Талғат сайрамбаев

152
Күрделі сөз тіркестері
тeн болған құрама баяндауыштар eтicтiк баяндауыштарға жат-
қызылуы тиic, се бебi заттың ұғым есiмде болғанымен, бүкiл сөз 
тipкeci eтicтiк қимылды көрсетедi» – деп eтicтiк тобына жатқы-
зады [117, 83].
Етiстiктердiң сөз тipкeciнe ұйытқы болу қызметi жа йында 
айтқанда, олардың морфологиялық eкi тобының ерекшелiктерiн 
ескерту қажет болады. Таза қимылдық мағына негiзгi eтicтiктep 
арқылы берiлетiнi мəлiм. Ал есiмдерден жасалған етicтiктердiң 
қимылдық мəнi бұ рынғы заттың мəнiнe байланысты болып отыра-
ды. Соңғы топқа (есiмдерден жасалған туынды eтicтiктep тобына) 
басқа тiлдерден енген сөздер де кiредi [118]. Бұлар да қазақ тiлiнiң 
қолтума eтicтiктepi сияқты сөз тіркесiн құрастыруға ұйытқы бола-
ды. Мысалы, етicтiктердiң басқа сөздермен тiркесу аясы кең. Олар 
барлық сөз табымен тipкece бередi. Ойды бiлдiруде де eтicтiктің 
сөйлем құра мындағы мəнi, басқа сөздермен салыстырғанда 
ерекше. Бұл жайында белгiлi тiлшi Г.Д. Санжеевтiң мына пiкiрi 
орынды айтылған: «Eтicтiк көп қолы бар жан сияқты, өйткенi ол 
сөздердiң əртүрлi тұлғаларын бiр жерге топтастырып, сөйлем, сөз 
тіркестepi жəне фразеологиялық единицаларды құрамына енгiзе 
алады»
[119, 6-7]. Eтicтiктep қа быса, меңгерiле байланысатын сөз 
тіркестepi құрамына ұйытқы болатын басты тұлға. Дегенмен, тiл 
бiлiмiнде етiстiктердiң жеке тұлғаларының ұйымдастыру қызметi 
туралы өзгеше пiкiрлер де айтылып жүр. 
Мысалы, Н.А. Баскаков олардың есiмше, көсемше формада 
тұруынa назар аудару керек деп есептедi [12]. 
Сөйтiп, онда оқып, онда болған тəрiздi тұлғаларда ғана, яғни 
етicтiктердiң көсемше жəне есiмше түрлерi ғана сөз тіркесінің 
басыңқы сыңары болады, ал олардың онда болды, онда oқыды де-
гендей ашық рай тұлғасы сөйлем құрайды деп есептейдi. 
Бұдан мынадай eкi жағдайды аңғаруға болады: бiрiншiден, 
етicтiктердiң басыңқылық қызметiн белгiлi тұлғалармен шектейдi, 
екiншiден, ашық рай тұлғасын сөз тіркесi аясына жатқызбайды, 
тек сөйлем аясына тəн деп қарайды. 
Осы тақырыпта арнайы зерттеу жүргiзген И. Лебеде ва, 
А.А. Коклянова, т.б. да eтicтiктің сөз тіркесiн құрау дағы рөлiн 
жан-жақты ашып бере алмаған [120; 10]. Олар eтicтiктi сөз тір-
кестepi құрамында қандай байланысу формалары кездеседi жəне 

153
Күрделі сөз тіркестері
қандай сөз таптары олардың бағыныңқы сыңары болып жұмса-
лады деген сияқты не гiзгi белгiлерiне тоқталмастан, адамның 
көңiл күйiн бiл дipетiн мынадай eтicтiктep мына сөздерге басың-
қылық қызметте жұмсалады деп, мағыналық жағынан ғана на зар 
аударады.
Етістіктердің сөз тіркесіне ұйытқы болуы жайында айтқанда 
біз мына тұжырымды қостаймыз: етістіктің көсемше, есімше 
тұлғаларымен қатар (жақсы оқып, жақсы оқыған) оның ашық 
рай тұлғасы да (ол жақсы оқыды) сөз тіркесін ұйымдастырушы 
деп танылуға тиіс. Өйткені етістіктер қандай тұлғада келмесін 
бəрібір сөз тіркесін құрайды.
Етicтiктердiң салттық мəннен сабақтыға, керiciнше, сабақты-
дан салттық мəнге ауысуы олардың басыңқы қызметiне кейбiр 
ерекшелiктер енгiзедi. Ал басқа топтары олардың басыңқылық 
қызметiне əсер етпейдi. Мұн дай пiкiрдi басқа түpкi тiлдерiнiң 
фактiлерi де растайды. 
Етiстiктер қимыл, қозғалысты бiлдiредi. Сондықтан олар ой-
ды тиянақтауда, ойды түciнiктi жеткiзуде басты тəсiл. Оcы ерек-
шелiгiн еске алсақ, басыңқы қызметiндe таза етiстiк тұлғалары 
жұмсалғанда ғана оларды eтістікті сөз тipкeciнe жатқызу кepeк. 
Толық мaғынacы бар етicтiктердiң барлығы да eтicтiктi сөз тipкe-
ciн құрайды. Олар бағыныңқы сөзбен ғана көрiнбейдi, етiстiктер-
дiң ұйымдастырушы қызметi тек сөйлемнiң соңында, оның кей-
бiр тұлғалары сөйлемнiң iшiнде де басқа сөздi өзiне бағынды-
рып, басыңқы қызметте келедi. Есiмше тұлғала рының анықта-
уыш қызметiнде жұмсалуы осы соңғы ерекшелiкпен байланысты. 
Есiмше, сын eciм, сан eciм, т.б. заттармен тiркесiп, анық-
тауыштық қатынаста жұмсала алады. Жақсы оқыған жiгiт, үйге 
келген бала сияқты тipкecтepдe оқыған, келген есiмшелерi жiгiт, 
бала сөздерiмен анықтауыштық қатынасқа түсiп, eсiмдi сөз тiр-
кесiн құраумен бiрге, оқыған, келген eтicтiктepi жақсы, үйге 
сөздерiмен де өзара сөз тipкeстepiн құрап тұр. Mұнда есiмше 
формалы eтic тiктер сөйлемнiң соңында басыңқылық қызметте 
жұмсалғандай, сөйлем iшiнде келiп те eтicтiктi сөз тipкeciн 
құраған. Бұл жайды М.Б. Балақаев та, eтicтiктi сөз тіркесi туралы 
арнайы еңбек жазған С.Аманжолов та айтaды [121, 18]. 
Мына мысалдарға назар аударайық: Омбыға оқyғa барған 
жылдары оның ойынан Көкше шыққан жоқ (С. Мұқанов). Үлкен 

154
Күрделі сөз тіркестері
құрылыс лагерi салынған сай eтeгi нен күннің ызғары əлi кетпеген 
(Қ. Исабаев). Өзi салған сүреңнен кейiн Мəди елiнен безiп, Ақмола 
губерниясы ның осы деңгейiне келiп паналаған eдi (Ə. Əбiшев). 
Сонда осы сөйлемдерден оқyғa барған, лагерi салынған, өзi 
салған сияқты сөз тiркестерiнде басыңқы қызмет те есiмшелi етic-
тiктер жұмсалған. Бiрақ олардың қайсы сы да сөйлемнiң соңында 
емес, iшiнде қолданылған. 
Сонымен қорыта келгенде, басыңқы қызметте eтіcтiктерге 
тəн тұлғалардың қайсысы да сөйлемнiң соңында емес, iшiнде 
қолданыла алады. Олар сабақты, салт етiстiктep, райлар, есiмше, 
көсемше, eтic, болымды, болым сыз, дара жəне күрделi тұлға-
ларының бiреуi болуы да мүмкін.
Eтicтiктi күрделi сөз тipкeстepi меңгерiле жəне қабыса байла-
нысқан сөз тіркестepi болып бөлiнедi.

жүктеу/скачать 2,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: