299
Сөз тіркесі мен жай сөйлем
Зат есім – əртүрлі категорияға бай сөз табы. Сол заттың əр-
түрлі сыны, саны, қимылдық сапасы, алыстығы, жақындығы, т.б.
қасиеттері тек сын есім, сан есім, есімдік, есімшелер арқылы
айқындалса керек. Міне, сондықтан да ол көрсетілген сөз тапта-
ры тек зат есімге қатысты есімді сөз
тіркестерін құрауға себеп
болады. Мысалы:
1. Жұмсақ иегінің астында жұқа ғана бір толқындай боп,
нəзік
бұғағы білінеді (М. Əуезов).
2. 1965 жылы мектеп-интернаттардағы оқушылардың саны
кемінде
2 миллион 500 мың адам болды («Социалистік Қазақ-
стан»).
3. Мұнда
барлық ел боп қуанып қарсы алды (М. Əуезов).
4.
Келген адам шайға отырмай, не
шұбат ішпей кетпейді
(Ғ. Мұстафин). Міне, осы сөйлемдердегі
нəзік сын есім,
2 миллион
500 мың – сан есімі,
барлық – есімдік,
келген – есімше өздерінің
затқа қатыстылығымен бір топ сөз тіркесін құрайды. Осылайша
біраз сөз табы етістікке қатысты жұмсалу барысында олар да сөз
тіркесінің үлкен тобын құрайды. Мысалы:
1.
Қазір менің балаларым қайтып келе қалса, мен оларды қо-
раға кіргізбес едім (М. Шолохов).
2. Бұл жолы ол əрі
ұзақ ұйықтады, əрі
тыныш ұйықтады
(В. Катаев).
3. Елшілікке барарда,
Тайқасқаға мінерде,
Есекем бір келгенде
үш келді (Бекет батыр).
4.
Аюкенім бетін жастыққа басып,
солқ-солқ жылап отыр
(Ə. Омаров).
Міне, осындағы
қазір, солқ-солқ, тыныш, ұзақ жəне
үш, т.б.
сөздері
келіп қалу, ұйықтау, келу, жылап отыру етістіктеріне
қатысты ғана жұмсала алады. Міне, осыдан барып етістікке қа-
тысты сөздердің тобы немесе етістікті сөз тіркестері қалыпта-
сады.
Əрине, бұл зат есімге, етістікке
қатысты сөздер қалайда ол
сөздермен тарихи қатынасының негізінде қалыптасады.
Меңгеріле, матаса байланысқан сөз тіркестерінде де қабыса
байланысқан сөз тіркестері сияқты бұларда да өзіндік қатыс-
ты сөздер тобы анықталады. Мысалы: 1. Балалы-шағалы
жұ-