Table of Contents тар жол, тайғАҚ кешу роман-эссе (1927) тарту
жүктеу/скачать 419,1 Kb.
|
Тар жол, тайғақ кешу. Сәкен Сейфуллин
| (Кереку жолы)
Лагерьден шанамен дырылдатып сүйреп алып шығып келеді. Қалың қарға көміліп шанада жатырмын. Қардың үстінен қар тасыған австриялық тұтқын солдат басып отыр. Мойнымды, кеудемді, белімді ауыр салмақ шанаға жаныштай түседі. Күшімді жиып, ақырын денемді қимылдатып қоямын. Деміммен еріген қар суы тамшылап, мойныма, бетіме ағып жатыр. Әлден уақытта шана тоқтады. Австриялық тұтқын солдат шанадан түсіп, шананы аударып, қарды төкті. Маған сыбырлап: «Жата бер, жата бер, қармен бірге!..»—деді. Мен әдейі лықсып, қармен бірге домалап жерге түстім. Үсті-басыма еріген қар жабысып қалған екен, австриялық солдат үстіме жабысқан қарларды, қиқымдарды тазалап, қолымен қағып, қардың үстінде, менің қасымда отырды. Мені қармен әкеп төккен жері — Омбының қазақ жақтары отыратын күншығыс жақ шеті. Қайың тоғайдың қасы. Қаланың қар, боқтық, қиқым төгетін жері. Маңайдан «ей» дерлік жерден өтіп жатқан бірен-саран шаналы, жаяу адамдар бізді елейтін емес. Австриялық тұтқын солдат: — «Кәне, енді қайда барасың?.. Қалаға барсаң, шанаға мін! — деді. Шанаға міндім. Енді австриялық солдат қайтадан қалаға алып жөнелді. Қалаға кірдік. Баратын үйім — Мұқандікі — таяу, қаланың біз сол түскен жақ шетіндегі лагерьдің қасында. Мұқан үйіне тура келмей, бір көшеде шанадан түстім. Тұтқын солдатпен қош айтыстым. — Қош, жолың болсын! — деп, солдат қолымды ұстап қош айтып, жөнімен жүріп кетті. Мен бұрылып, көшемен жаяу жүріп кеттім. Сәске кезі. Сәуір айының басы. Күн жылы. Көше мен қаланың қарлары еріп, ептеп жылжып су ағады. Көше мен қораның іші аздап қожалақтанып, былғаныш бола бастаған. Аяғымда шолақ тұмсық, кең, ескілеу солдат етік. Үстімде семинария порымды орысша шолақ бешпенттің сыртынан киген қазақша ескілеу бешпент — ішік. Жеңдері қырқылып жыртылған. Сырты — тас көмірдің күйесі сіңген ескі қоңыр тібен шүберек. Басымда көнелеу құлақшын. Мойнымда шарф, белімде ескі қоңыр шүберек белбеу. Бар киімім осы. Бұл сырт киімді лагерьден конвоймен қалаға шығып жүргенде кимейтінмін. Онда ылғи бір ноғай қызыл әскерлік жігіттің шинелі мен солдат бөркін киіп шығатынмын. Мұқандікіне келдім. Жеңгей есік ашып, қарсы шықты. Амандасып кірдім. — Жоғары шық, шырағым! — деді. — Біржолата келдім, — дедім. Жеңгей қашып шығып келгенімді біле қалды да: — Жарайды, қайырлы болсын, шырағым! Ендеше, төргі үйге, ана қарындастарыңның бөлмесіне отыра ғой, — деді. Қарындастардың бөлмесіне кірдім. Жеңгей бірге кірді. Үйде Мұқан да, Жанайдар да жоқ екен. Үйде қарындасым мен жеңгей ғана бар екен. Амандасып отырдық. Мен сақтық қылғым келді. Жеңгейге: — Мен әзір мұнда отырмаймын, сарайларыңыз болса, сонда барып отыра тұрайын! — дедім. Жеңгей: — Қой, отыра бер, кім келеді дейсің?.. Біреу келсе балалардың бөлмесіне кірмейді. Есік жабулы тұрады. Отыра бер! — деді. Мен оған болмадым. Әр түрлі ой кірді! Мені Колчак Мұқанның үйінен ұстап алса, үй иелеріне жақсы болмайды. Ал қораның есігі ашық сарайынан ұстап алса, үй иелері «біз білгеніміз жоқ», — деп жалтаруға болады. Осы оймен, сақтығым ұстап, жеңгейге болмастан үйден шығып, пішен үйген сарайға барып отырдым. Пішеннің үстіне шығып, шұңқырлап алдым, қисайып жаттым. Күн жылы. Сәуір, ептеп қарды жіпсітіп жатыр. Сарайдың төбесінен ақырындап пішенге тамшы тамады. Сәуірдің дымқыл иісі ауаны билеп алған. Жадыраған дененің күші артқандай. Жан-жануар жазды сезіп, жадырап көңілденгендей. Қорадағы еріген қардың шалшығын шылп-шылп еткізіп, шүпірлесіп, жамырасып, шүңкілдесіп ақ қаздар жүр. Былдырлап, күліп, жүгірісіп жасырынбақ ойнаған балаларша, бірін-бірін қуалап ойнап торғайлар жүр. Шалшықты шылпылдатып сарай алдында сиыр жүр. Басталған жазға бәрі де шат, бәрі де қуанышты тәрізді. Жан-жануарлардың бәрі де қыстай бүрісіп отырып, шуаққа жаңа шыққан тәрізді. Көзім ілініп кеткен екен, сарайға Жанайдар келіп оятты. Амандасып, күлістік. Жанайдар болмастан үйге ертіп барды. Жеңгей сары майға құймақ құйып пісіріп, самаурынды қайнатып шайды жасап, даярлап отыр екен. — Қарағым, енді шешініп, шай ішіп отыра бер! Үйге танитын кісі келе қоймас. Танитын кісі келсе қарындастарыңның бөлмесіне кіріп отырарсың! — деді. Енді шешініп, жуынып шайға отырдым. Тоғыз айдан бері ішпеген шайды ішіп, жемеген құймақты жеп, кенеліп, әңгімелесіп, тіршіліктің толқынына мәз болып отырдым. Еркектен батыр, еркектен ақылды әйел болатын шығар. Бірақ Бәтима жеңгейдей батыр, ақылды, орнықты әйелді көргенім жоқ. Жайшылықта әркім-ақ батыр, әркім-ақ ақылды ғой. Батырлық пен ақылдылығын таршылықта көрсеткен адамға кісі бас имес пе! Мұндай ілуде біреу ғой. Сол, алдында бас иерлік, «ілуде біреу» дерлік адам — Бәтима жеңгей. Қылышынан қан тамып тұрған Колчактан қашып келген адамды үйіне енгізіп, төріне шығарып, аспай-саспай сыйлап отыру кімнің қолынан келер! Ердің ері қауіп қылатын іске сыр білдірмеген әйелді қайтып мақтамассың?.. Әңгімелесіп, Жанайдар, Бәтима жеңгей, қарындастарым, — бәріміз отырдық. Ішкі шолақ орысша бешпентімнің түймелері — семинарияның сары түймесі. Оны қарындасыма кескізіп тастап, қара түйме таққызып алдым. Түс кезінде үйге бір ел қазақтары келді. Мені танымайды. Жай сөйлесіп отырдық. Мұқанның оқудағы ұл баласы келді. Және оқып сол үйде жататын бір-екі қазақ баласы келді. Бірі — өзіміздің осы күнгі Қаскей Өтекин. Мұқан келді. Бәріміз бірге отырып ет жедік... Қазақтар жөн сұрамай қоя ма?.. Менің жөнімді сұрады. Мен, әрине, лайықты қылып «жөнімді» айттым. Бір даулы жұмыспен келген қазақтар екен. Істері «Алашордада» екен. «Алашорда» теріс билік қылды десіп отырды. Кешке Жанайдардың бөлмесінде отырып, енді жүріс-тұрыс план туралы әңгімелестік. Түркістан кетпекпін. Түркістанда Совет үкіметі. Жүріс план екі түрлі. Бірі — Омбыдан отарбамен Қызылжар бару, Қызылжардан Торговая (сауда) көшесінде 64-ші үйден Әбдірахман Байділдаұлын сұрап, Байділдаұлы сонда болса жолығып, сөйлесіп, онда болмаса, «Тайынша» деген көлдің қасындағы соның еліне бару. Одан күш-көмек алып, Көкшетау уезіндегі фельдшер Ниязұлына бару. Одан Досұлына жолығып, Атбасарлатып Ақмола уезін басып, Бетпақдаламен Түркістан өту. Екінші план — Омбыдан отарбамен, Алтай губерниясындағы Славгород («Шот») қаласына бару. Славгородта бір-екі большевик үйлеріне бару. Одан Павлодар (Кереку) қаласына бару. Одан Баянауыл қаласына келу. Баян тауының ішінде Сүйіндік деген елден әкемнің нағашысын тауып алу. Баян қаласындағы фельдшер Шайбай Айманұлына жолығу. Ол жерде біраз болып, тынығып, Ақмола уезіне өтіп, Бетпақдаламен Түркістан өту. Жанайдар Әбдірахман Байділдаұлына, Әбілқайыр Досұлына, Дінмұқамет Әділұлына хат жазбақ болды. Ол күні сонда болып, ертеңінде Мұқаннан жолға біраз ақша алып, жүрдім. Мұқанның ат-шанасын жегіп, вокзалға мені Жанайдар алып жөнелді. Вокзалға келдік. Тым таянбай, бір көп вагондардың қасында мен аттың жанында қалдым, Қызылжарға жүретін поездың қашан жүретінін білуге Жанайдар вокзалға жүгіріп кетті. Біраздан соң «Сағат онда жүреді екен», — деп келді. Онға әлі екі сағат бар. Мені көпшілік бар жерге тұрғызбай, билетті Жанайдар сатып алмақ. Сөйтіп, мені вагонға мінгізіп қайтпақ. Вокзалға жиналған көпшіліктен қауіп қылатынымыз—танитын адам кез болып қалуы мүмкін дейміз. Өйткені мен 1913 жылдан 1916 жылға шейін Омбы семинариясында оқығандықтан, Омбының оқыған қазақтарының көбі мені таниды. Әсіресе «Алашордадағы» қазақтар кез болып қалса, жұмыс сөзсіз бітеді. Міне, сол себепті мені аттың қасына қойып, билетті Жанайдар алып, мені поезға тыстан мінгізіп жібермек. Жанайдар көп күтіп қалатын болған соң және менімен сөйлесіп жүргенін біреу бақылап тұрып, шатақ қылар деп, Жанайларды болмай қайтардым. Жанайдармен қош айтысып, аяңдап вокзалға кірдім. Вокзалда халық көп, иін тіреседі. Неше күннен бері билет ала алмай қамалып жатқандар. Көбі қоржын-қапшық арқалаған еркек-әйелді мұжықтар. Үсті-басы кір, сақалы өскен кәрі солдаттар. Және топырлаған, кім екені белгісіз адамдар. Бұлардың бәрі вокзалдың жабайы, қара адамдар отыратын үйінде (3-інші класында) екен, мен де бұлардың қасына келіп кірдім. Вокзал үйі кең. Едені тас. Үлкен кірпіш үй. Саспай тұрып, топырлаған халықты көзбен аралап көріп алдым. Бетімді, қияпатымды, жүріс-тұрысымды бұзып алдым. Ерсілі-қарсылы кіріп-шығып, Колчактың вокзалды бақылайтын әскерлері жүр. Офицерлердің иықтары, жандарындағы қылыштары жарқ-жұрқ етеді. Жүрістері сырт-сырт. Вокзал үйінің іші құжынаған құмырсқаның илеуіндей. Ың-жың, тарсылдап біреу кіріп, біреу шығады. Ың-жың, біреуде біреудің жұмысы жоқ. Бұрышқа таяу тұрған үстел мен бұрыштың арасында қатын-қалаштармен еденде отырған бір кәрі солдат пен және бір мұжықтардың қасына келдім. Қызылжарға жүретін поезды сұрадым. Билет сатылатын тесік әлі ашылған жоқ екен. Отырдым. Бұрыштағы екі-үш мұжыққа кәрі солдат әңгіме айтып отыр, Германия майданында болып, Ресейден жаңа қайтып келе жатқан солдат екен. Большевиктерді әңгіме қылады. Әңгіме айтуға ысылған солдат тәрізді. Екі еркек мұжық, бір қатынмен үшеуі тыңдап отыр. Мен отырған жерімнен сырғып, таянып отырдым. Солдат өзінен басқа кісі білмеген әңгіме айтып отырғандай қылып сөйлейді... — Большевиктер ме?.. Ол иттер күшті. Барлық фабрик, барлық завод оларда. Неше түрлі мылтық, зеңбірек, пулемет, оқ-дәрі оларда толып жатыр. Кездеме, шай, қант оларда. Неше түрлі сайман-машиналар оларда. Айырплан, танк, оқ өтпейтін автомобиль оларда. Қызыл әскер де көп. Ресейдің барлығы қызыл әскерге кірді. Қазір қаптап келіп Оралға шейін алып қойды. Бірақ бері, Сібірге қарай жүрмей отыр...» — дейді. — Е, неге жүрмей отыр? — деді бір мұжық. Солдат: — Әдейі жүрмей отыр!.. Олар қу шайтандар, Сібір халқы Совдепке, большевиктерге қарсы болды... Большевик үкіметін құлатты. Міне, енді мына тілеп алған үкіметтерінің қандай екенін әбден көрсін деп отыр. Өздері қозғалсын деп отыр!.. — деді. Қастарына сүйретіліп келіп, қисайып тыңдап отырған менен именіп, қатын солдатты түртіп, «байқа» дегендей ым қақты. Солдат менің бетіме қарап, қолын изеп қойды да: — Өй, ол өзіміздің ағайын көрінеді. Отыра берсін, солай емес пе, ә? — деді. Мен: «білмеймін» деп басымды шайқадым. Колчактың бақылаушы офицерлері өтіп келе жатыр еді. Солдат сөзін қоя қойды. Офицерлер өтіп кеткен соң, бір мұжық сақалды солдатқа: — Сен олардың әскеріне Ресейдегі халықтың бәрі де кірді дейсің бе? — деді. Солдат: — Иә, жұмыскер, крестьян халқының соғысқа жарайтындарының бәрі-ақ кірді. Қайтсін? Өздері үшін кіреді. Помещиктен алған жерлерін оңайлықпен крестьяндар қайтып берер ме? Байлардан алған фабрика, заводтарын жұмыскерлер қайтып берер ме?.. Міне, сол себепті бәрі де әскерге өздері тіленіп кіріп жатыр!.. — деді. Мен топастау тілмен: «Большевик мұнда келмей ме?»—дедім. — Келеді! Олар бұл уақытқа шейін әдейі келмей жатыр. Сібір халқы мына үкіметінің қандай екенін әбден білсін деп жатыр. Енді осы қар кете қаптап келеді! — деді. Мен басымды шайқап: — Әй-ай, жаман... жаман.., — дедім. — Е, неге жаман? — деді. — Е, жаман болмай қайтеді? Большевик жаман. Талайды, барлық халықты қырады, — дедім. — Не дейсің сен, туған? Олар сен тәрізді, мен тәрізді кедей адамдарға тимейді. Олардың өздері де ылғи сенімен мен тәрізді кедей, жарлы адамдар... Олар тисе, байларға, төрелерге ғана тиеді. Оларды «жаман» деп, «талайды», «қырады...» деген сөздердің бәрі — әдейі сендерді нандырып қоюға таралған өтірік сөздері. Сен ондай сөзге нанба, — деді. Ішімнен сүйсініп отырғанымды білдірмей, басымды шайқап: — Әй, білмеймін, олар келсе жаман болады, — дедім. Ол арада жұрт топырлап билет сататын тесіктің алдына кезекке тұра бастады... Мен де барып тізбекке тұрдым. Халық иін тіреседі. Билет алуға тізілген тізбек тіпті ұзын. Сығылысып тізіліп тұрмыз. Көп уақыт өтті. Ақырында «поезд жоқ» деп жұрт тізбектен тарады. Бұрышта үймелеген қалың мұжықтың арасына тағы да келіп отырдым. Бір қоян бөрікті, жаман киімді, он бес, он алтылардағы сары бала менің қасыма келді. Маған ноғайша сөз қатты. Ноғай баласы екен, екеуміз де лезде шүйіркелесіп, бала менің қасыма отырды. Вокзал ішінде көпке көрініп жүре бермей, сол бұрышта жаттым. Ноғай бала біреудің шайнегімен қайнаған су әкелді. Нан, сүт сатып әкелді. Шай іштік. Вокзал іші құмырсқаның илеуіндей қыбырлайды. Жұрт қақтығып, иін тіреседі. Вокзалға тарсылдатып, біреу кіріп, біреу шығады. Даң-дұң дыбыс. Біреуде біреудің ісі жоқ... Поезд жоқ. Жұрт тықырлап зарықты... Кеш болды. Тысқа шығып келіп, бұрышқа тағы да жаттым. Манағы сөйлесіп отырған мұжықтар мен кәрі солдат кетіп қалыпты. Ноғай бала қасымда. Вокзалды баққан әскерлер бір кіріп, бір шығып, сарт-сұрт етіп жүр. Бір мезгілде әскерлер көбейіп, есіктен кіріп-кіріп тұра қалып, жұртқа: — Вокзалдан шықпайсыздар. Билет тексеріледі! —деді... Бір-екі әскери киінген жігіт етіктерінің темірлері сылдырлап, тас еденге аяқтарын сырт-сырт басып ортаға келді. — Бәріңіз де қозғалмай билеттеріңізді шығарып, даярлап отырыңыздар, қазір жағалай көреміз! — деді. Жұрттың бәрі орындарында құнжындап шығарып жатыр. Мен де жай, сылбыр қимылдап «қағазымды» алып, ұстап отырдым. Билет тексерушілер үйдегі көп кісінің бір шетінен жағалап, қағаздарын көре бастады. Тас еденді сырт-сырт басып етіктерінің темірлері сылдырлап, екі жігіт көп бөгелмей жағалап келеді. Біздің алдымызға келіп, біздің қағаздарымызды есік пен төрдей тұрып көріп, өте шықты. Сөйтіп, сыдыра қарап шығып кетті. Жұрт қағаздарын алған қуыстарына қайта салып, тағы да бет-бетімен қимылдады. Біреулер шығады, біреулер кіреді. Біреулер қақтығып топырлап жүреді. Біреулер жатыр, біреулер отыр, поезд жоқ. Түнімен билет алуға неше рет тізбектеліп тұрып, неше тарқадық. Поезд келмеді. Қызылжар жақтан поездар Күншығыс-Сібірге қарай өтіп жатыр. Қызылжарға қарай поезд жоқ. Не себептен екенін ешкім білмейді. Вокзалда түнді өткіздік. Таң атты. Вокзал үйінде қалай болса солай жатқан қара халық оянып, тағы да қыбырлай бастады. Тағы да біреу кіріп, біреу шығып, жұрт иін тіресіп, қақтығып, вокзал ішін даң-дұң қылып, топырлады. Мен де тысқа шығып кірдім. Ноғай баласы біреудің шайнегімен қайнаған су мен сүт, нан әкелді. Ішіп, жеп отырдық. Поезд жоқ. Жаттық. Тұрдық. Енді сарығып жалықтық. Түс болды. Тысқа шықтым. Вокзалдың есіктерінің алдында қыбырлаған көп халық қақтығып сеңдей соқтығады. Танымал біреу кездесіп қалар ма дегендей байқап, иін тірескен жұрттың ара-арасымен вокзалға есік алдына келдім. Тозған кір-кір солдат киімді, бір ілмиген жүдеу сары орыс жігіттің көзі көзіме түсе кетті. Қарсы келеді екен. Бетімді аударғанша: —А-а, амансың ба? Сен де мұнда екенсің ғой? — деп қолын созды. «Шүкір», — деп өтіп кеттім. Вокзалға кірдім, қалың кісінің арасына қақтығып, біраз жүрдім. Әлгі ілмиген сары жігіт тағы да ұшыраса кетті. Бетіме қарап балаша ыржиып күлді. — Сен лагерьден қашан шықтың? — деді. Лагерьден шыққан жігіт екенін біле қойдым. Саспай, салқын жүзбен бетіне қарадым. — Жақында шығып едім... Жүр, тысқа шығайық — деп, есікке қарай жүрдім. О да жүрді. Енді сөйлеспей, тез тысқа шықтым. О да шықты. Оңаша барып тұрдым. Қасыма келді. Жай салмақпен тұрып: — Сен лагерьде болып па едің? — дедім. — Иә, танымайсың ба? Сені мен көргеннен тани кеттім. Сен жетінші баракта болдың ғой. Мен сегізінші баракта болғамын,—деді. — Сені қашан шығарды? — дедім. — Мені шығарғалы төрт-бес күн болды. — деді. — Енді қайда бармақсың? — дедім. — Енді өз жағыма, Пермь губернесіне барамын... Поезды күтіп жатырмын, — деді. Жай тұрып, түсімді бұзбай, сыбырлаңқырап: — Сен бірақ байқап жүр. Бұлардың бір шығарған кісісін қайта ұстап апарып қамап қоятын да мінездері болатын. Осы вокзалда олардың сырттан бақылап жүрген кісілері көп. Сен лагерьден шығып едім деп, мұнда ешкімге сөйлеме!.. Және маған да жолама! — дедім. Түсі өзгеріп, қорқып кетті. — Жарайды, жарайды... Сөйлемеймін!.. —деді. — Енді жай жүре бер! — дедім. Бұдан кейін таныс жігіт таянбады. Ол күні тағы да неше рет билет алуға тізбекке тұрып тарқадық. Бірде тізбекке тұрғанымда қасымнан бір-екі қазақ жігіті өтті. Екеуі де оқып жүрген жігіт. Лагерьден конвоймен шығып жүргенде біреуін Жұмабайдың әкесі жатқан қазақ үйінде көргенмін. Біреуі — беті қып-қызыл шарық табақтай ұзын жігіт. Біреуі — аласа сұр жігіт. Екеуі қасымнан екі-үш рет өтті. Бірақ түрім, қияпатым, киімім өзге болған соң, мені көрсе де танымады. Біраздан соң тағы да қалаша киінген семіз қазақ пен бір орысшалау қазақ жігіт келді. Мен әдейі бүрісіп тұрдым. Танымал адамдар емес. Екеуі де менің қасыма келді. Жігіт: — Сен қайда баратын жігітсің? — деді. — Қызылжарға баратын жігітпін, — дедім. — Сен ендеше бізді тізбекке тұрғызбай-ақ, бізге де Қызылжарға екі билет алшы, — деді. — Жарайды. Бірақ билет сатылған кезде сіздер қайда боласыздар? — дедім. — Біз ана первый класс үйінде боламыз. Билет сатылғанда ақшасын береміз! — деді. — Жарайды, — дедім. Саудагерше киінген семіз қазақ менің бетіме қарап тұрды. — Сен өзің қай жердің жігітісің? — деді. — Осы Омбы жігітімін, — дедім. — Қаланыкімісің, елдікімісің? — деді. — Қаланыкімін, — дедім. Қазақ біреудің жөнін сұрауға қандай құмар. — Қаланікімін деймісің? Кім баласысың сен? — деді. — Балуан Қажымұқанның жақын інісі боламын! —дедім. Семіз қазақ Қажымұқанды біледі. Мені білмеді. Ойланыңқырап тұрып: — Мұнда көрмеп едім... — деді, — Қызылжарға жай барасың ба? —деді. — Жай, бір шаруамен барамын! — дедім. — Онда кімге барасың? — деді. — Садық молда деген кісінікіне барамын!.. — дедім. Семіз қазақ енді «Садық молданы» біраз түбірлеп сұрап қойды. Қасындағы орысшалау киінген жігіт маған тағы да ақыл айтпақ болды. — Біз анау первый класс үйінде отырмыз. Сен енді осы тізбекке тұрып, бізге де екі билет аларсың. Орныңнан айрылып қалма... Өзің бір жуас жігіт көрінесің! — деді. — Айрылмаспын! — дедім. Екеуі первый класс үйіне кетті. Ол күні де Қызылжарға поезд келмеді. Енді шыдай алмай әбден зарықтым. Вокзалда уақыт өткен сайын қауіп көбейетін болды. Кеш болды. Енді Қызылжарға қарай жүруді лажсыз тастап, Алтай губерниясына, Славгородқа қарай жүруді ойладым. Қызылжар жақтан Сібірге қарай өтіп жатқан поездың біреуі іңірде жетіп келді. Поезд ырсылдап тұр. Жұрт жабырлап, дабырлап түсіп жатыр. Бірталай кісі вокзалға келді. Кейбіреулер қолдарындағы билеттерін әркімге саудалай бастады. Бір жабайы киінген қазақ жігіт маған жетіп келді. — Билет аласың ба? — деді. — Не билет? — дедім. — Омбыға жұмыссыз кісіге билет сатпайтын болған екен. Билетті Омбыдан асырып Татарка қаласына шейін алып едім. Қазір енді өзім Омбыда қалатын болған соң билетімді сатайын деп едім! — деді. Сол арада тез ойландым... Омбыдан Славгородқа баратын кісі Татарка қаласына барып түсіп, Татаркадан Құлынды темір жолының отарбасына мініп кетеді. Сол арада Күншығыс-Сібірге қарай, Славгородқа жүруге бел байладым да қазақтың билетін сатып алып, тысқа шықтым. Поезд жүк пен адам таситын (товаро-пассажирск. поезд) екен. Нөмірлі орынға қағаз алмаған, тек билеті бар жұрт бетімен сыйғанынша мінеді. Бір қараңғы қызыл вагонға жұрт асығып, таласып, шуылдасып мініп жатыр екен. Мен де міндім. Міне алмай, қақтығып жылап жатқан кемпірді мінгіздім. Қараңғыда сипалап келіп, бір көлденең тақтайға жаттым. Қасыма басқа біреулер де келіп жатты. Біраздан соң қоңыраулар қағылды. Лықсып, қозғалып, салдырлап, поезд жылжып жөнелді. «Уһ!» — деп демді бір-ақ алдым. Тыныс кеңігендей болды. Түнеріп және сәулеленіп, оттары жарқылдап, бірте-бірте жылжып Омбы қала берді... Ырсылдап, салдырлап поезд келеді. Вагонға мінгендердің біразы майданнан қайтып келе жатқан Колчактың солдаттары екен. Қараңғы вагонда сығылысып жатты. Большевиктермен соғысу әңгіме болды. Әңгімені жұрт қыздырды. Біріміздің түрімізді біріміз қараңғы вагонда көрмейміз. Тек әр жерден әр түрлі дауыс шығады. Бір дауыс күжілдеп шығады. Бір дауыс жіңішке, бір дауыс қызу, бір дауыс салмақты. Қараңғы вагонның ішінде түрлі дауыс әңгімені көкпар қылды. Сөзге мен де қатынастым. Кейбір дауыс большевиктерді қаралап сөйледі. Кейбір дауыстар ептеп қорғайды. Сөйтіп, едәуір жамырап сөйлеп жатып, жұрт әңгімені біртіндеп қойып, ұйқыға кетті... Ертең түс кезінде поезд Татарка қаласына келді. Поезд тоқтасымен, мен түстім. Әр вагоннан алты-жеті кісі түсті. Бір вагоннан бір-екі ноғай жігіті түсті. Қолдарындағы жүктері шамалы. Екеуі жаяу аяңдап қалаға қарай жүрді. Соңдарынан жүріп қастарына келдім. Екеуінің де киімдері, түрлері қала мұғалімдерінің түрлеріндей. Амандастым. Екеуі де үйіріліп менімен амандасып, жөн сұрады. — Омбы қазағымын, Славгородқа барамын, — дедім. — Е, ендеше бізге жолдас екенсіз ғой! Біз де Славгородқа таяу бір станцада түсеміз. Отарбаға бірге мінейік. Біздің қасымызда бол,— деді. — Жарайды, жақсы болды, сіздерге жақсы жолдас болайын, — деп екі ноғай жігітінің қасына ердім. Біреуі: — Атың кім? — деді. — Дүйсенбі, — дедім. — Әйдә, бір асханадан шай ішейік! — деді. Қаланын шетіндегі бір жаман лас асханаға кіріп, шай іштік. Одан қаланың шеткі дүкендерін араладық. Екі ноғай жігіттің бірінің аты — Қабиболла, бірінікі — Қамза. Екеуі де Шадрин қаласынікі екен. — Бұл жаққа саудамен келіп едік, — дейді. Екеуі де мұғалім екен. Дүкендерге кіріп әр нәрсенің нарқын біліп жүр. Бір қол жәшіктері бар. Оны кезек алып жүреміз. Бір кездеме дүкеніне кірдік. Ана екеуі әр нәрсенің нарқын біліп тұрды. Мен де көлденең сәкі тақтайға мінбелеп тұрдым. Сәкінің үстінде сол күнгі шыққан орыс газетінің нөмірі жатыр екен. Газетті аудардым. Газеттің бірінші бетінде ірі әріптермен басылған телеграмма хабарына көзім түсе қалды. «...Венгрияда Совет өкіметі орнады. Совнарком құрылды. Венгрияның жалшы табы — пролетариаты «Ленин біздің және бар дүние пролетариатының жолбасшысы» деп Мәскеуге телеграмма берді», — деген сөзді ішімнен оқыдым. Қайта-қайта оқыдым. Қуаныш қойынға сыймады. Бірақ ноғай жолдастарыма ештеңе сездіргенім жоқ... Қайта аяңдап вокзалға келдік. Славгородке поезд кешке жүреді екен. Вокзалда күтіп жүрдік. Вокзалда, вокзал айналасында толып жүрген әскер. Атты, жаяу әскер ерсілі-қарсылы сарт-сұрт етеді. Дені чехословактар. Киімдері жып-жылтыр, әдемі, ылғи шұға, ине-жіптен жаңа ғана шыққандай. Беттері де май жаққандай жылтырайды. Темір жолдың кейбір тарауларында зеңбірек орнатқан темір сауытты отарбалар тұр. Жай жүріп білсек, жасырынып жүрген біраз большевик отряды бір-екі күн бұрын осы Татарка қаласына келіп, біраз атыс қылып, бөріктіріп кеткен екен. Тіпті қаланы ала жаздап кеткен екен. Қалада қазір «әскер тәртібі» (Военное положение) жүрулі екен. Сол себепті Татаркадан басқа жаққа жүретін кісілердің кім екендіктерін біліп, билет сатып алғанда да билетті тексеріп сатады екен. Мұны білген соң, ноғай жігіттері, мен де Татаркадан Славгородқа отарба билетін ала алмаймыз ғой деп дағдардық. Екі ноғай отарбамен жүріп, сауда істеп жүрген алыс жердің кісілеріне сенімсіз көзбен қарауы мүмкін деп, қауіп қылады. Мен қақтығып, билет алуға бізге жол тимей қалады ғой деп қауіп қыламын. Әркімнен сұрастырып, үшеуміз ақылдастық. Славгород жолындағы екінші станцияға жаяу барып, сол жерден билет алып, отарбаға мінбек болдық. Өйткені екінші станцияда отарба билетін тексермей сатады екен. Үшеуміз Славгородқа баратын Құлындының темір жолымен жаяу жөнелдік. Күн жылы. Қар соқталанып, жіпсіп еріп жатыр. Күн төмендеген кезде Татарка вокзалынан шығып, аяңдап отырып, кешке әлгі, жол бойындағы екінші станцияға келдік. Сұрастырдық — поезд Татаркадан іңірде келеді екен. Билет тексерілмей сатылатыны рас екен. Темір жолдың бір жұмыскерінің үйшігіне кіріп, шай қайнаттырып іштік. Іңірде билет алып, Татаркадан келетін поезға тіркеледі деген бір вагонға келіп міндік. Бұ да нәрсе вагоны. Қараңғы, ішінде нөмірлі орындары жоқ. Тұтас сәкі тақтай орнатқан. Сәкінің үстіне жұрт сыйғанша мінеді. Бізден кейін де көп кісі мінді... Іңір ауған кезде отарба сүйреп, Славгородқа қарай алып жөнелді. Біраз әңгімелесіп жатып, ұйықтадық... Ертеңінде оянып, тұрмай жатырмын. Поезд бір қалыпта дүрсілдеп айдап келеді. Вагон іші жарық. Күн шыққан уақыт. Вагон ішінде тұтас сәкі тақтайға лық толған халық. Қайнап тұрысып жатыр. Жұрттың бәрі әбден тұрып болсын деп мен жатырмын. Танитын кісі жоқ па екен деп елеусіз сығалап, жай көз жіберіп, байқап жатырмын. Танымал кісі көрінбеді. Сонда да сақтанып, қияпатымды, түрімді бұзған қалпымды аудармай тұрып, поезд тоқтаған жерде тысқа шығып жуындым. Қайнаған су алып, басқа да ас сатып алып, үшеуміз шай ішіп тамақтандық. Жиын отырған жұрт шүңкілдесіп, тағы да жамырасып, түрлі әңгімеге кірісті. Отырған жұрттың бәрі орыс. Араларында менің екі жолдас ноғайым бар. Онсоң мен және оқудан қайтып келе жатқан қазақтың бір-екі жастау қара домалақ балалары келеді. Көбі жабайы мұжық орыстар. Жалғыз-ақ екі-үш оқыған түсті, тәуір киінген орыс келеді. Үшеуі де адам фельдшері екен. Әскерге алмақ болған Колчактың жарлығымен барып, қайтып келеді екен. Бір станцияда түсіп, нанға орап пісірген ақ ірімшік мәнті сатып әкелдім. Қағазға ораған бойымен ноғай жолдастарымның алдына әкеп қойдым. Ноғай жолдастарым: — Дүйсенбі-ау, жаңа ғана ас ішіп едік қой, несіне әкелдің? — десе де болмай жегізбек болдым. Қасымызда отырған фельдшердің бірі маған қарап: — Кім сатып отыр екен? — деді. — Мұжық қатындары сатып отыр екен, — дедім. Фельдшер бала ойынына араласып, ақыл айтқан үлкен, «ақылды» кісіше басын шайқады. — Өй жаман, знаком, іш ауру боласың, жеме! — деді. Мен доғал тілмен. — Немене, іш ауру болады? — дедім. Фельдшер түсіндірмек болып, күліп, өз ішін қолымен түртіп көрсетті. — Мына, іш ауру болады, жаман, ананы жеме! — деді. Вагонда жағалай отырған жұрттың көбі қарап отыр. Мен түсінгендей болдым да бетімді тыржитып жақтырмағандай қолымды бір-ақ сіліктім де, ақ ірімшікті жей бастадым. — Іш ауырса өлім бола ма? Бәрібір... Бізге өлген де, тірі жүрген де бәрібір, — дедім. Фельдшер: — Неге бәрібір? — деді. — Бәрібір: бізде аяйтын не бар? Менің түрім мынау... Киім мынау... Маған бәрібір, өлімнен қорықпаймын. Міне, сен өлме!.. Сенің тірі жүргенің жақсы. Түрің жақсы, киімің жақсы... Әне, алтын сағатың бар. Сен тіршілікті қимайсың. Саған тірі жүру жақсы. Мен өлімнен қорықпаймын! — дедім. Фельдшер: — Е, сен неге өлімнен қорықпайсың? — деді. — Өлімнен несіне қорқайын?.. Өлсем жалқы қалатын ештеңем жоқ. Және мен қара жерден жаралдым. Өлсем қайта қара жерге барамын. Бәрібір: қанша «өлмеймін» дегенмен, бәрі ақырында қара жерге қайта барады,—дедім. Сол арада фельдшер екеуміз осы сөзге таластықта кеттік. Екеуміз де сөзді көбейттік, жұрттың бәрі күлісіп, аңырайысып тыңдап отырды. Поезд сырғып, дүрсілдеп жүріп келеді. Вагондағы мұжықтардың кейбіреулері иірілісіп, менің қасыма келді. Жұрттың бәрі менің жағыма шықты. Кейбір мұжықтар көңіліндегі сөзін айтып жібергенде, даңғойланып, мені жауырынымнан қағып-қағып қойды. Ақырында фельдшер жеңілді. Ең ақырында: — Сен кімсің өзің? — деді. Мен білдіртпесем де, ішімнен азырақ сасыңқырап қалдым. Бірақ жауапқа бөгелмедім. — Мен қазақпын, — дедім. Үш фельдшердің бірі күліп келіп, менің қолымды ұстап қысты. — Жақсы... жақсы! — деді. Ноғай жолдастарым да таңырқасып, күлісіп, мені айналдыра бастады. Байқамай артығырақ кеткенімді біліп, енді артын ептеп, аңқау қияпатпен жаймаладым. Орыстар өз беттерімен сөйлесіп кетті. Екі ноғай жолдастарым: — Ей, Дүйсенбі, жарайсың!.. Сен тіпті ойламаған жерден едәуір сөз шығардың ғой. Дәл оқыған кісідей сөйледің. Сен қанша оқыған едің? — деді. — Ойбай, әншейін, Омбыда күндізгі жұмыстан кейін кешке үлкендерді оқытатын жерден екі-ақ қыс оқыдым. Сондағы оқытушылардың көп айтқан сөздерін, тек тоқып ала бергендік қой... Әйтпесе біз не біледі дейсің! — дедім. — Әй, жоқ! Сен бізге шыныңды айтпай отырсың. Сен аз оқыған жігіт емессің! — деді. Екеуі менің бетіме қарап, бір-біріне ойларын мақұлдатты. Біреуі біріне: — Қарашы! Беті оқыған кісінің, иә шәкірттің бетіндей емес пе? —деді. Екіншісі: — Я-я, оқыған кісінің бетіндей, шәкірттің бетіндей! — деді. Содан кейін ноғай жолдастарым саясат туралы әңгіме сөйлей бастады. Мен олардың сөздерін тыңдап қана отырып, әңгіменің ішінде татар, башқұрт елдерінің жайларын сұрадым. — Башқұрт, татарды қазір кім билеп тұр? — дедім. — Башқұрт, татардың қазір ішкі биліктері өздерінде. Қазір большевиктер автономия берді! — деді. Мен аңқаусып: — Е, сендер де орыстан бөлек өз алдарына хан болып кеттіңдер ме? —дедім. Екеуі де маған қарап, менің хабарсыз аңқаулығыма бастарын шайқап күлді. — Жоқ, автономия болғанда, хан-сұлтаны болмайды, жамуриат, орысша, республика болды, — деді. — Қайдан білейін, біздің қазақтың ханындай бөлек хан болған ғой десем... — дедім. — Е, сендерде хан бар ма? — деді. — Бар. Бөкейхан деген хан бар, — дедім. Екеуі де сақылдап күлді. Бөкейханның хан емес екендігін сөйледі. Ханды, Бөкейханды жамандады. Башқұртстанның Зәки Уәлитұлын айтты. Оны да жамандады. Россияның кірме, уақ ұлттарына большевиктерден басқа ешкім ерік бермейтінін айтты. Мен большевиктерді жамандадым. Олар бірсыпыра сөзбен большевиктерді «жаман», «бұзық» деп сөз таратушылар — «жалпы теңдік, бостандыққа қарсы адамдар» деп түсіндірді. Мұның бәрін өздері іс жүзінде көргендіктерін сөйледі... Ақырында: — Әй, Дүйсенбі, қой, ақылың, білімің тәп-тәуір болғанмен өзіңді әбден теріс жолға салып, жалғанға, өтірікке нандырып тастаған ғой, — десті. Күні бойы жүрдік. Славгородқа жақындағанда, бір станцияда екі ноғай жолдасым түсіп қалды. Олар түсуге жақындаған кезде адрес жазып алыстық. Менің өтірік адресімді олар жазып алды. Олардың адресін мен жазып алдым. Біреуінің адресі: Қамза Меркайдарұлы, Шәріпұлы. Шадрин қаласы. Мүсілім болысы. Құрман ауылы. Саудагер мұғалім. Екіншісінің адресі: Қабиболла Мұқаммет Зәкірұлы, Кәрімұлы. Шадрин қаласы. Мүсілім болысы. Сұлтан ауылы. Саудагер мұғалім («Құлынды жолы»). Вагон жүріп келе жатқанда, қалтамдағы дәптерімді алып, қарындашпен жаздым. Ескі емлемен жазып алдым. Ескі емлемен жазып едім, жазуыма қарап тұрып екеуі бір-біріне қарап, тамсанып, жымиысты: — Жарайды! Не десеңдер де мейілдерің! — дедім. Түсетін станциясында екеуі қош айтысып түсіп қалды... Ымырт жабылып, қас қарайған кезде Славгородқа келдік. Құлынды темір жолының тоқтаған ұшы — осы Славгород қаласы. Қазақтар Шот қаласы дейді. Қала мен вокзалдың арасы төрт-бес шақырымдай екен. Әмірі, әлі келетіндер атпен кетті. Бірсыпыра кісі шұбап қалаға жаяу тарттық: күндік жібіп тапталып, кешке қатыңқыраған қалың қардың бұзылған тар соқпағымен келеміз. Ай жоқ, кеш қараңғы. Бұзылып, сыңар аяқ, ойылып қатқан соқпақпен малтыға аяңдап қалаға келіп кірдік. Қыбырлаған жан көрінбейді. Қалада көше сияқты көше жоқ. Үлкен үйлер де жоқ. Бәрі бір қатар ғана аласа үйлер. Поселке тәрізді, қалың қар басып қалған қала. Менен басқа жұрт өзді-өздерінің белгілі үйлеріне кетті. Мен жалғыз аяңдап, түнейтін үй іздеп жүріп келемін. Бір-екі қылыш асынғандар кез болды. — Түнейтін үй (постоялый двор) қайда? — деп сұрадым. Атаманның екі солдаты жөн сілтеді. Жүріп келіп, нұсқаған үйдің қақпасын қақтым. Үйдің айналасындағы қар терезені көрсетпейді. Әлден уақытта қақпаны ашты. — Түнеуге бола ма? — дедім. — Болады, сыйсаң, біраз кісілер бар еді, — деді. Кірдім. Келгендерді қондыратын қоспақ екі бөлме екен. Түнек үй кір-кір лас. Бір бұрышта қызыл ала бұзау тұр. Үйдің ауасы сасық және махорка сасиды. Қонып отырған біраз мұжықтар және қатынымен бір сығандар екен. Топырлап гулеген мұжық. Отырдық. Кешікпей жатуға ыңғайланды. Бұрыштағы жас бұзаудың қасына, тақтай салған еденге мен де жатуға ыңғайландым. Жатып та мұжықтар әңгімелерін қоймады. Әңгімені тудыратын — қатыны бар қара сақал сыған. Әңгімелері тағы большевиктер. Сыған большевиктерді жамандайды. Бірақ Колчактың мұжықтарға істеп жатқан зорлықтарын, дүрелерін тіпті әдемілеп суреттейді. Сөйтеді де: — Лаж жоқ!.. Амалсыз, пәлен жердегі крестьяндардың көбі банды (банда) болып, тауға, орманға қашып барып, қызық болып жатыр... Ал қар кеткен соң крестьянның дені-ақ сүйтіп қызыл банда болып кетеді, — дейді. Өзге мұжықтар оны қостап бастарын шұлғи түседі. Сыған тағы да: «Қазіргі үкіметтің бұл тәртібінің кесірінен, қар кетіп, күн жылыған соң, қара халықтың бәрі-ақ «қызыл банда» болып кетсе, соғыссыз жер болады дейсіздер ме? Осы күннің өзінде әр жерде бандалар соғысып жүр ғой... — деп, маған бұрылып қарады. — Сіз Татаркелетіп келдіңіз ғой? Жақын арада сол қалада да қызыл бандалар едәуір соғыс қылып, көп нәрсе алып кетіпті ғой?.. — деді. Мен ептеп лайықтап, көрген-білгенімді айттым. Сөйтіп жаттық, ұйықтадық. Ертең ерте тұрып, шай ішіп, көшеге шықтық. Славгород Алтай губерниясының темір жол түскен уездік қаласы болса да, әшейін бір байлау поселке екен. Тұрған жері жып-жылмағай, мидай дала. Өзін жым-жылас қылып қар басыпты. Енді алдымен көшенің қарлары, үй, қора маңдарының қарлары соқталанып, тапталып ери бастап, бұзылып қожалақтаныпты. Қалада қазақ бар ма деп сұрадым. Екі-ақ үй қазақ бар екен. Бір үйіне бардым. Еркектерінің бәрі ерте тұрып, қаланың базарына кетіпті. Сөзге жарымай, базарға қарай жүрдім. Сол күні базар күні екен. Жан-жақтан, көше-көшеден атқа шана жеккен мұжықтар базар болатын майданға ағытылып келіп жатыр. Көше айналып, почта үйіне кірдім. Омбыға — Мұқандікіне, Жанайдарға хат жазып салдым. Базарға келдім. Базар қаланың орта кезіндегі кең, ашық, қотан тәрізді жерде екен. Айнала жағалай дүкендер. Бәрі крестьян. Бірен-саран ғана қалашылау киінген адам көрінеді. Қазақ көрінбейді. Дүкендерді ашқан. Сауда істеліп жатыр. Шаналарда тиеулі қап-қап бидай, сұлы, арпа, ұн, жәшік-жәшік май. Және тиелген қарағай, сырғауыл, тезек, тағы басқа нәрселер. Шаналарға байлаулы сататын өгіздер, қойлар, аттар, шошқалар көрінеді. Базарда халық көп. Сеңдей соқтығады. Біреулер алып жатыр. Біреулер саудалап жатыр. Біреулер беріп жатыр. Біреулер көріп жатыр. Дүкендердің іш-тыстары да, жапырлаған шаналардың аралары да қыбырлап құжынайды. Базар құмырсқаның илеуіндей. Базарды аралап, жөн сұрайтын қазақ таба алмай тұр едім. Жарбаңдаған біреуге көзім түсе кетті. Қарасам бір қазақ екен. Басында тымағы, үстінде шапан күпісі бар. Қасыма келді, екеуміз амандасып сөйлесе кеттік. Павлодар (Кереку) уезінің, Баянауыл ауданының қазағы екен. Руы — қаржас. Аты — Смағұл. Осы «Шот» қаласына (Славгородтың қазақша аты) жұмыс іздеп келген екен. Енді Павлодарға қайтайын деп жүр екен. Іздегенге сұраған, екеуіміз жолдас болуға қуанысып қалдық. Өзі жұмыс қылып, Омбыда да болған екен. Менің жөнімді сұрады. Айттым: — Омбы уезінің Слеті бойындағы қазағы... Омбыда әркімде малайлықта болып едім. Соңғы жылдарда жемшік те айдап едім. Омбыдағы балуан Қажымұқанның жақын інісі боламын. Павлодар уезінде, Баянауыл ауданында нағашым бар еді, соны іздеп барамын. Туғалы көре алмай жүріп, енді биыл іздеп келемін, — дедім. Екі жаяу Павлодарға бірге жүрмек болдық. Смағұл: — Енді бүгін мұнда болып, осында бір дүкенші ноғайдың отыны бар еді, соны кесіп, жарып, үйіп беріп кетейік. Жиырма сом береді... Ертең жүреміз, — деді. — Жарайды, — дедім. — Ендеше, дүкенші ноғайға барып сөйлесейік, мына жерде, дүкенінде! — деді. — Барайық, жарайды, дедім. Дүкенші толық, ұзынша бойлы сары ноғай екен. Сөйлестік, бір айналып келмек болдық. Смағұл жатқан үйімен біржола қош айтысып шықпақ болды. Пәтер үйі — Славгородтегі қазақтың болыстық «Атқару комитетінің» кеңсесін күзетуші қазақ үйі екен. Славгород уезіне екі болыс қазақ қарайды екен. Бірін «Сарыарқа елі» дейді екен. Сол «Сарыарқа елінің» болыстық комитеті Славгород қаласының өзінде болады екен. Пәтер үйіне келдік. Аласалау үй. Үйдің маңдайында боялған тақтай. Тақтайда: «Сарыарқа елінің болыстық комитеті», — деген орысша жазу. Комитетке кірдім. Кішкентай ауыз үйден төр үйге кірдік. Төр үй комитет кеңсесі екен. Екі-үш биік ағаш үстел. Үстел үстерінде қоқсып жатқан қағаздар, сия сауыт, қағаз, сызғыш, есепшот, іс тіркейтін жаман мұқабалы журналдар. Төрдегі үстелде бір орыс есікке қарап қағаз жазып отыр. Оң жақ жанында үстелде және бір жас орыс қағаз түптеп отыр. Сол жақ бұрыштағы үстелде орысшалау киінген, басында қара топы тақиясы бар қазақ жігіті отыр. О да бірдеме жазып отырған тәрізді. Оның қасында және бір орысшалау киінген жастау қазақ жігіті бір қағазды ұстап, түрегеліп қарап тұр. Отырған топы тақиялы қазақ жігіті «Сарыарқа» комитетінің бастығы тәрізді. Кеңсенің іші лас. Тақтай едені кір. Ауасы жайсыздау. Үйдің іргелерінде Колчактың әлденеше жарлықтары, жарнамалары жапсырулы тұр. Оң жақта бір есік ашық тұр. Есіктің ар жағы бір тарлау бөлме. Ішіндегі көрініп тұрған нәрселері нашарлау. Қазақ үйінің жабдықтары. Комитеттің күзетші қазағының жататын бөлмесі сол екен. Біз комитетке кіріп келгенімізде, сол бөлменің есігінен бір жүдеулеу нашар киімді қазақ әйелі қарады. Кеңсе қызметкерлері де томсарған, топас жалқау беттерін көтерісті. Смағұл қазақ әйелі қараған бөлмеге кіре беріп, есік алдында бөгеліңкіреп қалған маған да «жүр» дегендей ымдады. Мен жүруге аттай бергенімде төргі үстелде қағаз жазып отырған орыс аларып қарады: — Қайда барасың?.. Аяғыңмен еденді былғайсың! — деді. Мен есік алдында, босағада отырдым... Болыс пен хатшылар өнімсіз істерін істей берді. Смағұл кешікті. Мен отырып, жанымдағы ине мен жіпті алып, қой терісі қолғабымның бір сөгілген жерлерін тігіп алдым. Комитеттен Смағұл енді біржола шықты. Дүкенші ноғайға келдік. Ноғай баласын қосып берді. Үйі қаланың күнбатыс жақ шетінде екен. Ноғайдың бәйбішесі тысқа шығып, отын салатын қораның жанында жатқан жуан діңгек сырғауыл қарағайларды көрсетті. Сарайынан екі кісілік ара темірін, кетпен балта пен тоқпағын алып берді. Діңгектерінің жуандығына екі кісінің құшағы әрең жетеді. Діңгектерді отынға лайықтап әуелі арамен кесу керек. Сонан соң кетпен балтамен шауып, тоқпақпен ұрып жару керек. Сәске түстен бесінге шейін Смағұл екеуіміз аласұрып, жуан сырғауылды арамен кескіледік. Аласұрып аянбай жұлқынып қимылдаймыз. Денеден тер моншақтады. Тер көйлектердің, бешпенттердің сыртынан өтті. Көптен жұмыс көрмеген білек пен бел быт-быт болып дуылдайды. Қан бұрқырап термен араласып тасыды. Бет қызарды. Жұлқынғаннан талып, екі қар солқылдады. Бесінде біраз дамылдап, ноғай бәйбішесінің істеген асын іштік. Ноғай әйелдері асты қандай тәтті қылып істейді. Ет жеп болған соң, тәтті сорпасына құймақ қатық қосып берді. Маңдай терді сүртіп қойып іштік. Бәйбішенің құймақ қатығынан тағы бір кесе іштім. Бесіннен кейін күн батып, ақшам жамырағанша, тағы да аласұрып сырғауыл кестік. Кешке ноғайдың жылы, таза үйінде сөйлесіп отырдық. Термен су болған бешпенттеріміз бен сырт көйлектерімізді ауыз үйіне жайып қойдық. Саудагер ноғай үш-ақ бас. Өзі, бәйбішесі мен баласы. Бір қызметкер орыс қызы бар. Кешке тағы да асқа сыйлады. Тағы да сағынған құймақ қатыққа тойып кенелдім. Үстел басында әңгімелесіп, жөн сұрасып отырғанымызда, саудагер маған: «біраз уақыт жұмыс істеуге қал» — деп ақыл айтты. — Өзің мықты, тәуір жігіт көрінесің, осындай қар еріп жатқан жаман уақытта сонау Керекуге (Павлодарға) жаяулап кетуің жарамайды. Онан да біраз күн осында жұмыс қылып, біраз мал тауып, қар әбден кетіп, күн жылынып, жер кеуіп, көк шыққан соң жүргенің ақыл болар еді. Тәуір жігіт көрінесің, тілімді алсаң сөйт, шырағым!.. — деді. Мен асығыстығымды, бөгеле алмайтынымды айттым. Ертең ерте тұрып, кесілген діңгектерді сәскеге шейін аласұрып, быт-быт қылып жарып, үйіп бердік. Жолазыққа нан, май алып, түс кезінде Славгородтан Павлодарға қарай жаяу жүріп кеттік. Екеуміздің де киімдеріміз ауыр емес. Қолымызда таяқ. Бел буулы. Қар жолымен аяңдап келеміз. Қарға көмілген Славгород жылмиып, бірте-бірте артта қалып барады. Айнала төңірек тесіксіз аппақ, жылмиған дала ақ теңіздей. Жып-жылмағай соқпақ жолмен жүріп келеміз. Қар иленіп, аздап жіпсіген. Соқпақ жол азырақ еріп, бұзылған. Соқпақ жолдың ұшы-қиыры жоқ тәрізді. Анда-санда қара-құра көрінеді. Жүруге қиын. Жол бойында анда-санда ғана әредік қалың қардың ортасында қарайып қылтиған мұжық үйлері кез болады. Күн төмен түскенше жүрдік. Күн еңкейген кезде артымыздан қос-қос атқа жайдақ шана жеккен біреулер зырқыратып келеді екен. Айдалада, аппақ қардың үстінде, жол аузында шаршаған екі жаяу қарап тұрдық. Алдыңғы қос атты шанадағы бір жуандау, ішік киген түлкі тымақты қазақ екен. Бұрқыратып жетіп келді. Аттары ауыздығымен алысады. Сәлем бердік, түлкі тымақтының аузы қыбыр ете түсті. Қатарласа бердік. Смағұл: — Отағасы, бізді біраз жерге шейін мінгізе кетіңіз! — деді. Ішік пен тымақ қайырылмай өте шықты. Оның соңындағы қос ат жеккен де қазақ екен, о да өте шықты. Бәрі өтіп кетіп қалды. Тағы, артымыздан, көз ұшында қарлы жоннан қос-қос ат жеккендер көрінді. Олар да лезде гуілдеп жетіп келді. Жолдан шығыңқырап тұрдық. Крестьяндар екен. Алдыңғы қос ат жеккен крестьян бізге жақындай бергенде дауыстады: — Е, ей! Отырыңдар мына шанаға!.. Әйдә, аттар мықты! — деді. Біз аңырайып тұрып қалдық. Крестьян бізбен қатарласып, бір түрлі көңілденген дауыспен дауыстап, сөйлеп тұра қалды. — Әйдә, мініңдер!.. Не, тұрғандарың?.. Әйдә, шанаға отырыңдар! —деді. Қуанып кетіп, жалма-жан шанасына, крестьянның қасына отырдық, крестьян айдап жөнелді. Жіпсіген сылқылдақ қармен жайдақ шана сырылдап, жылмаңдап ытқыды. Крестьян базардан көңілденіп келе жатқан көрінеді. — Е-ей, и-и! Сұңқарлар!.. Ей-ей, е-е-й-и-и!! — деп шыбыртқы қамшысын үйіріп қояды. Крестьянмен жөн сұрастық. Саясат туралы сөйлестік. — Үкімет қалай? — деп сұрадым. Крестьян бізден именбей әңгімелерін гөйтті. Колчакқа жалпы крестьянның неге қас екенін сөйледі. Крестьянға Совет керек екенін сөйледі. Ақырында: — Қар кетіп, жер кепкен соң большевиктер келеді. Барлық крестьян көтеріліп, Колчакты қуамыз... — деді. Көп әңгімелестік. Жол бойы елсіз. Кешке крестьян жолдан бұрылып, бізбен қош айтысып, поселкесіне кетті. Біз жол аузындағы бір төрт-бес үйлі нашар қазақтарға қондық. Славгород пен Павлодардың арасы жүз елу екі (152) шақырым. Ерте тұрып жүреміз, түсте дамылдаймыз. Кең даланы басқан қалың қар күн сайын жіпсіп ери түседі. Жиырма, жиырма бес шақырымдарда ғана кездескен поселкелердің көше-көшелерінің еріп көлкіген қар суы күн сайын көбейіп ағады. Жаман бұзаубас етіктен шылқылдап аяққа су өтеді. Қонған жерде шұлғауларымызды сығып кептіреміз. Су өткен аяқ ақжем болып үлдірей бастады. Дене қатайып, толып, ісініп алды. Славгородтен екі жаяу араға үш қонып, төртінші қонаққа Павлодарға келдік. Павлодар Ертіс өзенінің жағасында, маңы жазық. Павлодарда қазақ жақтары бөлегірек тұрады, қаладан бір-екі шақырымдай. Күншығыс-түстік жағында. Жатақ ішінде Смағұлдың Омбыда жүргенде бірге жұмыс қылысатын бір Әбдірахман деген жолдасы бар екен, сонікіне келіп түстік. Әбдірахмандікінде екі күн жаттық. Әбдірахман Омбыдан екі қыз балалы, байы өлген, мүлікті бір қатын алып келіп, едәуір ауқатты жігіт болған екен. Өзі енді мал базарында сауда қылады екен. Ол қатыны Павлодарға келген соң өліп, бір молда қазақтың қызын алған екен. Әбдірахман Смағұлдай емес, пысық, білгіштеу. Киімдері жақсы, бұрынғы жұмыскерлігін ұмытып, енді нығызсып, саудагерлер қатарына кірген тәрізді. Үйінде Смағұлмен бірге екі күн жаттым. Түрлі әңгіменің ішінде саясат туралы, «Алашорда» туралы әңгіме қозғаймын. Әбдірахман «Алашордаға» әбден сенген. Ептеп «Алашорданың» міндерін айтып, сөз қозғап қоямын. Әбдірахман болмайды... Әбдірахмандікіне Әбіл деген жалтаң көз, қыр мұрын қара жігіт келді. Семейден «Алашорданың» әскерінен келген екен. Онымен көп әңгімелестім. «Балуан Қажымұқанның інісімін» — деген соң, денеме қарап, мені де балуанға ұйғарысты. «Алашорда» «батырларының» біраз әңгімелерін білдім. Әбілмен көшеге шығып, Павлодар қаласын араладым. Қар ептеп еріп жатыр. Мал базарына бардым. Әбілмен мал базарынан табыспақ болып, қаланың ішін араладым. Қазақ пен орыс балалары оқитын школға бардым. Мешітке жұма намазына жиылған мұсылмандарды барып көрдім. Сөздерін тыңдадым. Қайта мал базарына келіп, Әбілмен бірге жатақ қаласына қайттым. Енді Павлодардан Баянауылға жүрмекпін. Екі арасы жүз тоқсан екі (192) шақырым. Жолдас іздеп, сол Баян жақтан келген бір қалашылармен бірге жүруге сөз байластым. Баянауыл жақтың халі нашар екен. Елі жұтап ашығып жатыр екен. Смағұл Павлодарда жұмыста қалатын болды... Қалашылармен дүкен аралауға, қала ішіне базарға бардық. Дүкен аралап базарда жүрміз. Күн жылы. Түс мезгілі. Дүкен араларының қары жіпсіп, еріп жатыр. Көлкіген су көпіршіп ағып жатыр. Дүкен арасындағы қыбырлаған жұрт жаздың жылы күніне жадырап, алшаң-алшаң басады. Дүкен араларында атаман Анненковтың солдаттары да жүр. Порымдары көзге өте таныс. Бәрі бешпентшең, бастарында қоқырайған қара сең-сең бөрік, жандарында қылыш. Омыраулары толған тізулі оқ. Иықтарында «шен». Шендеріндегі екі әріп: «А.А.» жазулары бар. Солдаттардың кейбіреулері қытай жігіттері. Әрине, қытай жігіттері болғанда, Қытайдан безіп, қаңғырып жүрген өңкей бұзықтар. Кейбіреулерінің белдерінде және қанжарлары бар. Сырттан жай бақылап қарап тұрдым. Атаманның екі қытай солдаттарының алдынан бір салт атты қазақ өте берді. Атаманның батырының бірі аттың құйрығынан ұстай алды. Ат шөмеңдеп тәлтіректеді. Қазақ артына қарап, құйрығын қысқан бұралқы итше еңкейіп тебінді. Солдат бәкімен аттың ту құйрығынан бір шумақ қылып шорт кесіп алды. Қазақ қырдың қазағы тәрізді. Жалтақтап, қорқып, жан-жағына қарады. Бір-екі жаяу қала қазағы намыстанып, солдаттарға бірдеме деді. Солдаттар боқтады. Қазақтар ереуілдеп, солдаттың қолындағы шумақ қылды алмақ болды. Жұрт жиналып қалды. Көбі қазақтар. Атаманның екі солдатын қамаған қазақтарды көріп, атаманның үш-төрт казак-орыс солдаты жетіп келіп ақырды. Қылыштарын суырып алды. Қазақтар шортаннан қашқан шабақша жан-жаққа бытырай жөнелді. Сүмеңдеп бара жатқан бір-екеуінің жауырындарына жарқылдап қылыштың жалпағы да тиіп қалды. Қалашылармен базардан қайтып, жатқан жатағымызға келдік. «Сарыарқа» газетінің нөмірлерін тауып алып оқыдым. Әлгі атаманның батырларының істеген жүгенсіз бұзықтығы есімнен кетпей отырғанда, «Сарыарқа» газетінің 1919 жыл 26 наурызда шыққан 47-нөміріндегі бір ел адамы жазған «Жүгенсіздік» деген мақалаға көзім түсіп, оқыдым. Ол мынау: Газеттен: жүктеу/скачать 419,1 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|