Талғат сайрамбаев
жүктеу/скачать 2,81 Mb. Pdf көрінісі
|
Тал ат сайрамбаев
| Сөз тіркесі мен жай сөйлем
жанасу дей келіп, бір ғана үстеудің іргелес тұрып байланысуын қабысуға, ал алшақ тұрып байланысуын жанасуға жатқызады [55, 10]. Х. Арғынов жанасуға қимыл-сын үстеулерінен басқа үс- теулердің негізгі сөз бен шылау сөздердің тіркесіп, пысық- тауыштық қатынаста жұмсалуын ғана жатқызады. Биыл да совет елі зор табысқа жетті, коммунизмге қарай ілгері жылжыды деген сөйлемдердегі курсивпен жазылған сөздер мен сөздер тобын жа- насу деп біледі [56, 37]. Бірақ Ш. Əуелбаевтың тауға қарай кетті тіркесін жанасу, ал көпірдің үстінен өтті дегенді меңгеруге жатқызуында нендей критерий бар екені айқын емес. Жалпы жанасудың осы күнге дейінгі жасалу жолдары арқы- лы біз меңгерудің, қабысудың жасалу жолдарымен араласып жа- татынын көреміз. Проф. М. Балақаев 1949 жылғы мектеп грамматикасы мен онан кейінгі ғылыми еңбектерінде жанасуды қабысудың бір түрі деп келгені айқын. Сондықтан біз де жанасу туралы сөз болғанда əңгіме тілдегі қабыса алатын сөздер тобының төңірегінде бо- луы тиіс деп білеміз. Жалпы жанасуды меңгерумен араласты- ра қарастыру ғылыми да, практикалық жағынан да дұрыс емес. Ғылыми еңбектерде меңгеруге барыс, табыс, жатыс, шығыс жəне көмектес жалғаулы сөздердің таза жəне ол сөздерге шылаулар- дың тіркесіп келуін жатқызып келеді. Ол тұлғалы сөздер əрі толықтауыштық, əрі пысықтауыштық қатынаста жұмсалады деп, тайға таңба басқандай дəлелдеп те беріледі. Ал мектеп грамма- тикаларында жанасуға осы септік жалғаулы сөздердің таза түрін (мейлі ол толықтауыш, мейлі пысықтауыштық қатынаста бол- сын) меңгеруге, ал шылау арқылы тіркестерін жанасуға жатқыза салады. Сонда теориялық білім мен мектеп грамматикалары арасында қандай сəйкестік бар? Ешқандай сəйкестік жоқ. Негізгі сөз бен шылаулы сөздердің тіркесін жанасуға жатқы- зуға ғалымдар олардың алшақ тұрып та тіркесетінін негізге ала- ды. Шындап келгенде, меңгеріле байланысқан сөздердің бар- лығы да өзі қатысты сөздермен орын таңдамайды емес пе? Олай болса бірін онда, бірін мұнда қалдырып, ереже көбейтуден ұта- тын не бар. Септік жалғаулы сөздерге шылауларды тіркеп, тек меңгеру деп беруден ұтылмаймыз. Бұған қоса меңгерудің ая- сында кеңею процесі басым екені анық. Негізгі сөздерге тек шы- 232 Сөз тіркесі мен жай сөйлем лаулар ғана тіркесіп қоймайды, қазіргі кезде негізгі сөздермен бірлікте көмекші есім, көмекші етістік жəне модаль сөздер де жұмсала береді. Бұған қарағанда, жалпы, барыс, табыс, жатыс, шығыс жəне көмектес жалғаулы сөздер мен шылау, көмекші есім, көмекші етістік жəне модаль сөздердің де тіркесіп (септеліп кел- генде), тек меңгеру аясында қалдыру жанасудың жасалуындағы мəселені оңайлатады. Жалпы жанасудың жасалу жолын меңге- рудің жасалу жолымен шатастырмау керек. Негізгі мəселе қабысу мен жанасудың өзіндік жасалу жол- дарын, олардың əрқайсысына тəн көрсеткіштерін айқындау. Осы күнге дейінгі əдебиеттерде қабыса байланысатын сөздердің орны тұрақты, яғни анықтауыш пен анықталатын, пысықтауыш пен пысықталатын сөздер арасына сөз салмай ғана тіркесуі ке- рек деген пікір басым. Ал жанасу тек пысықтауыш пен пысық- талатын мүшелердің алшақ, іргелес тұрып та немесе кейбір пысықтауыштардың орын тəртібі арқылы байланысады деген тұжырымдар беріліп келеді. Сөйлемде бір-бірімен қабыса бай- ланысатын сөздер мол. Олардың конструкциясы жан-жақты. Қабысу есімді, етістікті деп бөлінеді де, есімді қабысудың бірін- ші сыңарлары зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, есімше жəне үстеу, ал етістікті қабыса байланысқан сөз тіркестерінің бағы- ныңқы сыңарлары үстеу, көсемше, сын есім, сан есім, есімдік, еліктеуіш сөз жəне зат есім делінеді. Бұлардың ішінде жанасу мен қабысудың арасындағы араласып жүрген сөз таптары, біріншіден, үстеу мен көсемше, екіншіден, негізгі сөздерге түрлі көмекші сөздердің түйдектеліп жұмсалуы. Үстеу мен көсемше өзі қатысты сөздермен алшақ жəне ірге- лес тұрып та байланыса береді. Бірақ ол сөз таптарының етіс- тіктермен іргелес байланысуын қабысуға жатқызады да, ал олар- дың алшақ түрін жанасуға жатқызып, бір нəрсенің өзін жақсы жүктеу/скачать 2,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|