Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы

183 
 
ӘОЖ 544.7 (549.5) 
 
КАОЛИН ГИДРОСУСПЕНЗИЯСЫН ГОМОПОЛИЭЛЕКТРОЛИТТЕРМЕН 
(ГПЭ) ЭЛЕКТРОЛИТ ҚАТЫСЫНДА ФЛОКУЛЯЦИЯЛАУ 
 
Таубаева Р.С., Сабыралиева Ж.Ы., Мажибаев А.К., Жәділ Ж. 
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ. 
 
Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  экологиялық  саясаттарының  маңызды 
бағыттарының  бірі  ҿндірістік  кҽсіпорындардың  қызметінің  экологиялық  зардабын  азайту 
болып  табылады.  Қазіргі  таңда  ірі  ҿндірістік  кҽсіпорындардың  қалдықтары,  соның  ішінде 
ҿндірістік  ағын  сулар  жерасты  жҽне  жерүсті  суларын  ластаудың  негізгі  кҿздері  болып 
отыр.Бұл мҽселеге, ҽдебиеттерде кҿп кҿңіл бҿлінуіне қарамастан табиғи жҽне ағын суларды 
тазарту бойынша толық шешімі табылған жоқ.Сондықтан, суды тазалау, атап айтқанда, оны 
флокуляция ҽдісімен тазарту технологиясын жетілдіру болып отыр. Суды флокулянттармен 
тазарту  басқа  ҽдістермен  салыстырғанда  экономикалық  жҽне  эксплуатациялық  тиімді 
процесс [1,2]. Осындай негізге сүйене отырып, жоғары молекулалы катионды жҽне анионды 
полиэлектролиттердің электролит қатысында каолин гидросуспензиясының флокуляциялану 
кинетикасына ҽсері зерттелді. 
Зерттелетін  заттар  ретінде  флокулянттар,  яғни,  коммерциялық  аты  Zetag  89  (ҿндіру 
фирмасы  -  Ciba  Specialty  Chemicals  (Ұлыбритания))  жҽне  SNF  FO  4800SSH,  SNF  FO 
4115SSH  (ҿндіру  фирмасы  -  SNF  S.A.,  (Франция))  полиэлектролиттері  алынды.  Физико-
химиялық  қасиеттері  бойынша  мұндай  полиэлектролиттер  жоғары  немесе  ультражоғары 
молекулалық  массасымен,  жоғары  катионды  зарядымен  ерекшеленеді.  Сонымен  қатар 
Magnafloc  155  жҽне  Magnafloc  156  (Ciba  Specialty  Chemicals  (Ұлыбритания))  -  анионды 
флокулянттары  сыналды.  Барлық  флокулянттар-ақ  ұнтақ  түріндегі,  суда  толық  еритін, 
жоғары  тұтқырлы  ерітінділер.  Ерітінділер  тұтқырлығы  5  күнге  дейін  сақталатындығы 
ескерілді.  NaCI  жҽне  CaCI
2
  0,5н  ерітінділері    коагулянттары  пайдаланылды.  Зерттеу 
жұмысында зерттелетін нысан ретінде каолин гидросуспензиясы алынды. 5г табиғи каолин 
аналитикалық  таразыда  ҿлшеп  алынып,  оған  15мл  дистилденген  су  құйып  магнитті 
араластырғыш  арқылы  араластырылды.  Алынған  гидросуспензияға  0,125мл  0,1н  NaOH 
ерітіндісін  қосу  арқылы  pH  мҽні  7,5-ке  жеткізілді.  Алынған  қоспа  10  минут  бойы  4000 
айн/мин  жиілікте  араластырылып,  кҿлемі  1л  цилиндрге  ауыстырылып,  кҿлемі  1л-ге 
жеткізіліп  дистилденген  су  құйылды  жҽне  гидросуспензия  бҿлме  температурасында  1 
тҽулікке қалдырылды. Гидросуспензияның жоғарғы жағындағы 800 мл шамасындағы кҿлемі 
деконтацияланады, бұл зерттелетін модельді суспензия болып саналады. 
Дайындалған  каолинді  гидросуспензияны  (20мл)  араластыру  үшін  магнитті 
аралыстырғыш  орналастырылды.  Суспензиялық  массаға  флокулянт  кезектесіп  енгізілді 
(керекті  концентрациясында).  Алынған  жүйені  спектрофотометр  құрылғысының 
кюветасына  ауыстырып,  оптикалық  тығыздық  мҽнін  ҽрбір  бірінші  20  минутта  5  минут 
сайын, сонан соң 2 минутты жиілікте 40 минут бойы бақыланып ҿлшеніп, мҽндері кестеге 
енгізілді (1-кесте). 
 
1 Кесте - Қолданылған полиэлектролиттердің сипатамасы 
Полиэлектролит
тің комерциялық аты 
Флокулянт типі 
Молекулалық 
массасы, 10
6
Да 
Зарядталған 
топ мҿлшері, мол. % 
Zetag 89 
Катионды 
5-7 
80 
FO 4800 SSH 
Катионды 
6 – 7 
80 
FO 4115 SSH 
Катионды 
6 – 7 
5 
Magnafloc 156 
Анионды 
15-20 
40 
Magnafloc 155 
Анионды 
15-20 
10 
 
Дисперстік  жүйенің  тұрақтылығы  дисперстік  жүйе  арқылы  ҿткен  жарықтың 
қарқындылығының 
ҽлсiреуі 
ҿлшенетін 
турбидиметриялық 
ҽдіспен, 
агрегаттың 
құрылымдануы  мен  бҿлінуі,  сонымен  қатар  флокуляция  кинетикасын  толық  зерттеу  үшін 
LEKI  SS  1104  (Medior  OY  Финляндия)  спектрофотометр  құрылғысы  арқылы  оптикалық 
тығыздық  D  (жұмыстың  спектральдық  диапазоны  540  нм)  анықталып,тұну  жылдамдығын 

184 
 
уақыттағы оптикалық тығыздықтың D ҿзгеруінің кинетикалық қисықтары салынды. 
Макромолекулалар  комплексінің  конформациялық  күйі  туралы  ақпарат  алу  үшін 
вискозиметрия  ҽдісі  қолданылды.  Катионды  жҽне  анионды  полиэлектролиттер 
ерітінділерінің тұтқырлығы Уббелоде вискозиметрімен ҿлшенді (еріткіштің ағу уақыты - 98 
сек).  Тҽжірибелер  25°С  температурада  ±0,1°С  дҽлдiгiмен  жүргізілді.  Келтірілген 
тұтқырлықты  ҿлшеу  дҽлдігі  ±1%-  ды  құрайды.  Зерттеу  нҽтижесі  бойынша 
гомополиэлектролиттердің  каолин  гидросуспензиясының  агрегаттық  тұрақтылығына 
тигізетін  ҽсерін  зерттеу  нҽтижесі  теріс  зарядталған  каолин  бҿлшектерін  катионды 
полиэлектролиттермен  флокуляциялаудың  тиімділігін  кҿрсетті.  Ҿйткені  Zetag  89  жҽне  FO 
4800  SSH,  FO  4115  SSH  флокулянттарының  ҿте  аз  концентрациясында  (1,65  10
-6
%) 
флокуляция  процесінің  жылдам  ҽрі  ҿте  тиімді  жүретіні  байқалады.  Бірақ,  бұл  мҽліметтер 
каолиннің айдалған (таза) судағы суспензиясын зерттеу нҽтижесінде алынған. Табиғи жҽне 
ҿндірістік ағын сулардың құрамында ҽдетте белгілі бір мҿлшерде ҽртүрлі электролиттердің 
(NaCl,  NaHCO
3
,  Nа
2
CO
3
,  CaCl
2
,  т.б.)  болатыны  белгілі  (мұндай  электролиттер  судың 
кермектігін  туғызады).  Жоғарыда  анықталған  полиэлектролиттердің  флокуляциялау 
ерекшеліктерінің  құрамында  электролит  бар  суларда  байқалуын  анықтаудың  теориялық 
жҽне  практикалық  мҽні  зор.  Зерттеу  барысында  флокулянттың  концентрациясын  тұрақты 
шамада  сақтай  отырып  электролиттің  концентрациясы  арттырылып  отырды.  1  суреттен 
CaCl
2
-ның  ҿте  аз  мҽнінде  зерттеліп  отырған  полимердің  флокуляциялау  қабілетінің 
айтарлықтай ҿзгермейтіндігі байқалады. 
 
1- таза суспензия; 2- FO 4800SSH; 3 - 3,94 10
-5
%; 4- 2 10
-6
%; 5- 3,94 10
-6
% 
 
1  -  сурет.  Құрамында  3,33·10
-7
% FO 4800SSH флокулянты бар каолиннің 0,05%  -дық 
гидросуспензиясының оптикалық тығыздығының (D) ҿзгеру жылдамдығына  
CaCl
2
-нің концентрациясының ҽсері 
 
Электролиттің  концентрациясын  одан  ҽрі  арттырғанда  флокуляция  процесі  нашарлай 
түседі. 
Мұны 
электролиттің 
концентрациясы 
артқан 
сайын 
флокулянт 
макромолекулаларының 
полиэлектролиттік 
ісінуінің 
тҿмендеп, 
яғни 
олардың 
гидродинамикалық  кҿлемі  кішірейіп,  соның  нҽтижесінде  макромолекуланың  каолин 
бҿлшектерін  флокуляциялау  қабілетінің  нашарлауымен  түсіндіруге  болады  [3].  Ҽдеби 
мҽліметтерге  қарағанда  электролит  пен  флокулянттың  дисперстік  жүйенің  тұрақтылығына 
тигізетін  ҽсері  бұл  композицияның  құрамдастарын  (электролит,  флокулянт)  дисперстік 
жүйеге енгізу тҽсіліне де байланысты [4]. Осыған байланысты коагулянт пен флокулянтты 
дисперсттік  жүйеге  енгізу  тҽсілі  мен  олардың  ҽртүрлі  қатынастарының  (1:1,  1:2)  каолин 
гидросуспензиясының  тұрақтылығына  ҽсері  зерттелді.  Зерттеуге  заряды  жоғары  (Zetag  89, 
FO  4800  SSH)  жҽне  тҿмен  (FO  4115  SSH)  катионды  флокулянт  таңдап  алынды.  Аталған 
флокулянттар  мен  электролит  (CaCl
2
)  каолин  гидросуспензиясына  екі  түрлі  ҽдіспен 
енгізілді:  а)  алдын-ала  дайындалған  қоспасын  қосу;  б)  алдымен  коагулянтты  содан  соң 
белгілі бір уақыт ҿткеннен кейін флокулянтты қосу;   
1-5  суреттерде  кҿрсетілген  мҽліметтерді  талқылай  отырып  тҿмендегідей  қорытынды 
жасауға  болады:  1)  электролит  пен  катиондық  флокулянт  қатысындағы  коалин 

185 
 
гидросуспензиясының флокуляциясы жылдам ҽрі тиімді жүреді; 2) қоспадағы электролиттің 
үлесі артқан сайын оның флокуляциялау қабілеті күшейе түседі; 
3)  қоспаны  алдын  ала  дайындап  алып  дисперстік  жүйеге  енгізгеннен  гҿрі  оның 
компонентерін жеке - жеке енгізу тиімді. 
 
 
 
1  -  таза  суспензия;  2  -  СаСl
2
/Zetag 89 1:1 қатынастағы қоспасы; 3 - СаСl
2
/Zetag  89  2:1 
қатынастағы қоспасы; 4 - СаСl
2
+Zetag 89 1:1; 5 - СаСl
2
+Zetag89 2:1 
 
2 – сурет. Концентрациялары 1,18·10
-3
% коагулянт пен 3,3·10
-7
% флокулянт (Zetag 89) 
қатысындағы каолин гидросуспензиясының флокуляциялану кинетикасы 
 
 
 
 
 
1 - таза суспензия; 2  - СаСl
2
/FO 4800 SSH 1:1 қатынастағы қоспасы; 3 -СаСl
2
/FO 4800 
SSH 2:1 қатынастағы қоспасы; 4 - СаСl
2
+FO 4800 SSH 1:1; 5 - СаСl
2
+FO 4800 SSH 2:1 
 
3 – сурет. Концентрациялары 1,18·10
-3
% коагулянт пен 3,3·10
-7
% флокулянт (FO 4800 
SSH) қатысындағы каолин гидросуспензиясының флокуляциялану кинетикасы 
 
 

186 
 
 
 
1 - таза суспензия; 2  - СаСl
2
/FO 4115 SSH 1:1 қатынастағы қоспасы; 3 -СаСl
2
/FO 4115 
SSH 2:1 қатынастағы қоспасы; 4 - СаСl
2
+FO 4115 SSH 1:1; 5 - СаСl
2
+FO 4115 SSH 2:1 
 
4 – сурет. Концентрациялары 1,18·10
-3
% коагулянт пен 3,3·10
-7
% флокулянт (FO 4115 
SSH) қатысындағы каолин гидросуспензиясының флокуляциялану кинетикасы 
      Зерттеу  нҽтижесінде  коагулянт  пен  флокулянттың  2:1  қатынасында  алдын  ала 
дайындалып  алынған  қоспасымен  салыстырғанда  компоненттерді  жүйеге  жеке  енгізудің 
тиімділігін каолин бҿлшектерінің жылдам шҿгуінен байқалады. 
Шамасы,  бұл  кезде  каолиннің  теріс  зарядталған  бҿлшектері  (каолиннің 
электрокинетикалық  потенциалының  мҽні  -19,1  мВ-қа  тең)  оң  зарядталған  (Ca
+2
)-
иондарымен  бейтараптанып  үлгеретін  болса  керек.  Флокулянттың  мҿлшерін  арттыру 
бірнеше каолин бҿлшектерінде адсорбцияланатын макромолекулалар кҿпіршесінің түзілуіне 
жағдай  жасайды.  Бұл  тұну  үрдісін  арттырады  жҽне  нҽтижесінде  біршама  ірі,  ҽрі  тығыз 
үлпектердің қалыптасуына ҽкеледі. 
Осындай  заңдылықтар  каолин  гидросуспензиясын  CaCl
2
  электролиті  мен  аниондық 
полиэлектролиттер қатысында тұндыру кезінде де байқалды (5 сурет). 
 
1-  таза  суспензия;  2-  CaCl
2
/Magnofloc  156  1:1  қатынасындағы  қоспасы;  3-
CaCl
2
/Magnofloc  156  2:1қатынасындағы  қоспасы;  4-  CaCl
2
+Magnofloc  156  1:1;  5- 
CaCl
2
+Magnofloc 156 2:1 
 
5  –  сурет.  Концентрациялары  1,18·10
-3
%  коагулянт  пен  3,3·10
-7
%  флокулянт 
(Magnofloc156) қатысындағы каолин гидросуспензиясының флокуляциялану кинетикасы 
 
Катионды 
полимерлердің 
электролит 
қатысында 
флокуляциялау 
процесін 
электролиттің 
флокулянт 
макромолекуласының 
конформациясына 
жҽне 
каолин 
бҿлшектерінің ζ-потенциалына тигізетін ҽсерін ескере отырып талқылаған жҿн: 

187 
 
Біріншіден,  электролиттің  концентрациясы  артқан  сайын  флокулянт  полиионның 
заряды  азайып,  соның  нҽтижесінде  оның  гидродинамикалық  мҿлшерінің  азаятындығы 
белгілі [5]. Бұл үрдіс флокуляцияға кері ҽсер ететін фактор. 
Екіншіден,  электролиттің  концентрациясының  артуы  каолин  бҿлшектерінің  ζ-
потенциалын тҿмендетеді. Бұл ДЛФО теориясы бойынша бҿлшектердің электростатикалық 
тебілісін нашарлатып, олардың коагуляциялануына қолайлы жағдай жасайды. Ерекше назар 
аударатын  жайт-  аниондық  полиэлектролиттің  (Magnofloc)  электролит  қатысында 
флокуляциялау  қабілетінің  ҿсуі.  Жеке  күйінде  анионды  полиэлектролиттің  каолин 
гидросуспензиясын  катионды  полиэлектролиттей  тиімді  флокуляциялай  алмайтындығы 
анықталды. Сонымен,Ұлыбритания мен Франция ҿндіру фирмаларының катионды Zetag 89, 
SNF  FO4800SSH,  SNF  FO4115SSH  жҽне  анионды  Magnafloc155,  Magnafloc156 
полиэлектролиттері  каолин  гидросуспензиясына  флокуляциялану  қасеитін  беретіндігі 
анықталды.  Электролит  қатысында  катионды  полиэлектролиттердің  флокуляциялау 
қабілетінің  сақталуын  каолин  бҿлшектерінің  ζ-потенциялының  тҿмендеуінен  деп  болжауға 
болады.  Электролит  қатысында  анионды  флокулянттың  эффективтілігінің  артуын 
біріншіден,  каолин  бҿлшектерінің  ζ-потенциялының  тҿмендеуімен,  екіншіден,  Са
2+
-
иондарының  флокулянттың  адсорбциялық  қабатындағы  «ілмектеріндегі»  карбоксил 
топтарымен  ҽрекеттесіп  суда  ерімейтін  тұз  түзуімен,  соның  нҽтижесінде  «ілмектердің» 
жиырылып,  түзілген  флокуланың  тығыздығын  арттыруымен  болады.Катиондық  заряды 
жоғары  FO  4800  SSH  флокулянтының  жҽне  CaCl
2
  электролитінің  аз  концентрациясы 
қатысындағы  флокуляциялау  қабілетінің  жоғары  болатындығы  анықталды  жҽне  зерттеу 
нҽтижелері  негізінде келтірлген  заттарды суды  тазарту  үрдісінде  қолдануға  болатындығын 
кҿрсетеді. 
 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 
1. Аксенов В.И., Гринев Д.И. Вопросы переработки химически загрязненных стоков // 
Экологические проблемы промышленных регионов: сб. науч. трудов междунар. науч.-техн. 
конф. – Екатеринбург, 2003. – Б. 242-243. 
2. Небера В.П. Флокуляция минеральных суспензий. М.: Недра, 1983. – 288 б. 
Вейцер  Ю.И.,  Минц  Д.М.  Высокомолекулярные  флокулянты  в  процессах  очистки 
природных и сточных вод. М.: Стройиздат, 1984. – 191 б. 
3.  Булидорова  Г.В.,  Мягченков  В.А.  Кинетика  седиментации  каолина  при  совместном 
введении  флокулянта  (катионного  полиакриламида)  и  коагулянта  //  Коллоидный  журнал  - 
1996. – Том 58, № 1. - С.29-34. 
4. Куренков В.Ф., Снигирев С.В., Чуриков Ф.И. Сравнение эффективности при очистке 
гидрохлорида и сульфата алюминия в отсутствие и в присутствии полиакриламида // Журнал 
прикладной химии. – 2000. – Т. 78, № 8.– Б.104-108. 
5.  Кузнецова  Е.Г.  Влияние  электроразрядной  обработки  на  очистку  сточных  вод  в 
процессах  коагуляции  и  флокуляции  //  Восточно-европейский  журнал  передовых 
технологий.–2011.–№4.– Б. 50-53. 
 
Аннотация. Изучено влияние электролита на устойчивость гидросуспензии каолина в 
присутствии  катионных  флокулянтов,  различной  плотностью  заряда.  Установлено,  что 
электролиты  –  NaCl  и  CaCl
2
,  существенно  ускоряют  седиментацию  коллоидных  частиц.  С 
ростом валентности катиона и его концентрации в растворах эта тенденция усиливается. В 
отсутствии  электролита  флоккулирующее  действие  катионных  флокулянтов  FO  41159H,  Z 
89  и  FO  4800SH  усиливается  по  мере  роста  плотности  заряда.  Это  обусловлено 
образованием  сравнительно  крупных  флоккул  при  взаимодействии  с  макромолекулами 
флокулянта.  Смеси  электролита  и  флокулянта  обладают  более  сильным  флоккулирующим 
действием,  чем  отдельно  взятые  компоненты.  Этот  эффект  зависит  от  соотношения 
электролит:флокулянт и способа порядка внесения компонентов в гидросуспензию. 
Annotation. The influence of the electrolyte on the stability of hydro suspension of kaolin in 
the presence of cationic flocculants of varying charge density. It is found that electrolytes - NaCl 
and  CaCl
2
,  significantly  accelerate  the  sedimentation  of  colloidal  particles.  With  increasing  the 
valency of the cation and its concentration in the solutions of this trend increases. In the absence of 
electrolyte flocculating effect of cationic flocculants FO 41159H, Z 89 and FO 4800SH enhanced 
with increasing charge density. This is due to the formation of relatively large floccules interaction 

188 
 
with  macromolecules  flocculant.  The  mixtures  of  electrolyte  and  flocculant  have  stronger 
flocculating  effect  than  a  single  component.  This  effect  depends  on  the  ratio  of  electrolyte: 
flocculant and a method of making components in order hydrosuspension. 
 
 
ӘОЖ 502.3 
Т54 
 
ҚОРШАҒАН ОРТАҒА ЗИЯНДЫ ӘСЕРІ БАР 
РАДИАЦИЯЛЫҚ ҚОСЫЛЫСТАРДЫ ЗЕРТТЕУ 
 
Таубаева Р.С., Сабыралиева Ж.Ы., Қабылбай Э.Н. 
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ. 
       
Қазіргі  ғылыми-техникалық  даму  ғасыры  орасан  зор  жетістіктерге  толы  екендігі 
белгілі.  Нҽтижелі жетістіктердің еліміздің кҿркеюіне қосар үлесі де зор. Ғылыми жаңа озық 
технологияларды  қолдануға,  яғни,  нақты  іске  асыру  бағытына  мол  қаражаттар  бҿлінді. 
Игілікті  іс-шаралардың  барлығы  қоғам  байлығы-адам  капиталын  сақтауға  арналады. 
Адамдардың денінің саулығы-салауатты ҿмір сүруінің кепілі болатындығы анық. Сондықтан 
да күнделікті ҿмір тынысының ағымымен атмосферада болып жатқан ҿзгерістерге ғылыми 
тұрғыдан  мҽн  беріп,  экологиялық  тазалығына  кҿңіл  бҿлген  жҿн.  Мысалы,  жыл  сайын 
адамдардың радиоактивті сҽулеленумен зақымдануы кҿбейе түсуде.  Радиоактивті заттармен 
жұмыс істеу, пайдалану қажеттілік; бірақ, оның екінші жағы тірі ағзаларға зиянды ҽсерінің 
болуы.  Соңғы  жылдары  атом  электр  станцияларын  салу  жобалары  жүзеге  асып,  олар  іске 
қосылып  жатыр.  Сондай-ақ  неше  түрлі  тездеткіштер  сыналып,  шет  елдерде  кішігірім атом 
бомбалары  жарылып  жатыр.  Олардан  қаншама  радиоактивті  сҽулелер  бҿлініп  шығып, 
адамзат  баласына  неше  түрлі  зиян  келтіруде.  Адамзат  баласын  радиациядан  қорғау  кезек 
күттірмейтін  ҿзекті  мҽселеге  айналып  отыр.  Биылғы  жылдың  қыркүйегінде    Біздің 
Елбасымыздың  АҚШ-қа  барған  сапарында  ҽлем  елдерінің  ядролық  қарудан  бас  тартуына 
ұсыныс  жасағаны  жҽне  оның  жүзеге  асуы  болашақ  қауіпсіздігіміздің  қамтамасыздығы 
болып отыр.  
Адамзат  баласы  жер  бетінде  пайда  болған  кезден  бастап,  табиғи  радиоактивті 
заттардан  қажетті  дозасын  алып  отырған,  ҽсіресе,  радиоактивті  сҽулені  жерден  алады. 
Қалған  бҿлігі  космос  сҽулесімен  келеді.  Жылына адам  200  мР  радиация  қабылдайды.  Жер 
шарының  ҽрбір  аймақтарында  тұратын  халықтар  ҽр  түрлі  мҿлшерде  радиация  алады. 
Жылына жалпы алғанда 50-ден 1000 мР радияция қабылдайды [1]. 
Елімізде    2015  жылғы  27  наурыздағы №261  бұйрығымен  бекітілген  «Радиациялық 
қауіпсіздікті  қамтамасыз  етуге  қойылатын  санитариялық-эпидемиологиялық  талаптар» 
санитариялық  қағидалары  адам  ҿмірі  үшін  маңызды  мынадай  қағидаларды  қамтитындығы 
жҽне  негізгі  талаптарды  анықтайтындығы  белгілі: 
радиациялық  объектілердің  жер  телімін 
таңдауға,  жобалауға,  пайдалануға  беру  жҽне  күтіп-ұстау;  радиациялық  объектілерді 
пайдаланудан  алу;  иондаушы  сҽулелену  кҿздерімен  (жабық  жҽне  ашық  радионуклидтік 
кҿздермен,  радиоактивті  заттармен,  радиоизотопты  аспаптармен,  иондаушы  сҽуле 
тудыратын  құрылғылармен)  жұмыс  істеу;    радиоактивті  қалдықтармен  жұмыс  істеу; 
радионуклидтермен  ластанған  немесе  құрамында  бар  материалдар  мен  бұйымдарды 
қолдану;  объектілерге,  оның  ішінде  мұнай-газ  кешені  мен  метал  сынығы  объектілеріне 
ҿндірістік  радиациялық  бақылауды  жүзеге  асыру;  жеке  қорғаныш  жҽне  жеке  гигиена 
құралдарын  қолдану  кезінде,  медициналық сҽулелену  кезінде,  табиғи сҽулелену  кҿздерінің 
ҽсер  етуі  жҽне  радиациялық  апаттар  кезінде  радиациялық  қауіпсіздікті  қамтамасыз  етуге 
қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар. Cанитариялық қағидаларда мынадай 
ұғымдар пайдаланылады[2]: 
1) ағзадағы немесе тіндегі доза (DТ)  – адам денесінің белгілі бір ағзасындағы немесе 
тініндегі орташа сіңірілген доза: 
                           
  

189 
 
мұнда  mт  –  ағзаның  немесе  тіннің  массасы,  ал  D  –  dm  массасының  элементіндегі 
сіңірілген доза; 
2) ашық сҽулелену кҿзі-оны пайдалану кезінде оның құрамындағы  
радионуклидтердің 
қоршаған 
ортаға 
түсуі 
ықтимал 
сҽулелену 
кҿзі; 
            3)апаттық 
сҽулелену-радиациялық 
апат 
нҽтижесіндегі 
сҽулелену; 
            4)  арнайы  контейнер  -  еркін  ашуға  болмайтын  жүктерді  арасында  қайта  тиеусіз, 
орамаланған немесе орамаланбаған жүктерді бір немесе бірнеше кҿлік түрімен тасымалдау 
үшін  конструкцияланған  кҿлік  жабдығы,  кҿп  рет  қолдану  мақсатында  қатты  жҽне  берік 
жасалады.  Арнайы  контейнерлер  ретінде  үлкен  жүк  контейнерлері  жҽне  орамалау 
жиынтықтары болуы мүмкін. 
5)  араласу  деңгейі  (АД)-созылмалы  немесе  апаттық  сҽулелену  ахуалдарының  пайда 
болу  жағдайларында  қорғаныш  немесе  апаттан  кейінгі  шаралар  қабылданатын,  қол 
жеткізілген кезде жол берілмейтін дозалар шамасы; 
6)  араласу  -сҽулелену  ықтималдығын  не  сҽулелену  дозасын  немесе  сҽулеленудің 
қолайсыз салдарларын тҿмендетуге бағытталған іс-қимыл; 
7)  аумақтың  радиациялық-гигиеналық  паспорты-  аумақ  халқының  радиациялық 
қауіпсіздік  жағдайын  сипаттайтын  жҽне  оны  жақсарту  бойынша  ұсыныстар  қамтылған 
құжат; 
       8)  ҽлеуетті  сҽулелену-радиациялық  апат  нҽтижесінде  пайда  болуы  мүмкін  сҽулелену; 
       9)  белсенділік  (Б)  -уақыттың  осы  сҽтінде  нақты  энергетикалық  жағдайдағы 
радионуклидтің қандай да бір мҿлшерінің радиоактивтік шамасы: 
A=dN/dT 
           dN  -  dТ  уақыт  аралығында  болатын,  нақты  энергетикалық  жағдайдан  кенеттен 
ядролық  түрге  айналуының  күтілетін  саны.  Белсенділік  бірлігі  Беккерель  (Бк)  болып 
табылады.  Бұрын  қолданылған  жүйеден  тыс  белсенділік  бірлігі  кюри  (  Ки)  3,7x10
10
 Бк 
құрайды [2]. 
Сонымен  қатар,  бізді  қоршаған  ортада  радиактивті  элементтер  кҿп  екені  бізге  мҽлім. 
Мҽселен Жамбыл облысында 71.9% фосфор қоры, 68% флюорит, 8,8% алтын, 3% мыс, 0,7% 
уран бар екені анықталған. Созақ ауданы аумағында бірнеше, қайталанбайтын жҽне ірі уран 
кен  орындары  белгілі. Уванас,  Қанжуған,  Мыңқұдық,  Мойынқұм  кен  орындары 
экологиялық  таза  жҽне  экономикалық  тиімді  технологиялық  жер  асты  сілтілендіру  ҽдісі 
арқылы ҿндіріледі. Кен орындарының басым кҿпшілігі күкірт қышқылы арқылы ҿндірілетін 
жер асты  сілтілендіру  ҽдісімен  ҿндіріледі.  Уранмен  қоса  рений,   скандий, сирек кездесетін 
құмдар,  селен  алынады.  Уранның  радиациялық  қасиетінің  болуын  тҿмендегі  ядросының 
бҿліну үрдісінен кҿруге болады:  
 
235 
92
U + n →
94
 
38
Sr + 
140 
54
Xe + 2n  (1) 
235 
92
U + n →
141
56
Ba + 
92
36
 Kr + 3n  (2) 
235 
92
U + n →
94
40
 Zr + 
140
58
 Ce + 2n +6n (3) 
 
Pеакциялар  бойынша  тұрақсыз  ҿнімнің  ыдырауы  β-бҿліну,  Zr  жҽне  Ce  ,  бере  жүреді. 
Кҿрсетілген атом массаларын пайдаланып, ядролық реакциялар қосындысын жҽне бҿлінетін 
энергияны жазуға болады [4]: 
m (
235
U)=235.0493 a.м.б. 
m (
94
Zr)=93.9063 a.м.б. 
m (
140
Ce)=139.9054 a.м.б. 
m (n)=1.00866 a.м.б. 
1 a.м.б.=931.5 MэВ/с
2 
 
           1  моль  уран  ыдырағанда:  (1эв=  96485Дж)  213,3*96485=2.058*10
7
  MДж  энергия 
бҿлінеді. Ыдыраған уранның массасы: 
                                   m=(86400/2.058*10
7
)*235,0493=0.987г. 
 
2011  жылғы  28  ақпанда  берілген  мҽлімет  бойынша  Жамбыл  облысының  144  су 
кҿздерінің  құрамында  жоғарғы  дҽрежеде  радияция  бар  екені  анықталды.  Онда  ҽртүрлі 
концентрациядағы  уран,  радий,  радон  бар  екені  белгілі  болды.  Қазіргі  уақытта  Мойынқұм 
жҽне  Қордай  аудандарында  жергілікті  халықтың  денсаулығын  иондаушы  сҽулелерді 

190 
 
тҿмендету  мақсатында  радио-экологиялық  атлас  құрылған.  Сонымен  қатар  Мойынқұм 
ауданындағы Шығанақ станциясында радияциялық ластауларды жою мақсатында жұмыстар 
жүргізілуде  жҽне  Билікҿл  кҿлінің  ластануын  анықтау  мақсатында  ғылыми  жұмыстар 
жүргізілуде.  Мойынқұм  ауданындағы  "Құлан"  деген  аймақта  табиғи  радиациялық 
элементтердің  жоғарғы  дҽрежеде  екені  ерекше  айтылып  жүр.  2013  жылғы  мҽліметтер 
бойынша  Жамбыл  облысында  радициялық  ластану  деңгейі  жоғары  болып  отыр.  Ал,  ҚР 
бойынша  Оңтүстік  Қазақстан  облысы  уран  қорынан  бірінші  орында  тұр.
  Іс  жүзінде 
иондаушы сҽулелену адам организімінінің дұрыс жүру процесін бұзады. Организмге еніп, ҿз 
энергиясын  бере  отыра  олар  денедегі  заттың  кез  келген  молекуласын  иондайды,  олардың 
химиялық байланысын бүзады, бұл организмдегі биологиялық процестердің қалыпты ағысы 
мен  зат  алмасуын  бүзады.  Бұл,  ҿз  кезегінде  мидың,  асқазанның,  қалғанша  бездің,  орталық 
нерв жүйесінің жҽне басқалардың жүмыс істеуін тоқтатуға алып келеді. Адам сҽуле ауруына 
ұшырайды,  оның  ауыртпалық  деңгейі  сҽлеленудің  қуаты  мен  мҿлшеріне  байланысты. 
Сонымен  қатар  организм  клеткаларында  қауіпті  ісіктердің  пайда  болуына  алып  келетін 
ҿзгерістер болады. 
            Қазақстан территориясының техногенді қызмет ҽсерінен радиоактивті ластануы 
уран  ҿндіру  кен  орындарымен,  ядролық  зерттеу  жҽне  энергетикалық  құрылғылар, 
полиметалдық,  мұнай  жҽне  газ  кен  орындарындағы  ҿндіру  жҽне  ҿндеу  жұмыстарымен 
тікелей  байланысты.  Мұндай  жұмыстар  уран-радий  жҽне  торий  қатарының  элементтерінің 
ҽсерінен  радиоактивтіліктің  жоғарғы  болуына  ҽкеледі.  Сондай-ақ,  космосқа  жасалатын 
зерттеулер,  Байқоңыр  кеңістігінің  ракеталар  ұшырылуына  кҿп  жылдарға  пайдалануға 
берілуі  радиациялық  апаттың  болу  мүмкіндігін  арттыра  түсетіндігі  анық.  Сондықтан  да, 
радиациалық    қосылыстар  жайында  зерттеу  жұмыстарын  жүргізу  жҽне  химиялық 
экологиялық сауаттылықтың болуы маңызды.  
 

жүктеу/скачать 2,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: