шымдан- 

ған  болып  келеді.  Егер  оларда  өсімдік  жамылғылары  жок,  оолса,  онда 

қозғалмайтын  сынық  материалдар  бетінде  көбікті  қыналар  өседі.

Шептік  бүлтықтардың  тіктігі  30°-тан  аспайды,  мүның  өзі  глетчердің 

жылжуына  қабылетін  жоғалтқанын  дәлелдейді.

Қазіргі  заманғы  глетчерлер  мүздың  икемді  бүзылуының  есебінен 

ғана  жылжуға  қабылетті,  ал  ежелгі  тасты  глетчерлердін,  жылжуы  мүз 

бүзылуының  жай-күйіне  және  климаттың  әсеріне  тәуелділігін  көрсетеді.

Тасты  глетчерлерді  қоректену  кэздері  мен  орналасқан  жерлері  бо­

йынша  екі  негізгі  пішінге  белуге  болады:  1 )  қазіргі  заманғы  мүздықтар- 

дың  шеткі  мореналарына  таяу  мүздықалды  пішіні;  2)  беткейлік  ше- 

гінділерге  таяу  жатқан  және  бос  карларда  орналасқан  беткей  маңы 

пішіндер  [1].

Мысалға  алғанда,  әрекетті  тасты  глетчер  Кеңсай  әзенінің  аңғарын- 

да  орналасқан  (Бескепе  озенінің  сол  жақ  қүрамы)  -   трогтык  аңғардың 

солтүстік  беткейіндегі  Есік  өзенінің  оң  саласы.  Олардың  үстінде  аласа 

шефтік  еңістерді  елестететін  екі  тасқынның  іздері  бар.  Олардың  пайда 

болу  себептеріне  сынық  материалдар  күрт  кэбеюі  жатады.  Бүл  тасты 

глетчердің  жылжымалығы  туралы  дәлел  болып  табылады.  Көмбе  мүздар- 

дың  еруі  нәтижесінде  пайда  болған  орлар  да  керінеді,  термокарстық 

опырылымдар,  таликтік  саңылаулары  бар  үзын  атыздар  анық  керініс 

тапқан,  мүның  езі  су  еткізудің  барын  анық  дәлелдейді.  Тасты  матери- 

алдың  келуі  әртүрлі  беткейлік  үдерістерді  қамтамасыз  етеді.

Беткеймаңдық тасты  глетчерлер  аңғарлардың  шэгінді  беткейлерінің 

етегінде  және  бос  карларда  түзіледі.  Олардың  біреуі  абсолют  биіктігі 

23450  м.  Қаскелең  езенінің  аңғарында  орналасқан.  Тасты  глетчердің 

шептік  бүлтығының  биіктігі  30  м.  шамасында,  оның  шогуінің  нәтижесінде 

беткей  етегінде  ірі  сынықты  материалдардың  қорлануы  болды.  Олар- 

дың  қоректену  кездері  үрленген  кесектер  мен  опырылған  және  әсері 

тым  төмен  бэлігіне  шоғырланған  материалдар  болды.  Кесектердің 

мелшері  1-2   м-ге  дейін  болды,  ірі  сынықтар  арасындағы  саңылаулар

(6/2010}

{   География  жене  табигат)

QD

арқылы  муз  көрінді.  Екінші  тасты  глетчер  Шілік  өзенінің  алабындағы 

Кемін  өзенінің  солтүстік  экспозициясының  беткейінде  орналасқан.  Оның 

қоректену  көзіне  солтүстік  экспозицияның  беткейлерінен  төмен  жатқан 

сырттың  қар  көшкіндері  мен  шөгінділері  жатады.

Сонымен,  А.П.Горбуновтың  пікірі  бойынша,  тасты  глетчерлердің  д а ­

муы  олардың:

-  тік  және  горизонталды  бөлшектену дәрежесінен  туындайды,  өйткені 

сынық  материалдың  жиналуының  мелшері,  үгілу  және  тозу  жылдам- 

дығы  беткейлердің  тіктігі  мен  экспозициясына  әсерін  анықтайды;

-   тау  жыныстарының  қүрамы  мен  үгілу  дәрежесіне,  жарықшақтығы- 

на,  сондай-ақ,  глетчерлердің  әрі  қарай  дамуына  белгілі  жағдайлар 

жасайтын  және  оған  эсер  ететін  ең  жаңа  тектоникалық  қозғалы стары- 

на тәуелді  болып  келеді.

Тасты  глетчерлердің  қалыптасуы  көпжылдық  тоңды  жыныстардың 

маусымдык,  тереңдеуімен  анықталады.  Өзінің  еруі  кезеңінде  жауын- 

шашындар  қатқан  бет  бойымен  ағып  отырады  да,  тау  етегінде  ірі  кесекті 

шөгінділерде  жиі-жиі  мүзға  айналды.  Мүның  барлығы  кері  тәуліктік  ауа 

температурасының,  ауаның  және  жыныстар  үстіндегі  температураның 

айтарлықтай  тәуліктік  тербелу  жағдайында  болып  түрады.  Жоғарғы 

қысымды  қар  көшкіні  өткенде  қарлар  ірі  кесекті  қабатқа  сіңіп,  жылдың 

жылы  кезінде  еріген  суға  айналып,  төмен  қарай  сіңеді  де,  қатып  қала- 

ды,  ал  қардың  бір  бөлігі  кристалдана  отырып,  инфильтрациялық  мүзға 

айналды.  Мұздықтар  ілгері  қарай  жылжи  отырып,  тасты  глетчерлердің 

сырт  жағына  қысым  жасайды  да,  итеру  арқылы  оларды  орнынан  жыл- 

жытады.

П а й д а л а н ы л ға н   ә д е б и е т т е р

1. 

А.П .  Горбунов. 

Тянь-Шанның  тоңдық  құбылыстары.

 

Қаз  ҒИГМИ.  Еңбектері.

2. 

А.П .  Горбунов. 

Гляциалдык,  селдер  және  оларды  болжаудың  жолдары

 

(К,аз 

ҒИГМИ.  1971.  51-шығ.  4 5 -5 6   бет).

3.

  А.П .  Горбунов. 

Тянь-Шаньдағы  солифлюкция  қубылыстары

 

(Полярлық  елдер 

мен  биік  таулардағы  палеография  мен  морфогенездің  проблемалары.  М.,  Изд. 

МГУ,  1964.  169-бет).

4. 

А .П .  Горбунов. 

\ле  Алатауының  тасты  глетчерлері

 

(Қазақстан  мен  Орта  Азия- 

ның  криогендік  қүбылыстары.  Якутск.  КСРО  ҒА  СО  ТЗИ,  1979.  5 -3 4   беттер).

О Ң Т Ү С Т І К - Ш Ы Ғ Ы С   Һ А М К П Д Н Н Ы Н

 

ТАУЛЫ  А У Д А Н Д А Р Ы Н Д А   Ң А Р   ІІӨШКІНІНІҢ

 

П А Й Д А   Б О Л У Ы   МЕН  С А Л Д А Р Л А Р Ы

А БД И М А Н А П О В  Бахадурхан,

география  гылымдарының  кандидаты,

Абай  атьшдагы  Қ аза қ  улттық 

педагогикалық университетінің  доценті

Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы  орта таулы  аудандарда  қар  көшкіні 

адам  омірі  мен  шаруашылыққа  едөуір  қауіп  төндіреді.  Мүнда  қар  көшкіні, 

негізінен,  қыс  пен  көктемде  жүрсе,  биік  таулы  бөлікте  бүл  апатты  қүбылыс 

жыл  бойы  байқалуы  мүмкін.  Тау  беткейлерінде  жинақталған  қар  ауырлық 

күші  осерінен  жоне  қардың  қалың  кабатындағы  қүрылымдық  байланыстың 

олсіреуі  себепгі төмен  сырғып  немесе  сусып  кетуі  мүмкін.  Қозғалыска түскен 

қар  массасының жыдцамдығы төмен  жылжыған  сайын  үдей  түсіп,  жолындағы 

қалың  карды,  тастар  мен  басқа  заттарды  өзімен  бірге  ала  кетеді.  Бүл жойқын 

қозғалыс  тек  беткейдің  еңкіштігі  азайғанда  немесе  аңғар  түбіне  барып  жет- 

кенде  ғана тоқтауы  мүмкін.  Мүндай  көшкіңдер одетге елді мекендерге,  спортгық

QD

{   География  жэне  габиғат  -

(6/2010)

және  сауықтыру-демалыс  кешендеріне,  темір  жолдар  мен  тасжолдарға,  электр 

тасымалдаушы  желілерге,  тау-кен  орындары  мен  басқа  шаруашылық  күры- 

лымдарға  үлкен  қауіп  төндіреді.

Қазақстанда  қар  көшкіні  қаупі  Алтайдан  Тянь-Ш аньға  дейін  созылған, 

жалпы  ауданы  95  мың  шаршы  шқ.  аумақты  камтиды.  Қар  көшкіні  қаугті  бар 

аудандарда  шамамен  200  мындай  адам  түрады  [1-3].  Жалпы  алғанда,  кар 

көшкіні  осерінен  жылына дүние  жүзі  бойынша  орташа  есеппен 

2 0 0

  адам  каза 

болады  14].  Қазакстанда  2003  және  2009  жылдар  аралығында  кар  кошкіні 

салдарынан  18  кайғылы  окиға тіркелген.

Қар  кошкінінің  пайда  болуы  кошкін  ошағында  жүреді.  Көшкін  ошағы 

кар  көшкінінің  томен  сырғуы  жүретін  беткей  мен  оның  боктерін  камтиды. 

Мүндай  орбір  ошак  әдетте 

5 

бөліктен  түрады:  кошкіннін  пайда  болу  (жинак- 

талу  ауданы),  жылжу  (астау),  токтау  (ысырынды  конус)  зоналары.

Қар  кошкінінің  калыптасу  факторларын  талдау  үшін  олардың жаратылы- 

сын  аныктау  кажет.  Қар  кошкінінің  пайда  болу  үдерісі  мен  сыртқы  фактор- 

лардың  себеп-салдарлық  байланыстарына  сүйеніп,  кар  кошкіндерін  жіктеу 

жүзеге  асырылады  Ы .

Кошкіндерге  сеоеп  болатын  факторлар  мен  кошкін  түрлерін  жіктеуді 

алғаш рет жүзеге  асырғандардың  бірі  Г.К.Тушинский  болды  [

6

|.  Ол  кошкіндерді 

қалыптастырушы  факторларды  үш  басты  топқа  біріктірді:

—  кардың  қайта  кристалдануы  әсерінен  кар  қүрылымы  мен  оның  меха- 

никалык  касиеггерінің озгеруіне  алып  келетін  удерістер;

—  тосеніш  беттегі  жер  бедерінің  типтері  (түптік  жер  бедері  мен  кар 

жамылғысынын сипаты);

—  климаттык  факторлар  (температура,  жел,  күн  радиациясы  мен  жылы 

ауаның  адвекциясы).

Г.К.Тушинский  әртурлі  таулы  аудандар  үшін  әрбір  фактордың  кошкін 

калыптастырудағы  үлесіне  эсер  ететін  географиялык  айырмашылыктарды 

негіздеп  берді.

Кошкіндердің  калыптасу  жағдайларын  жіктеуде  К.С.Лосев  [7]  фактор- 

лардың 

түрақты

  (тосеніш  беттің  ерекшеліктері,  соның  ішінде  жер  бедері 

сипаты)  және 

өзгермелі

  (метеорологиялык  жағдайлар,  әсіресе,  катты  күйдегі 

жауын-иіашынның  молшері)  деп  аталған  негізгі  екі  тобын  боліп  корсеткен.

Е.С.Трошкина  [5]  кар  кошкінінің  пайда  болуында 

1 0

  факторды  (ескі 

қардың  калындығы,  тосеніш  беттін  жай-күйі,  жаңадан  жауған  кардың  түрі 

мен  тығыздығы,  кардың  түсу  каркыны,  жауын-шашынның  карқындылығы 

мен  молшері,  кардың  шогуі,  жел  мен  ауа  температурасы)  ескерудің  озі  18]  ор 

фактордың  аудандағы  нақты  географиялык  жағдайға,  белгілі  бір  аймақтағы 

кошкіндердің  зерттелуі  мен  оларға  жүргізілетін  байқаулардың  үзақтығына 

байланысты  әркелкі  болатынын  атап  корсеткен.  Мысалы,  АҚШ -та  кар 

кошкіндеріне  жүргізілген 

2 0

  жылдык  байкау  материалдары  негізінде  кош- 

кіндерді  калыптастырушы  факторлар  талданып,  оларға  баға  берілген  болатын. 

Мүнда  кошкіндердің  калыптасуына  кардың  түсу  молшері,  жауын-шашынның 

каркындылығы  мен  кардың  калындау  корсеткіштері  басты  осер  еткендігі 

анықталды.

Жоғарьща  аталған  10  фактордың  кейбіреулерінін  озара  корреляциясы  жо- 

ғары  болады  [9].  Мысалы,  жаңа  жауған  кардың қалындығы  мен  оның жиналу 

каркындылығы  жауын-шашынның  каркыны  мен  молшеріне  тығыз байланыс­

ты.  Ал  кардың  шогуі  оның жинақталу  қаркындылығына  кері  пропорционалды 

болады.  Кей  жагдайда жел  температураның озгерістеріне  тоуелді  болуы  мүмкін 

жөне  т.б.  Сондықтан,  зерттеушілердің  пікірінше,  сараптамалык  жоне  статис- 

тикалық  талдаулар  жүрпзгенде  кошкіндердің  калыптасуына  эсер  ететін  торт 

немесе  бес  факторды  ескерудің  озі  жеткілікті  болады  [5].  Жаңа  жауған  кардан 

пайда  болған  кошкіндер  үшін  каггы  күйдегі  жауын-шашынның  каркыны  мен 

молшерін  ескеру  маңызды.  Бүркасынды  қар  кошкіні  жағдайында  жел  мен 

бүрқасынның  үзақтығы  бірінші  маңызға  ие  болады.  Кар  еруімен  байланысты 

болатын  кошкіндер  үшін  температуралық  озгерістерді  жоне т.б.  ескеру  жетекші 

орын  алады.

Қар  кошкіні  қаупінің  кайталану  жиілігі  (тәулік  бойынша)  аймактағы 

климаттық  жағдайларға  тэуелді  болады.  Олардың  копжылдык  орташа 

корсеткіші  қар  аз  жауатын  жоне  орта  таулы  аудандарда  1  мен  4  тоулік  ара- 

лығында  болса,  кар  калың  тусетін  биік таулы  аудандарда 

1 2

  тоуліктен  асады 

15 1.  Тянь-Ш аньда  (2000-3000  м.  биіктік,  1%  камтылудың  орташа  тәуліктік

(6 /2 0 1 0 )

{  География  және  табигат)

максимумы,  75-100  мм.)  кар  көшкіні  жауын-шашынның  орташа  тәуліктік 

мөлшері  20—30  см.  болғанда  жүруі  мүмкін.  Мүнда  көшкінді  жағдай  8—12 

тәулікп  күрайды.  Орта Азия  мен  Қазакстан  үшін жаңа жауған  кардан  көшкіннін 

калыптасуы  тәуліктік  жауын-шашын  мөлшері  20—55  см.  (жаппай  көшкін) 

жөне  30-65  см.  {апатты  кошкін)  болғанда  байкалады  [5].

B.C.  Ревякин  мен  В.И.  Кравцова  [10]  континенталды  күрғак  аудандар 

үшін  кар  калындығына  байланысты  кошкіндердің  кайталану  корсеткіштерін 

үсынған,  бүл  аймаққа  біз  карастырып  отырған  аумак та жатады  (

1

-кесте).

1-кесте.

  Континенталды  күргак  аудандарда  кар  калындмгына  байланысты 

кошкіндердін  кайталану  кәрсеткіштері  [19Ж]._______________________________

Қар

көшкшдерінщ

қайталануы

Қар  калындыгы,  см.

3 0 -5 0

5 0 - 7 0

7 0 -1 0 0

> 1 0 0

өте  көп  қар 

жауған  жыл- 

дары  шағын 

қар  көшкін- 

дері

10—15 жыл са­

йын,  қайталан- 

уы  жүйелі  емес

3—5  жыл сайын 

жүйелі  түрде 

болады,  күшті 

көшкіндер

жүйелі  түрде, 

әрбір  2-3  жыл 

ішінде,  кыс  іш- 

інде  өте  күшті 

жөне  көп  рет 

қайталанады

Қар  кошкіндері  жеткілікті  кар  жинақталған,  еңкіштігі  15  және  50°  бола­

тын  ормансыз беткейлерде  калыптасады.  Кошкіндердің пайда болуына еңкіштігі 

30 жоне  40"  болатын  қарлы  беткейлерде  қолайлы  жағдай  қалыптасады.  Мүнда 

жаңа  жауған  кар  қалындығы  30  см-ден  аскан  кезде  кошкіндер  қозғалысқа 

түседі,  ал  ескі  карда  кошкін  жүру  үшін  70  см.  қалындыктағы  кар  жамылғысы 

болуы  керек.  Еңкіштігі  20°-тан  асатын  тегіс  шоптесін  беткейлерде  қардыц 

калындығы  30  см-ден  асканда  кар  кошкіні  каупі  жоғарылайды.  Беткейлердің 

еңкіштігі  арткан  сайын  кар  кошкіндерінің  болу  мүмкіндігі  артады.  Бүталы 

осімдіктер  кошкін  жүруіне  богет бола  алмайды.

Ашық беткейдің  үзындығы 

1 0 0

  жоне  150  м.  аралығында  болса,  қар  масса- 

сының  қозғалыска  келуі  мен  жылдамдығының  үдеуіне  колайлы  жағдай  калып­

тасады.  Қар  түсу  каркындылығы  да  озіндік  ыкпал  етеді.  Егер  2-3  күн  ішінде

0,5  м.  кар  түссе,  мүның  озі  соншалықты  қауіп  тудырмайды.  Ал  егер  тура  сол 

молшердегі  кар  10-12  сағат  ішінде  жауса,  кошкін  болуы  әбден  мүмкін.  Коп 

жағдайда  сағатына  2 -3   см.  кар жауса,  кошкін  болу  қаупі  артады.

Температура  кар  кошкінінің  калыптасуына  ыкпал  ететін  басты  фактор- 

лардың  бірі  болып  табылады.  Қыста  салыстырмалы  түрде  жылы  ауа  райы 

жағдайында  кар жамылғысының түрақсыздығы  артады,  бірақ жылдам  болады. 

Температура томендеген  сайын,  кошкін  каупі  бар  кезеңнің үзактығы  артады. 

Коктемде  жылыну  әсерінен  сулы  кошкіндердің  болу  мүмкіндігі  кооейеді. 

Кошкіндердің  кар  калындығы  мен  температураға  төуелділігі  2-кестеде 

корсетілген.

2-кесте.  Коіикіндердін  кайталануынын  кар  жамылғысы  қалыңдыгына 

тәуелділігі  [9,  10,11].

Көшкіндердіи 

10  жыл  ішіндегі 

орташа  кайталануы

Қаңтар  температурасы  °С  болатын  аудандардагы 

кар  ка.іыңдыгы,  см.

+ 4  пен  -4°С

-4  пен  -20°С

-20°С-тан  кем

< 

1

< 

1 0 0

40-70

30-50

1

  мен 

1 0

  аралығы

1 0 0 - 2 0 0

70-120

50-100

> 1 0

> 

2 0 0

> 

1 2 0

> 

1 0 0

Сейсмикалық  апатты  аудандарда  қар  кошкіндері  жер  сілкінулер  әсерінен 

де  болуы  мүмкін.  Мүндай  апатты  жағдайдың  мысалы  ретінде  1970  жылдың 

мамырында  Перудегі  Уаскаран  тауында  жүрген  карлы-тасты  кошкінін  атауға 

болады.  Жер  сілкіну  нөтижесінде  мүздыктың  бір  болігінің  қүлауъі  жөне  қоз- 

ғалыс  кезінде лайлы-тасты  ағынға  аиналуы  әсерінен  кар  кошкіні  жолындағы 

бірнеше  елді  мекендерді,  соның  ішінде  Ранраика  каласы  мен  Юнгай  каласы- 

ның болігін  киратып  кетті.  Қайтыс  болғандар саны  67  мың адам  болды  [12].

1967  жылы  Аляска  мен  1978  жылы  Солтүстік  Тянь-Ш аньда  күшті  жер 

сілкінулері  нәтижесінде  кошкіндердің жаппай  жүруі  байкалды.

Еңкіштігі  15°  мен  45—50°  аралығында  оолғанда,  беткейлерде  кар 

кошкіндері  каупі  артады.  Еңкіштігі  45-90°  аралығында  болатын  тік  беткей-

Ç  14  )------------------------------------Г  География  және  табигат  ;------------------------------- (6 /2 0 1 0

лерде  қар  мүлде дерлік түрмайды.  Еңкіштігі  15°-тан  кем  болатын  беткейлерде 

де  кар  көшкіні  жүрген  оқиғалар  болған  [13].  Туристік-рекреациялық  жағы- 

нан  тартымды  аудандардың бірі болып  саналатын  Іле Алатауында  қар  көшкіні 

солтүстік,  солтүстік-шығыс  және  шығыс  беткейлерінде  жиі  жүреді,  ал  оңтүстік 

және  оңтүстік-шығыс  беткейлерде  сирек  болады. 

Х аР 

көшкіндері  одетте  2500- 

3000  м.  биіктіктерде  (барлық  көшкіндердің  56%)  болады.  2000-2500  м.  биік- 

тіктерде  барлық  көшкіндердщ  23%-ы  байқалады.  3000-3500  м.  биіктікте  қар 

көшкіндерінің  15%-ы,  ал  2000  метрден  төменде  олардың  ең  аз  мөлшері 

(6%) 

болады  [13].

Тауалды  және  таулы  аудандар  көшкін  болу  қаупі  бар  айларда  әртүрлі 

рекреациялык жөне  сауыктыру  мақсатына  пайдаланылатындыктан,  бүл  аумак- 

тардағы  көшкін  қаупі  бар  кезеңнің  үзақтығын  білу аса  маңызды.  Е.С.  Трош­

кина  [5]  атап  өткендей,  көшкіндік  режимді  сипаттап,  баға  беру  ушін 

көрсеткіштердің абсолютгі шамалары  ғана емес,  олардын жыларалық тербелістері 

де  қажет.  Алғашқы  жөне  соңғы  көшкіндердің  мерзімі  бойынша  көшкін  қаупі 

бар  кезеңнің  узақтығы  есептеліп,  көпжылдық  орташа  көрсеткіштердің жинак- 

талу  мүмкіндігі  есепке  алынды  (3-кесте).

3-кесте.

  Қар  көшкіндері  болу  каупі  бар  кезен  үзақтығының  сипаттамалары.

Аумак  атауы

Копжылдық 

орташа  үзак- 

тыгы,  күн

Макс/мин,

күндер

Орташа

квадраттық

ауытқулар

Вариация

коэффициенгі

Шымбүлақ

97

157/3

41

0,43

Үлкен  Ал­

маты  көлі

114

280/40

53

0,47

Түрғын  халықтын  кауіпсіздігін  сактау  мақсатында  жоне  көшкінге  қарсы 

қызметті  іс  жүзіне  асыру  үшін  Давоста  өткен  Халықаралық  кеңесте  қабыл- 

данған  Еуропалық  шкаланы  енгізу  қажет  [13].  Шаңгышылар,  туристер,  аль- 

пинистер  мен  күткарушылардың  қауіпсіздігін  қамтамасыз  етуде  бүл  қауіп 

шкаласын  пайдалану  кошкін  қаупі  бар  беткейлерден  өту  барысында  адам 

шығынының болуына  жол  бермейді.

Пайда.іанылган  әдебиеттер

1. 

И .В .Северский,  В,

П.

Благовещенский. 

Оценка  лавинной  опасности  горной  территории. 

Алматы.  “Наука”,  1983.  с.  220.

2.

  И.

В.Северский. 

Снежные  лавины  Заилийского  и  Джунгарского  Алатау.  Алматы.  “Наука”, 

1978.  с.  256.

3.

  E.L.Pahsut. 

Echelle  de  risquù  d  avalanche.  In  neige  et  avalanche.  1994. №68.  P.  27-28.

4. 

Ю.Г.Силивестров. 

Социальная  составляющая  лавинной  опасности  / /  

XIII 

Гляциологи­

ческий  симпозиум.  Сокращения  гляциосферы:  факты  и  анализ.  —  Спб,  24—28  мая,

2004.  с.  121.

5. 

В.В.  Жданов. 

О лавинных  катастрофах  и  методах  борьбы  с  ними  / /   “Гидрометеороло­

гия  и  экология”  №4,  2009.  с.  172—177.

6. 

Е.С.Трошкина. 

Лавинный  режим  горных  территорий.  Диссертация  на  соискание  ученой 

степени  доктора  географических  наук.

7.  Г.К.Тушинский. 

Лавины.  Возникновения  и  защита  от  них.  “Географгиз”,  1949.  с.  215.

8.  К.С.Лосев.  Лавины  СССР  (распространение,  районирование,  возможности  прогноза). 

Л., 

“Гидрометеоиздат”,  1966.  с.  132.

9.  Снежные  лавины.  Справочник  по  прогнозированию  и  меры  контроля.  Перевод  с  англ. 

М..  “Прогресс”,  1963.  с.  208.

10. 

Л.А.Канаев,  Н.К.Тупаева. 

Процессы  трансформации  снежной  толщи  в  горах  Средней 

Азии  П  Тр.  САРНИГМИ,  1977.  Вып.  32.  (13).  с.  66-79.

11. 

В.С.Ревякин,  В .

И .

Кравцова. 

Снежный  покров  и  лавины  Алтая.  Томск.  1977.  с.  213.

12. 

жүктеу/скачать 3,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: