Тарих жəне құқық факультеті ҚР тарихы кафедрасы

www.arba.ru › статьи  

www.nlrk.kz/data11/result/ebook.../index.html   

works.tarefer.ru/33/100974/index.html  

fiimo.ucoz.kz/forum/11-65-1  

revolution.allbest.ru/history/00037239.html  

www.1news.az 

revolution.allbest.ru 

www.resurs.kz/.../kamennie-izvayaniya-srednevekovya-kazahstana   

vmo.kst-goo.kz/images/stories/istoriya/podgotovka_pgkent/test_12.doc 

www.pvl-online.kz/publ/17-1-0-129  

www.iie.kz  

decan.kz  

www.centrasia.ru/person2.php?&st=1196079284  

kaz-ekzams.ru/503-str-33-srednevekovye-gosudarstva-na-territorii- kazaxstana-v-xiv-xv-

vv.html  

thenews.kz/2010/05/07/353830.html  

rutracker.org/forum/viewtopic.php?t... - Россия  

 

 

 

5.  «Отан тарихының өзекті мəселелері» пəнінен тапсырмаларды орындау жəне 

тапсыру графигі 

 

    

№ 

п/

п 

Жұмыс түрі 

Тапсырманы

ң 

мақсаты 

мен мазмұны  

Ұсынылатын 

əдебиеттер 

Жұмыстың 

орындалу 

ұзақтығы 

жəне 

жұмысты 

көрсету 

мерзімі 

(аптасы)  

Ұпай 

Бақылау 

формасы 

Семинарға 

жауап беру 

Теориялық 

білімді тексеру 

Тақырыбына 

байланысты 

Апта бойына 

Конспек

т-0,4% 

 

пікір 

талас-

0,6% 

Тапсырмалардың 

орындалуын, 

сұрақтарға 

жауап 

беру 

қабілетін 

тексеру 

ОЖСӨЖ 

тапсырмалары

н орындау  

Талдау 

жəне 

танымдық 

қабілеттерін 

арттыру 

Тақырыбына 

байланысты 

1-6, 8-15 

Конспек

т-0,2% 

Ауызша 

түрде-

0,3% 

Тапсырмалардың 

орындалуын, 

сұрақтарға 

жауап 

беру 

қабілетін 

тексеру 

Баяндама 

Материал 

бойынша  білім 

деңгейін 

тексеру 

Тақырыбына 

байланысты 

7 апта   

5% 

Тапсырмалардың 

орындалуын, 

сұрақтарға 

жауап 

беру 

қабілетін 

тексеру 

Презентация 

Білімді  кешенді 

тексеру 

Тақырыбына 

байланысты 

14 апта 

              

 

4% 

Тапсырмалардың 

орындалуын, 

сұрақтарға 

жауап 

беру 

қабілетін 

тексеру 

Жазба  жұмыс 

түрінде 

аралық 

бақылау 

Ойлау 

қабылетін 

тексеру 

Семинар,  

ОЖСӨЖ 

тақырыбына 

байланысты 

Семинар, 

ОЖСӨЖ 

кестесі 

бойынша 

берілген 

уақыт 

шеңберінде 

Бірінші  -

4 %,   

Екінші-

3% 

Жазба 

жұмысын 

тексеру 

. 

Əр  студентпен 

жеке 

дара 

əңгімелесу 

Білімді  кешенді 

тексеру 

ОЖСӨЖ 

тақырыбына 

байланысты 

ОЖСӨЖ 

кестесі 

бойынша 

берілген 

уақыт 

шеңберінде 

 

пікірлесу 

.  

Емтихан 

Білімді  кешенді 

тексеру 

 

 

 

40% 

Емтихан 

 

6.  Мəтіндік оқу құралы, авторлық дəрістер 

 

Отан 

тарихының 

өзекті 

мəселелері 

пəнінен 

оқу 

-əдістемелік-құрал, 

Б.Н.Бақтығұлова 

ОƏК  Отан  тарихының  өзекті  мəселелері  пəніне  бойынша  авторлық  дəріс 

мəтінінен  тұрады.    Ол  МЕСТ  талабына  жəне  кафедрада  бекітілген  жұмыс 

бағдарламасына сəйкес құрастырылған.  

 

Пəн бойынша дəрістер конспектісі  

1 жұма:  

1, 2 кредит сағат 

Дəріс 1, 2 

Тақырыбы: «Отан тарихының өзекті мəселелері» пəніне кіріспе  

Дəріс мазмұны: 1.  «Отан тарихының өзекті мəселелері» пəні жəне оның міндеттері. 

2. Отан тарихының көкейтесті мəселелері 

Бүгінде Қазақстан өз тарихында күрделі бетбұрыс кезеңін бастан кешіріп отыр. 

Республика  тəуелсіздік  алып,  дүниежүзілік  қоғамдастық  таныған  егеменді  мемлекетке 

айналды.  

 

Жаңа  əлеуметтік  саяси  жəне  экономикалық  шындықтар  Қазақстан  халқының 

сана-сезімін  өзгертуде.  Дүниеге,  қоғамға,  халықтың  тарихына  көзқарас  өзгеріп  келеді. 

Ұлттық сана-сезім, ал сонымен бірге Отанымыздың шыншыл да ақиқатты ғана айтатын 

тарихына деген ынта – ықыласта қауырт өсе түсті.  

 

Тарих  деген  халықтың  зердесі.  Ол  болып  өткен,  оны  түзете  алмайсың  жəне 

жақында  ғана  жасалып  келгеніндей,  конъюнктураға  жағынып,  бір  түсін  екіншісімен 

ауыстырып,  жаңадан  жаза  алмайсың.  Біз  оны  бүкіл  қайшылықтарымен,  Қаһармандық 

жəне қайғылы беттерімен қоса, ол қандай болса солай, бүкіл алуан түрлі, тұтас күйінде 

қабылдауға тиіспіз.  

 

Қазақ  халқының  төл  тарихы    формациялық  сипаттағы  жалпы  заңдылықтарға 

лайықталып  баяндалып,  схемаға  түсірілді,  одан  маңызды  оқиғалар  мен  фактілер, 

қызметі  ресми  идеологияның  доктриналық  нұсқаулары  аясына  сыймаған  аса  көрнекті 

тарихи  тұлғалар  алынып  тасталды.  Халық  тарихының  қайғылы  беттері  айтылмады. 

Қазақ  халқының  аса  бай  мəдени  жəне  тарихи  мұрасы,  көшпелі  өркениеттің 

дүниежүзілік  тарихта  атқарған  рөлі  жете  бағаланбады.  Дүниежүзілік  мəдениеттің 

дамуы тек отырықшы өмір салштына жəне шаруашылық жүргізуге байланыстырылды. 

Адамзат  мəдениеті  мен  техниканың  барлық  жетістіктері  европалық  өркениетке  ғана 

телінді.  Қазақстан  тарихы  Орта  Азия  елдерінің  түркі  халықтары  тарихынан  əдейі 

оқшаулатылды.  Бұл  сарын  «ресми»  тарихнамада  кең  таралды.  Бірақ  ол  біркелкі 

дамыған  жоқ.  Археоогия,  этникалық  антропология,  этнография  ,  ертедегі  жəне  орта 

ғасыр  тарихы  саласында  негізгі  нақты  жəне  теориялық  қағидалары  осы  кезде  де 

мойындалмай  отырған  көптеген  еңбектер  жарыққа  шықты.  «Социализм  дəуіріндегі» 

ғылыми  əдебиетті  қабылдамау  керек,  өйткені  онда  идеологиялық  өзгешеліктердің 

таңбалары  сақталған,  кəсіби  емес  деген  пікір  бар.  Тіпті  идеологияландырылғанын 

ескергеннің  өзінде  де  бұл  əдебиет  біріншіден,  тарихи  ой-пікір  эволюциясын  зерттеу 

үшін маңызды деректеме, ал екіншіден, өткенді тануға сын көзбен қарау кезінде қажет 

болатын нақты тарихи ақпарат.  

 

Қоғамның  обьективті  тарих  біліміне  ынта  –  ықыласымен  мен  қажеттері, 

Қазақстан тарихы үрдісінің үздіксіздігін, қазақ халқы тарихы мен мəдениетінің ежелден 

бастап  қазіргі  күндерге  дейінгі  сабақтастығын  жаңа  айқындамалар  тұрғысынан  ашып 

көрсетуге əрекет жасау жаңа бір іргелі еңбекті дайындап,  басып шығаруды қажет етті.  

Əдебиет:  Козыбаев  М.К.  Проблемы  методологии  и  источниковедения  истории 

Казахстана (Избранные труды). Алматы: 2006 – 14-27 сс. 

 

2 жұма:  

4, 5 кредит сағат 

Дəріс 3, 4 

Тақырыбы: Көшпенділіктің  /номадизм/ пайда болуының тарихи  мəселелері 

Дəріс  мазмұны:  1.  Қазақстандағы  көшпенділіктің    /номадизм/  пайда  болуының 

зерттелу мəселесі. Жалпы сипаттама 

2. Тарихи əдебиетіндегі көшпелі шаруашылықтың мəселелері 

Көшпенді  халықтардың  соның  ішінде  Орталық  Азия  мен  Қазақстанның 

көшпенді малшылардың тарихы көптеген еңбектерде жарық көрген. Бұл бəрінен бұрын 

саяхатшылардың, саудагерлердің, елшілердің, миссионерлердің Шығыс Европа , Батыс 

Сібір,  Орталық  жəне  Алдыңғы  Азия,  Монғолия  территориясымен  өткен  кезде  жазып 

қалдырған  жазба  ескерткіштерінде  кездеседі.  Көшпенді  халықтардың  тарихын 

зерттеудегі  басты  қиындық  олардың  жазуының  болмауы  жəне  олардың  жазба 

ескерткіштерінің болмауы. 

Көшпелі  тайпалардың  тарихы  –  печенектер,  түріктер,  половцелер  оңтүстік 

русьтік  далаларда  татар  –  монғол  басқыншылыққа  дейін  мекендегені  жөніндегі 

зерттеулер  Н.Аристовтің,  В.Г.Василевскийдің,  П.Голубевскийдің,  Д.А.Расовскийдің 

жəне тағы басқа орыс ғалымдарының еңбектерінде кездеседі. 

 Көшпенділер  тарихының  Алтын  Орданың  құрылу  кезеңі  ,  құлауы  жəне  қазіргі 

кезеңге дейінгі үлкен фактілік материалдарды орыс жəне кеңес ғалымдары А.Левшин, 

И.Г.Гиорги,  П.Л.Паллас,  Н.И.Рычков,  В.В.Бартольд,  Б.Я.Владимирцов,  В.В.Радлов, 

А.Н.Бернштам, 

Б.И.Гафуров, 

А.Ю.Якубовский, 

И.Я.Златкин, 

Г.Е.Марков, 

И.П.Петрушевский, 

А.М.Хазанов,Т.А.Жданко, 

С.А.Плетнева, 

С.И.Вайнштейн, 

А.И.Перщиц жəне тағы басқа өз зерттеулеріне арқау еткен. Бірқатар құнды еңбектерді 

Қазақстан  ғалымдары  А.Х.Марғұлан,  С.З.Зиманов,  А.Е.Еренов,  С.Е.  Толыбеков, 

Х.Арғынбаев жəне тағы басқа жариялады. 

 Сондай  –  ақ  Ленинград,  Москва,  Киев  жəне  Орталық  Азия  мен  Қазақстанның 

ғалымдары  ежелгі  қорғандарға  архиологиялық  қазба  жұмыстарын  жүргізіп,  қызықты 

мəліметтерін 

жариялады. 

Олар: 

А.П.Окладников, 

С.П.Толстов, 

С.И.Руденко, 

М.П.Гризнов, А.Грач, С.С.Черников, К.А.Ақышев, М.К.Қадырбаев жəне тағы басқа. 

 Орталық Азияның ежелгі халықтары  - монғолдар, жапондар, ғұндар, үйсіндер, 

кейінірек  түріктер    ослар  жайлы  мəлімет  орыс  ғалымы  И.Я.Бучириннің  үш  томдық 

еңбегінде  кездеседі.  1850  жылы  жарық  көрген  бұл  еңбекте  көз  көрген  куəлер: 

саяхатшылардың,  осы  аудандарға  арнайы  жіберілген  Қытай  елшілерінің  куəлік 

мəліметтері берілген. 

Көшпенділік  –  материалдық  өндірістің  дамуының  белгілі  бір  деуші. 

Көшпенділер  (номаттар)  ұғымы  астында  тұрақты  қоныс  жері  жоқ  көшіп  –  қонып  мал 

бағатын,  экстенсивті  шаруашылықты  жүргізетін  адамдар  түсінігі  жасырынған. 

Көшпенділік басқа шаруашылық түрінен өзінің жылжымалдылығымен еркшелінді. 

 «Жылжымалы  өмір  салтын  құрған,  атты  əскерге  ие  болған  көшпенділер  дейді; 

М.П.Грязнов,  көрші  отырықшы  тайпаларға  қарағанда  соғысты  өздерінің  тұрақты  ісі 

етіп алды» 

 Жоғалған халықтар Половецттер»  мақаласында С.А.Плетнева малдарға өрістің 

жетпеуі  себепті,  жылжымалы  шаруашылықтың  талап  етуінен  олар  соғыс  жүргізуіне 

мəжбір болды» дейді. 

 Келесі,  өзінің  «Кочевники  средневековья»  еңбегінде  С.А.Плетнева  өзінің  ойын 

тұжырымдап  айтады  «Басқыншылыққа  климаттық  өзгерістер  мен  демографиялық 

жарылыстар  əсер  етті»  дейді.  Көшпелі  қауымның  дамуының  өте  ерте  кезі  мен  ежелгі 

дəуірінің тарихының деректеріндегі зерттелуіндегі жайлы айтқанда оны қазіргі таңдағы 

тұрмыстық шаруашылықпен, діни мəдениеттпен əр түрлі салт-жоралғыларымен бүгінгі 

қаралуы  маңызды  болып  келгенін  көп  авторлар  мойындайды.  Ежелгі  көшпенді 

малшылардың тарихын зерттеуде əртүрлі көзқарастар мен қарама-қайшы тұжырымдар 

көптеп кездеседі. Қазіргі таңда ежелгі көшпенділердің материалдық жəне рухани өмірін 

бізге  көз  алдымызға  елестетуге  мүмкіндік  беретін  əртүрлі,  бастысы  архиологиялық  ,                     

этнографиялық, тілдік, əдеби мəліметтер жинақталған. 

Əдебиет:  Қазақстан  тарихы.  (энциклопедиялық  анықтамалық)/Қ.  Алдажұманов,  М. 

Асылбеков, Б. Аяған, Х. Əбжанов жəне т.б. 

А. Хазанов. Кочевники и внешний мир. 3-е изд. Алматы: Дайк-Пресс, 2000. 

Кшибеков Д. Кочевое общество: генезис, развитие, упадок. Алма Ата, 1984 

Акишев  К.А.  К  проблеме  происхождения  номадизма  в  аридной  зоне  древнего 

Казахстана // Поиски и раскопки в Казахстане. А., 1972, 31-47 бб. 

Марков Г.Е. Кочевники Азии. М., 1976. 

Марков  Г.Е.  Теоретические  проблемы  номадизма  в  советской  этнографической 

литературе // Историография этнографического изучения народов СССР и зарубежных 

стран. М., 1989. 

Масанов Н.Э. Типология скотоводческого хозяйства кочевников. А., 1988 

Масанов  Н.  Э.  Проблемы  социально-экономической  истории  Казахстана  на  рубеже 

XVIII-XIX  веков  [Текст]  /  Академия  наук  Казахской  ССР.-  Алма-Ата  Издательство 

"Наука" Казахский ССР , 1984.- 176 с. 

Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизаций. А., 1989 

 

3 жұма:  

7, 8 кредит сағат 

Дəріс 5, 6 

Тақырыбы:  Көне  замандағы  ежелгі  Қазақстан  территориясындағы  этномəдени 

үрдістер 

Дəріс мазмұны: 1. Ерте көшпенділер тарихының негізгі мəселелері 

2. Қазақстан жəне Ресей ғалымдарының ерте көшпенділер тарихын зерттеудегі үлесі 

Көшпенді  халықтардың  соның  ішінде  Орталық  Азия  мен  Қазақстанның 

көшпенді малшылардың тарихы көптеген еңбектерде жарық көрген. Бұл бəрінен бұрын 

саяхатшылардың, саудагерлердің, елшілердің, миссионерлердің Шығыс Европа , Батыс 

Сібір,  Орталық  жəне  Алдыңғы  Азия,  Монғолия  территориясымен  өткен  кезде  жазып 

қалдырған  жазба  ескерткіштерінде  кездеседі.  Көшпенді  халықтардың  тарихын 

зерттеудегі  басты  қиындық  олардың  жазуының  болмауы  жəне  олардың  жазба 

ескерткіштерінің болмауы. 

Көшпелі  тайпалардың  тарихы  –  печенектер,  түріктер,  половцелер  оңтүстік 

русьтік  далаларда  татар  –  монғол  басқыншылыққа  дейін  мекендегені  жөніндегі 

зерттеулер  Н.Аристовтің,  В.Г.Василевскийдің,  П.Голубевскийдің,  Д.А.Расовскийдің 

жəне тағы басқа орыс ғалымдарының еңбектерінде кездеседі. 

 Көшпенділер  тарихының  Алтын  Орданың  құрылу  кезеңі  ,  құлауы  жəне  қазіргі 

кезеңге дейінгі үлкен фактілік материалдарды орыс жəне кеңес ғалымдары А.Левшин, 

И.Г.Гиорги,  П.Л.Паллас,  Н.И.Рычков,  В.В.Бартольд,  Б.Я.Владимирцов,  В.В.Радлов, 

А.Н.Бернштам, 

Б.И.Гафуров, 

А.Ю.Якубовский, 

И.Я.Златкин, 

Г.Е.Марков, 

И.П.Петрушевский, 

А.М.Хазанов,Т.А.Жданко, 

С.А.Плетнева, 

С.И.Вайнштейн, 

А.И.Перщиц жəне тағы басқа өз зерттеулеріне арқау еткен. Бірқатар құнды еңбектерді 

Қазақстан  ғалымдары  А.Х.Марғұлан,  С.З.Зиманов,  А.Е.Еренов,  С.Е.  Толыбеков, 

Х.Арғынбаев жəне тағы басқа жариялады. 

 Сондай  –  ақ  Ленинград,  Москва,  Киев  жəне  Орталық  Азия  мен  Қазақстанның 

ғалымдары  ежелгі  қорғандарға  архиологиялық  қазба  жұмыстарын  жүргізіп,  қызықты 

мəліметтерін 

жариялады. 

Олар: 

А.П.Окладников, 

С.П.Толстов, 

С.И.Руденко, 

М.П.Гризнов, А.Грач, С.С.Черников, К.А.Ақышев, М.К.Қадырбаев жəне тағы басқа. 

 Орталық Азияның ежелгі халықтары  - монғолдар, жапондар, ғұндар, үйсіндер, 

кейінірек  түріктер    ослар  жайлы  мəлімет  орыс  ғалымы  И.Я.Бучириннің  үш  томдық 

еңбегінде  кездеседі.  1850  жылы  жарық  көрген  бұл  еңбекте  көз  көрген  куəлер: 

саяхатшылардың,  осы  аудандарға  арнайы  жіберілген  Қытай  елшілерінің  куəлік 

мəліметтері берілген. 

Көшпенділік  –  материалдық  өндірістің  дамуының  белгілі  бір  деуші. 

Көшпенділер  (номаттар)  ұғымы  астында  тұрақты  қоныс  жері  жоқ  көшіп  –  қонып  мал 

бағатын,  экстенсивті  шаруашылықты  жүргізетін  адамдар  түсінігі  жасырынған. 

Көшпенділік басқа шаруашылық түрінен өзінің жылжымалдылығымен еркшелінді. 

 «Жылжымалы  өмір  салтын  құрған,  атты  əскерге  ие  болған  көшпенділер  дейді; 

М.П.Грязнов,  көрші  отырықшы  тайпаларға  қарағанда  соғысты  өздерінің  тұрақты  ісі 

етіп алды» 

 Жоғалған халықтар Половецттер»  мақаласында С.А.Плетнева малдарға өрістің 

жетпеуі  себепті,  жылжымалы  шаруашылықтың  талап  етуінен  олар  соғыс  жүргізуіне 

мəжбір болды» дейді. 

 Келесі,  өзінің  «Кочевники  средневековья»  еңбегінде  С.А.Плетнева  өзінің  ойын 

тұжырымдап  айтады  «Басқыншылыққа  климаттық  өзгерістер  мен  демографиялық 

жарылыстар  əсер  етті»  дейді.  Көшпелі  қауымның  дамуының  өте  ерте  кезі  мен  ежелгі 

дəуірінің тарихының деректеріндегі зерттелуіндегі жайлы айтқанда оны қазіргі таңдағы 

тұрмыстық шаруашылықпен, діни мəдениеттпен əр түрлі салт-жоралғыларымен бүгінгі 

қаралуы  маңызды  болып  келгенін  көп  авторлар  мойындайды.  Ежелгі  көшпенді 

малшылардың тарихын зерттеуде əртүрлі көзқарастар мен қарама-қайшы тұжырымдар 

көптеп кездеседі. Қазіргі таңда ежелгі көшпенділердің материалдық жəне рухани өмірін 

бізге  көз  алдымызға  елестетуге  мүмкіндік  беретін  əртүрлі,  бастысы  архиологиялық  ,                     

этнографиялық, тілдік, əдеби мəліметтер жинақталған. 

Əдебиет:  Бичурин  Н.  /Иакинф/.  Орта  Азияны  мекендеген  халықтардың  көне  заманғы 

тарихы. Алматы, 2008 

Бичурин Н. Средняя Азия и Туркестан. Алматы, 1997 

Акишев К.А. Курган Иссык. М.1978 г. 

Акишев  К.  А.  Саки  азиатские  и  скифы  европейские:  общее  и  особенное// 

Археологические исследования  в   Казахстане. Алма-Ата, 1984 

Культура  древних  скотоводов  и  земледельцев  Казахстана.  Под  ред.  Акишева  К.А. 

Алма-Ата - 1979 г. 

Акишев К.А. «Археологические исследования в Казахстане в 1930-1950-е гг.» // В 

сборнике «Историческая наука в советском Казахстане (1917-1960-е гг.)». Алма-Ата, 

1990. Стр. 231-246 

Акишев К.А., Кушаев Г.А. Древняя культура саков и усуней долины р. Или. А-А. 1963  

Бернштам A.Н.   Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана // "Изв. 

АН Каз ССР, сер. археол.", вып. 2, 1950  

Ирмуханов Б.Б. Усунь и этногенез казахского народа. Алматы, 2006 

Гумилев Л.Н. «Хунны в Азии и Европе». Алматы: «Кочевники», 2003. 

Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись тысячелетий. Алма-Ата, 1992 

Козыбаев  М.К.  Проблемы  методологии,  историографии  и  источниковедения  истории 

Казахстана /Избранные труды/. Алматы: Ғылым, 206. -221-227 бб. 

Кушаев Г.А. «Этюды древней истории степного Приуралья». Уральск: «Диалог», 1993. 

Литвинский Б.А. Древние кочевники «Крыши мира». М., 1972 

Маргулан    А.Х.,  Акишев  К.А.,  Кадырбаев  М.К.,  Оразбаев  А.М.  Древняя  культура 

Центрального  Казахстана. Алма-Ата, 1966. 

Марков Г. Кочевники Азии. М., 1967 

Смирнов К.Ф. «Савроматы». Москва: «Наука», 1972. 

Степи Евразии в древности и средневековье . - Кн. 1 .- СПб . - 2002. 

Толстов С.П. По следам древнехорезмийской цивилизации. М: Издательство АН СССР, 

1948. 

см. 

На 

сайте: 

http://www.opentextnn.ru/history/archaeology/expedetion/Tolstov/?id=1778 

Толстов С.П.Древний Хорезм. М., 1948 

 

4 жұма:  

10, 11 кредит сағат 

Дəріс 7, 8 

Тақырыбы: Түріктер этногенезінің мəселелері 

Дəріс мазмұны: 1. Этникалық, тілдік сипаттама. Негізгі  мəселелері. 

а/ теле тайпа 

б/ «түрік» этнонимі 

ХХ ғ. 40-50 жж. Қазақстанның ортағасырлық тарихи саласындағы кең ауқымдағы 

зерттеуші,  күрделі  теориялық  проблемалардың  мешімін  қарастырған  А.Н.Бернштам 

болды.  Оның  археолог,  этнограф  жəне  тарихшы  ретінде  жан-жақты  қызметінің  қазақ 

халқы  тарихының  алдыңғы  кезенің  көптеген  бөлімдерін  зерттеудегі  маңызы  зор. 

Жазбаша  /көне  түрік  жəне  қытай/  деректемелеріне  жүгіне  отырып,  А.Н.Бернштам 

ежелгі  түрік  мемлекетінің  əлеуметтік  құрылымын  зерттеп,  əскери-демократиялық 

қоғамның  ерте  феодалдық  қатынастар  жүйесіне  ұласуын  айқындады.  Ол  сондай-ақ  7 

ғасырлардағы  соғды  қоныстанушылығының  рөлі  мен  маңызын  жəне  оның  Түрік 

қағанатымен  өзара  қатынасын  анықтады,  Жетісудағы  қарлұқ  кезені  туралы  мəселені 

нақтылды /1/. 

А.Н.Бернштам  соғысқа  дейінгі  кезенде  Жетісу  мен  Тянь-Шанның  ертедегі  жəне 

орта ғасырлардағы тарихы дамуының негізгі нобайларын белгіледі.  

Қазақстанның  тарих  ғылымының  дамуына  С.П.Толстов  да  елеуі  үлес  қосты. 

Хорезмнің  археологиясы  мен  этнографиясының  түрлі  бағыттарда  терендете  зерттеуге 

байланысты  оның  еңбектерінде  ежелгі  дəуір  мен  орта  ғасырлардағы  Батыс  жəне 

Оңтүстік  Қазақстан  халқының  қоғамдық  құрылысы  мен  мəдени-тұрмыстық  укладына 

терең  талдау  жасалған.  С.П.Толостов  Сырдария  оғыздары  туралы  үлкен  тарихи-

археологиялық  материалды  ғылыми  айналымға  енгізудің  абыройына  бөленді.  Бұл 

орайда  ол  Сырдария  атырауындағы  оғыз  қоныстарының  сипатын  анықтауға,  Х  ғасыр 

мен  ХІ  ғасырдың  басындағы  оғыздардың  шығу  тегіне  өзінің  көзқарасын  белгілеуге 

əрекет  жасады.  Оның  еңбектері  Қазақстан  халықтары  мəдениетінің  ертедегі  жəне 

ерекше бастауларын анықтауға мүмкіндік берді /2/.    

ХХ  ғ.  50-жылдар  мен  60-жылдардың  басында  ертедегі  жəне  ортағасырлық 

Қазақстанның этно-саяси тарихының проблемалары бойынша зерттеулер неғұрлым кең 

өрістетілді. Олар негізгі екі бағытта жүргізілді: 

а/ Шығыс деректемелерінің аудармаларын жариялау; 

б/ маңызды тарихнамалық проблемаларды зерттеу. 

 Ертедегі  жəне  алдынғы  орта  ғасырлардағы  Қазақстан  жөніндегі  қытай 

деректерінің хабарлары Ю.А.Зуевпен де кең тартылды. Оларға усундер, Түрік қағанаты 

кезіндегі  түріктер,  түргештер,  қарлұқтар  жөнінде  Ю.А.  Зуев  жасаған  талдау  жемісті 

болып  шықты.  Қытай  жылнамаларынан  аудармалардың  жариялануы,  əулеттік 

хроникалардың  мəліметтерін  ежелгі  түрік  ескерткіштері  мен  генеалогиялық 

аңыздардың  материалдарымен,  сол  сияқты  антик  дəстүрімен  салыстыру  ертедегі 

Қазақстанның  этникалық  үрдістерінің,  саяси  оқиғалары  мен  тарихи  географиясының 

кейбір жақтарын жаңаша түсінуге мүмкіндік берді /3/.  

Сонымен қатар О.Прицактың қарлұқтар, қарахандар, печенегтер тарихы жөніндегі 

талдамалары  ғылымға  қосылған  үлкен  үлес  болды.  Ол  ұзақ  ұақыт  бойы  пікірсайыс 

жүргізіліп  келген  қарахандар  əулетінің  шығу  тегі  туралы  проблеманың  бəрін  анықтап 

берді.  Олардың  қарлұқтық  белгілері  туралы  пікірі  иланымды  фактілер  мен  дəлелдер 

арқылы негізделді.  

С.Г.Кляшторныйдың  монографиясында  ежелгі  түріктердің  руналық  текстерінен 

алынған  материалдар  талданып,  жүйеге  келтірілген,  олар  басқа  деректемелердің 

материалдарымен  салғастырылып,  қол  жеткен  нəтижелер  Қазақстан  мен  Орта  Азия 

тарихына  сəйкес  тарихнамалық  тұрғыдан  да,  деректеметану  тұрғысынан  да 

қорытылған.  Түріктер  тарихын  талдап  жасаумен  бірге,  кангюй  проблемасы,  Жетісуға 

соғдылардың қоныстануы соншалықты мұқият зерттелді /4/. 

Л.Н.Гумилевтің  түрік  халықтарының  тарихы  жөніндегі  кітаптарының    жарыққа 

шығуын да атап өту қажет. Олар хунну державасы мен ежелгі түріктердің мемлекетіне 

арналған.  Сол  əлеуметтік-саяси  көшпелі  қауымдастықтардың  пайда  болу,  даму  жəне 

жойылу зандылықтары зерттеледі. Автор кең көлемді тарихи проблемаларға /хуннулар 

мен түріктердің саяси өміріне, олардың тұрмысына, дініне, мəдениетіне/, сондай-ақ екі 

дəуір  –  ертедегі  дəуір  мен  орта  ғасырлар  шебіндегі  Ішкі  жəне  Орталық  Азия 

көшпелілерінің географиялық орналасуына зор көңіл бөлген /5/.  

Оғыздардың  этникалық  ірі  бірлестігінің  тарихы  жөнінде  С.Г.Агаджанов  құнды 

зерттеу  жазды.  Араб,  парсы  жəне  түрік  шығармаларын  сарқып  пайдалану  негізінде 

С.Г.Агаджанов 9-13 ғасырлардағы оғыздар мен түрікмендердің тарихын мұқият талдап 

зерттеді  /6/. 

жүктеу/скачать 0,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: