Техника, технология и физико-математические науки

Х.Досмұхамедов атындағы АтырМУ хабаршысы 
 № 2 (25), 2012 
~ 
110
 ~ 
 
3.  Маңғыстау  облыстық  мемлекеттік  мұрағаты,  1-қор,  1-тізімдеме,  36-іс,  14 
бет. 
4.  Қазақстан  Республикасының  Орталық  мемлекеттік  мұрағаты,  5-қор,  1-
тізімдеме, 45-іс, 91-93 беттер.  
5. Бұл да сонда. 5-қор, 1-тізімдеме, 45-іс, 91-93 беттер.  
6. Т.Жаңаев. Тобанияз қыстауы., Алматы,1994.  
7. Бұл да сонда. 
8. Маңғыстау облыстық мемлекеттік мұрағаты, 2- қор, 1-тізімдеме, 2-іс. 
9.Бұл да сонда, 2-қор, 1-тізімдеме, 140-іс.  
 
 
С.К. Кенжегалиева 
 
Атырауский государственный университет имени Х. Досмухамедова, г. Атырау 
 
ПРЕЦЕДЕНТНЫЕ ТЕКСТЫ В СТРУКТУРЕ И СЕМАНТИКЕ ГАЗЕТНОЙ РЕЧИ 
 
 
Бұл  мақалда  мәтіннің  басында  қолданатын  прецеденттік  тексттердің 
құрылымдары қаралады. 
 
 
His  article  is  said  about  precedent  text  which  are  used  in  heading  of 
newspapers. Are under consideration ways to use them.                              
 
Изменения  социально  –  экономического  и  политического  устройства 
общества привели к демократизации языка. Газетно – публицистическая речь, как и 
другие  стилевые  и  жанровые  разновидности  речи,  стала  более  свободной  и 
раскрепощенной,  при  этом  как  бы  ни  изменялся  язык  вместе  с  изменениями 
общества  в  сторону  демократизации,  неизменным  остается  одно-включение  в 
построенную с помощью языка речь, помимо выражения основного содержания, для 
чего она и предназначается, известных говорящему или пишущему знаний, или как 
теперь говорят, когниций. 
Известные  производителю  речи  знания  содержатся  в  его  памяти  в  виде 
явлений  языковой  прецедентности,  то  есть  в  виде  знания  прецедентных  текстов 
или прецедентной речи, которые он включает в производимую им самим речь. 
В былые годы все передовые статьи и многие другие газетные публикации 
начинались  с  прецедентных  текстов,  представляющих  собой  выдержки  из 
постановлений коммунистической партии и советского правительства. В настоящее 
время  процесс  включения  в  газетно  –  публицистическую  речь  явлений  языковой 
прецедентности  заметно  активизировался  и  представляет  собой  включение  в 
газетные  статьи  и  заголовки  прецедентных  текстов  в  виде  фразеологических 
единиц,  пословиц  и  поговорок,  крылатых  фраз  и  выражений,  известных 
современникам  –  читателям  газеты  –  литературных  строк,  строчек  из  песни, 
популярных кинофильмов, рекламных текстов и т.д.  
Использование  прецеднтности  в  речи  пишущим  рассчитано  на  читателя, 
который  понимает,  в  чем  дело.  Использование  прецедентных  текстов  в  речи, 
рассматриваемое  в  когнитивном  аспекте,  может  быть  отнесено  к  феномену 
языковой игры. По причине распространенности языковой игры на газетной полосе 
журналист и читатель постоянно пользуются двойным языковым кодом, переходя с 
эксплицитного  способа  выражения  и  восприятия  смысла  на  имплицитный  и 

Х.Досмұхамедов атындағы АтырМУ хабаршысы 
 № 2 (25), 2012 
~ 
111
 ~ 
 
наоборот. Для использования подобного языкового кода обязательно должно иметь 
место коммуникативное равенство адресанта и адресата. 
Если  оперировать  терминами  когнитивной  лингвистики,  то  речь  идет  об 
апелляции  к  лингвистической  и  экзистенциальной  пресуппозициям  читающего. 
Апелляция  к    лингвистической  пресуппозиции  (лингвистическим  фреймам)  –  это 
обращение  пишущего  собственно  языковым  знаниям  читающего  –  знаниям 
особенностей  языковых  единиц, их  парадигматических  и  синтагматических  связей, 
знание  их  стилистической  принадлежности    и  т.д.  Апелляция  к  экзистенциальной 
пресуппозиции  (экзистенциальным  фреймам)  –  это  расчет  пишущего  на 
использование  читающим  его  экстралингвистических  знаний:  социальных, 
исторических,  политических,  психологических,  филологических,  литературных, 
прагматических  и  др.  Использование  текстовых  реминесценций  основано  на 
апелляции  к  культурологическим,  в  основном  филологическим,  знаниям,  или 
фреймам. 
Газетные заголовки можно внести в типологию речевых произведений так 
называемых  малых  форм,  среди  которых  находятся  анекдоты,  афоризмы,  лозунги, 
призывы и др. Специфика газетных заголовков заключается в том, что в них, когда 
они отвечают своему назначению, в сжатой, лаконичной форме отражена основная 
мысль  публикации    и  выражено  отношение  пишущего  к  содержанию  текста. 
Газетные  заголовки  являются  речевыми  произведениями,  в  которых    часто 
выражается позитивное или негативное отношение автора статьи к тому, о чем он 
пишет. 
Газетные  заголовки  –  текстовые  реминесценции    1)  могут  представлять 
собой  собственно  прецедентный  текст  и  2)  могут  включать  в  свой  состав 
прецедентный текст. 
Заголовки, по составу равные ПТ:  
Сами с усами 
Заколебал ты! 
Вам и не снилось 
Шлангом прикинулся 
Лег на сохранение ( о полицейском чиновнике, прячущимся от правосудия 
в больнице) 
«КП»9.11 
…Позже 
на 
вечеринку 
Татьяна 
Навка 
пришла 
с 
Владимиром 
Кехманом.Причем  бывший  муж  Жулин  вообще  не  обращал  внимания  на 
Татьяну. Высокие, высокие отношения! 
Перестройка, запущенная в 1985-м году к 1991-му окончательно овладела 
массами и разгулялась по просторам СССР. 
«КП»9.06.11 
…стерло грязное пятно на белых одеждах Всемирного банка. 
Фильм  снят  по  горячим  следам  реальных  событий  в  Оральном,  пардон, 
Овальном кабинете. 
…начал крестовый поход против нечистоплотных финансовых корпораций 
с Уолл-стрит. 
        Иногда  заголовки  –  аллюзии  сопровождаются  подзаголовками,  намекающими 
на смысловую связь между ПТ, использованным в заголовке, и содержанием статьи. 
Не  уходи,  побудь  со  мною!  (  кому  из  бывших  сенаторов  мы  могли  пропеть  эти 
строки) 

Х.Досмұхамедов атындағы АтырМУ хабаршысы 
 № 2 (25), 2012 
~ 
112
 ~ 
 
Не  виноватый  я,  она  сама  пришла  (почему  наши  девушки  так  любят  турецких 
альфонсов) 
Засланный  казачок  сделал  свое  дело(на  два  президентских  срока  вновь  передал 
Белый дом в руки Буша) 
Отряд не заметил потери бойца( члена мировой элиты) 
Пацан сказал – пацан сделал (бывший олигарх съел галстук) 
      Заголовки  –  аллюзии,  по  объему  равные  ПТ,  могут  представлять  формальное 
сокращение прецедентного текста. 
Имей сто друзей 
Не красна изба углами 
Слово не воробей 
      Часто  газетные  заголовки  представляют  собой  реминесценции,  созданные  на 
основе  ПТ  –  простого  или  сложного  предложений  –  с  заменой  в  простом 
предложении одного из его членов, в сложном – одного из простых предложений. 
«КП» 30 июня 2011- 
Демократию на бабу променял 
Бедные плачут бюджетнее 
Она была актрисою с охраной за кулисами 
«КП» 9июня 2011 
Стильную мебель по осени считают 
«Время» 2.6.11 
Строптивые трусов не надевают 
«Время»14.10.10Пеня попрощается с тобой 
«Время»11.8.11В зоне особого невнимания 
Разговорчики в Сети 
Откуда у янки казахская грусть 
Нажми на кнопку – получишь результат 
Не лезь в бутылку 
Укрощение по-жаркентски 
«КП»11.08.11 
Английский бунт бессмысленный и беспощадный 
Почему у нас все августы «черные»? 
Медок от бешеной пчелки 
«Время»23.06.11 
Картон – бланш 
Корпе-райтер из Казахстана 
Социализм с масимовским лицом 
В формате правды-матушки 
 
 
Трансформация  крылатых  выражений,  послуживших  источником  газетных  
реминесценций,  может  быть  связана  с  вставкой  новых  компонентов,  заменой 
компонента, пропуском компонента и др. 
 
Характер  изменения  прецедентных  текстов  детерменируется  способами 
включения прецедентного  текста  в  газетный текст  и  одновременно  особенностями 
речевого  творчества  в  области  создания  газетных  номинаций  и  текстов.  Главное, 
что  создание  текстов  при  этом  характеризуется  включением  в  процесс  
производства речи хранящихся в памяти когниций – знания прецедентных текстов. 
     «Время» 30.06.11 
Все сходит с рук, если все в наших руках. 

Х.Досмұхамедов атындағы АтырМУ хабаршысы 
 № 2 (25), 2012 
~ 
113
 ~ 
 
Не судите о людях по себе, иначе вас ждут разочарования. 
Сколько веревочке не виться – раскрутят на всю катушку. 
Как красота может спасти мир, если она все время требует жертв. 
Те, кому ума не занимать, постоянно оказываются в долгах. 
У нас большие глупости совершаются исключительно от большого ума. 
      «Время» 17 .03.11 
Когда все неприятности позади – береги спину. 
Когда пахнет жареным – пропадает аппетит. 
Хорошо витать в облаках, если тебя там кормят. 
И небо в алмазах может быть с овчинку. 
       «Время»7.7.11 
Я в долгу не останусь – вы мне будете должны. 
Из  всех его качеств положительным был только резус-фактор. 
Не так страшен закон, как его толкуют. 
В мире еще так много граблей, на которые не ступала нога человека. 
   «КП»16.11 
Мужу откроют не только личико. 
Спекулянты залегли на дно. 
     «Время»14.4 
Деньги портят людей, поэтому люди у нас в основном неиспорченные. 
Если совесть не мучает, значит она в доле. 
Жизнь ничто – имидж все. 
«КП»9.11Снимать пенки- так уж со всего сразу. 
     Участвуя  в  создании  семантики  газетных  текстов,  прецедентные  тексты 
являются 
средством 
создания 
и 
выражения 
грамматической 
семантики, 
предопределяемой  местом  прецедентного  текста  в  семантической  структуре 
газетного  текста.  Богатыми  возможностями  создания  экспрессии  обладают 
структурные  преобразования  прецедентных  текстов  –  устойчивых  языковых 
выражений:  фразеологизмов,  крылатых  фраз  и  выражений.  Их  восприятие  и 
понимание как прецедентных явлений в структуре газетного заголовка и собственно 
газетного текста обусловлено фактом оперирования филологическими фреймами  – 
знанием семантики устойчивого выражения и переносом ее в дискурс СМИ. 
      Исследование  когнитивного  фона  речи  как  набора  пресуппозиций  (фреймов), 
обусловливающих включение прецедентных текстов в речь и понимание текстовых 
реминесценций,  выявление  включения  фоновых  знаний  в  текст  и  видов 
преобразований прецедентных текстов при включении их в речь и т.д. подводит к 
выводу о творческом характере речевой деятельности. 
 
 
Ж.Б. Жаулина  
 
ҒАЛАМТОР  ЖӘНЕ ЖАСТАР 
 
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті, Атырау қ. 
 
 
Бұл  мақалада  бүгінгі  ақпараттық-коммуникациялық  технологиялар  дамыған 
заманымыздың  басты  талабы  болып  отырған  компьютердің,  әсіресе  интернеттің, 
компьютерлік 
ойындардың 
жастардың 
психологиясының 
бұзылуына 
және 
денсаулығына кері әсер ететіндігі жайлы мәселелер баяндалған.  

Х.Досмұхамедов атындағы АтырМУ хабаршысы 
 № 2 (25), 2012 
~ 
114
 ~ 
 
 
 
 
В  этой  статье    затрагиваются   важнейшие проблемы    современного  мира  в 
плане  развития  информационно-коммуникативных  технологий,  а  также  пагубное 
влияние компьютера, интернета, компьютерных игр на психологическое состяние и 
здоровье подрастающего поколения. 
 
It  is  considered  the  important  problems  of  the  modern  world  in  the  plan  of 
informational  communicative  technology  development,  also  the  detrimental  influence  of 
the  computer  Internet,  computer  games  on  the  psychological  conditions  and  health  of 
the younger generation in this article. 
 
Қазақстандағы техника пайда болуы мен дамуы көптеген тарихи-әлеуметтік 
негізі  бар,  тарихи  мәдени  тұрғыдан  сөзсіз  прогресстік  құбылыс  болып  табылады. 
Біріншіден,  ол  мүлде  болмаған  феномен  деп  айту  қиын,  екіншіден,  қазіргі  әлемдік 
даму контексінде және тарихи мәдени типология тұрғысынан біздің елді техникасы 
жоғары  дамыған  ел  деу  тағы  қиын.  Бұл  жерде  қазан  төңкерісінің  нәтижесінде 
орнаған  кеңес  үкіметі  Қазақстанның  қазба  байлығына  байланысты  оны  барынша 
өнеркәсіпті  елде  айналдыруға  күшін  салғанын,  кең  тараған  дәстүрлі  ауыл 
шаруашылығын да сол кездегі мүмкіндіктерге орай техникамен барынша қамтамасыз 
еткенін айтқан жөн. 
Елімізде  техонтектік-ақпараттық  қоғам  элементтері  келуі  ата  ананың 
жанұядағы  ролін  одан  сайын  өзгертті.  Бала  толықтай  ақпаратпен  мәдени  тәрбиені 
сырт  көзден,  теледидардан,  интернеттен,  дискалардан  алатын  болды.  Қазіргі 
қоғамда қазақ  баласының жаһандану дәуірінде қалыптасушы мүлдем жаңа ұрпағы 
пайда болуда. 
ХХІ  ғасыр  –  компьютер  заманы.  Сондықтан  өскелең  ұрпақтың  виртуалды 
әлемді  жан-жақты  меңгергендігіне  қуанамыз.  Интернеттің  арқасында  қазіргі  кезде 
ел  орталығы  мен  шет  аймақтар  арасындағы  ақпараттық  алшақтық  жойыла түсуде. 
«Айшылық  алыс  жерлерден  жылдам  хабар  алғызатын»  да,  ғылыми-танымдық 
ізденістерге    көмекші  болатын  да  –  осылар.  Тіпті  компьютердің  күрделі 
бағдарламаларын  былай  қойғанда,  оның  басқа  да  қарапайым,  бірақ  керемет 
артықшылықтары барын барлық жастағы тұтынушылар баяғыда-ақ бағалап қойған.  
IТ технология барынша күш алған заманда ағымға ілесе білудің маңызы зор. 
Әлемде,  оның  ішінде  батыс  бұл  салада  біршама  алға  кеткенін  айтып  жаңалық 
ашпай-ақ қояйын. Дегенмен қазақ жастарына интернет мүмкіншілігінің қаншалықты 
кең  екендігін  білу  еш  артық  емес.  Өйткені  мемлекет  электронды  үкіметті  жолға 
қоюды,  халықты  технологиялық  сауаттандыруды  міндеттеп,  оны  қолға  алып 
жатқанымен жастарымыздың интернет мүмкіндіктерін толыққанды пайдалана алмай 
келе  жатқандығы,  оны  тек  ойын-сауықтық,  көңіл  көтеру  мақсатында  қолданатыны 
да шындық.  
Ғаламтор  білім  көкжиегін  арттырады  дегенге  келісесіз  бе?  Өйткені  қазіргі 
таңда  түрлі  энциклопедияларды,  өзіңізді  қызықтырған  тақырыпта  материал 
оқығыңыз  келсе  интернеттегі  онлайн  ресурстар,  кітапханалар  арқылы  кітап  оқи 
аласыз.  Тек  керегіңізді  нақтылап  алыңыз.  Ақпарат  тірек  сөздер  арқылы  интернет 
әлемінің  төрт  бұрышынан  табылады.  Еліміздің  көп  бөлігі  енді-енді  үйреніп  жатқан 
бұл кезеңнен батыс әлемі әлдеқайда өтіп кеткен. Олар дамудың, ІТ технологияның 
адамдарға  тигізер  залалынан  қалай  қорғану  керектігін  ойлайтын  кезеңге  жетіп 
отыр.  

Х.Досмұхамедов атындағы АтырМУ хабаршысы 
 № 2 (25), 2012 
~ 
115
 ~ 
 
Бүгінгі  күні  теледидар  мен  компьютер,  ұялы  телефон  жастардың  айрылмас 
досы  болып  алды.  Компьютердегі  түрлі  қызықты  ойындар,  тез  хабар  алмасу 
жасөспірімдерді тәнті етеді.  
Тірі  пендемен  араласпай,  күндіз-түні  компьютерге  телміріп,  бар  қызығын 
содан  табатын  пенделер  қатары  жыл  өткен  сайын  көбейіп  барады.  Компьютердегі 
алуан  түрлі  ойындар  жастардың  денсаулығына,  жүйке  жүйесіне  зақым  келтіретінін 
ерте кезде-ақ ғылыми негізде дәлелденген. 
Иә,  компьютерден  жасырын  зардап  шегушілер  аз  емес.  Бұл  компьютермен 
жұмыс  істеудің  қарапайым  ережелерін  сақтамаудан,  сосын  теледидарды  шамадан 
тыс  көп  қарағаннан  болады.  Компьютерде  және  оның  маңында  шаң  көптеп 
жиналады, бұл сол жұмыс аумағын ластайды. Лас болған жерде әртүрлі микробтар, 
бактериялар болады. Осының бәрі аллергиядан бастап әртүрлі ауруларды тудыруы 
мүмкін.  
Бұдан да сорақысы – интернетке тәуелділік. Психологтар тәуелділікті былай 
анықтайды:  Интернет  және  компьютерлік  ойындар  психикалық  проблема  ретінде 
сипатталады.  «Игромания»  және  «агентомания»  дегеніміз  осы.  Әсіресе,  әлі 
дүниетанымы  толық  қалыптасып  үлгермеген  жеткіншек  үшін  интернет  өте  қауіпті. 
Біздің  елімізде  интернеттегі  зорлық-зомбылықтарға  заң  тұрғысынан  белгілі  бір 
деңгейде  шектеулер  қойылмаған.  Мәселен,  жастардың  қолымен  жасалған 
қылмыстарды алыңыз. Қатыгездіктен жан шошиды, ал аяушылық жоққа тән. Мұның 
бәрі қайдан? Әрине, интернеттен. 
Интернет пен компьютерлік ойындарға құмар жастардың жеке тұлға ретінде 
қалыптасуы  қиынға  соғады,  мінезі  күрт  өзгереді,  айналасына  немқұрайлы  қарауды 
әдетке  айналдырады.  Өмірдегі  өзгерістерге,  айналасындағы  адамдармен  қарым-
қатынасқа,  қимыл  мен  іс-әрекеттерге  толы  ойындарға,  ақыл-ойды  дамытатын 
қызықты  тақырыптарға  талпынысы  болмайды.  Жастардың  көңіл-күйіне  де  әсер 
етеді,  яғни  көңілді,  сергек  жүргеннен  гөрі  көбінесе  ашулы,  күш  көрсетуге  бейім 
тұрады. Сонымен бірге балада тек өзіне ғана мәлім «жабық әлем» қалыптасады.  
Осы  күні  машина  жүргізіп  келе  жатқандардың  көбі  ұялы  телефонмен 
сөйлесуге  құмар.  Жол оқиғасында  қаза  болып жататындардың  белгілі  бір  бөлігі  де 
осы  жаяулар  өтетін  жерде  болып  жатады.  Ұялы  телефонмен  сөйлесіп  келе  жатып 
жүргізушілер  жаяулардың  өткеліне  қалай  тез  келіп  қалғанын  аңғармай  қалады. 
Мұның үстіне қазір «агент» деген бәле шықты. Бұрын адамдардың «агентсіз» қалай 
жүргенін құдай білсін, қазір екінің бірі «агентке» кіреді. Тіпті ұялы телефонмен кіріп 
алып шықпай қоятынын қайтерсің. Есіл уақытты сөйтіп босқа жібереді. Біздің мына 
тез  өзгеріп  жатқан  заманымызда  ақпаратты  тез  алмасатын  құрал  керек  те  шығар, 
бірақ сол техниканың құлына айналмауымыз тиіс. 
Ақпараттық  ресурстардың  тұрақты  өсуі  қазіргі  қоғам  дамуының  заңды 
процесі болып отыр, бірақ бұл жеке тұлғаның қалыптасуына кедергі де болып отыр. 
Ақпараттық  технологиялар  жастардың  психикасына,  денсаулығына  кері  әсер  етіп 
отыр  деуге  болады.  Өзіңіз  компьютерде  көп  отырған  баланы  байқап  көріңіз,  олар 
ашуланшақ,  әрі  бірдеңені  тез  түсіне  алмайтын  болып  қалыптасып  келе  жатыр. 
@mail.ru  агентіне  кіру  арқылы  бала  әр  секунд  сайын  түрлі  ақпараттың  әсеріне  тап 
болады.  Психологиялық  аспектіні  ескерсек,  «агент»  арқылы  алынып  жатқан  әр 
ақпарат,  әр  белгі  баланың  санасына  әсер  ететін  мағыналық  жүктемені  көбейтеді, 
сөйтіп жастардың әдетіне, машығына кері ықпал етеді. Сөйтіп  басын айналдырып, 
тұлғалық  қабілетін  жойып,  психикасына  кері  әсер  етеді.  Компьютерде  ұзақ  уақыт  
отыратын  жасөспірімдерді  бақылаған  кезде  олардың  даму  деңгейінің  төмендейтіні, 
сөздік-қисындық 
ойлауының 
нашарлайтыны, 
назар 
аудару 
қабілеті 
мен 

Х.Досмұхамедов атындағы АтырМУ хабаршысы 
 № 2 (25), 2012 
~ 
116
 ~ 
 
сараптамалық  қабілетінің  әлсірейтіні  белгілі  болды.  Сондай-ақ  жастар  жаңа  ғана 
айтқан нәрсені есінен тез шығарып, тіпті сөйлем құрауға қиналады екен. Осылайша 
қазіргі  шақта  ақпараттандырудың  жақсы  жағы  ғана  емес,    осынау  прогрестің 
жағымсыз  тенденциялары  да  байқалып  отыр.  Сондықтан  жетіліп  келе  жатқан 
жастарды компьютерден шама келгенше алыс ұстаған абзал. 
Интернет пен компьютерлік ойындардың тағы бір зиянды тұсы – еліміз өзінің 
ұлттық  болмысын  жоғалтуы.  Интернеттегі  ойындар,  фильмдер,  мультфильмдер, 
түрлі  ұятты  суреттер  болсын,  біздің  өсіп  келе  жатқан  өскелең  ұрпағымыздың 
санасын улайды. Нәтижесінде, болашақ ұрпақ жат мәдениеттің өнімдеріне табынып, 
еліктеп,  өзінің  дәстүрлік  менталитетін  жоғалтады.  Ақыры  ұлттық  болмысымыздың 
жоғалуына  әкеп  соғады.  Бұл  мәселе  компьютерді  баладан  тартып  алып  немесе 
қатаң тыйым жасаумен шешілмейді. Мәселе жан-жақты зерттелуі тиіс. 
 «Жастықта  үйренеді,  есейгенде  түсінеді»  деген  тәмсіл  бар.  Дей  тұрғанмен 
бүгінгі біздің жастарымыздың үйренетіні компьютер және оның ішіндегі ойындармен 
шектелетінін ескерсек, ұлғайғанда қандай боларын елестету қиын. 
 
Әдебиеттер тізімі 
 
 
1.  Бекежан  Ө.Қ.  Техниканың  философиялық  аспектілері:  Оқу  құралы.-
Алматы, 2007.-91 б. 
 
2.  «Ана  тілі»  газеті,  1  шілде  2011  жыл.  Компьютер  баланың  қасы  ма,  досы 
ма? 
 
3. WIKIPEDIA. Ашық энциклопедия. Компьютер зияны. 
 
 
ӘОК 811.512.122 
       
Б. Джумагалиева, Ж. Абдрахманова 
 
Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті, Атырау қаласы 
 
ТІЛДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-КОММУНИКАТИВТІК КЕҢІСТІКТЕГІ ҚОЛДАНЫСЫ 
 
В  этой  статье  говорится  о  роли  языка  в  социально-коммуникативном 
пространстве.  
 
In this article is spoken about the role of language in sociological- communicative 
space. 
 
Тілдің  әлеуметтік  сипаты  туралы  айтқангда  оның  әлеуметтік  кеңістіктегі 
бөлінісі туралы айтпау мүмкін емес. Себебі қоғам міндетті түрде әртүрлі әлеуметтік 
топтардан құралады. Сондықтан кеңістіктегі тіл қашанда өзінің иелерінің әлеуметтік, 
мәдени,  жас  ерекшелігі  жағдайымен  тікелей  байланысты  болады.  Сол  себепті 
қоғамдағы әр адам жай ғана сөйлеуші емес, белгілі бір тілдің иесі. Бұл мәселені көп 
зерттеушілер  сондықтан  «тілдік  тұлға»  ұғымымен  байланыстырады.  Яғни,  адам 
әлеуметтік  жағдайымен  қатар  тілдік  ерекшелік  алады,  қоғамда  тілдік  топтар  көп 
бал,ан  сайын  «тілдік  тұлғалар»  да  көп.  Бұл  қазіргі  орыс  тіл  білімінде  зерттеліп, 
айтылып  жүрген 
тілдік  тұлға  ұғымымен  тікелей  байланысты.  Бұл  әрі  кең 
мағынасында  жалпы  тілдің  тіл  ретіндегі  жеке  тұлғалық  ерекшелігін,  тіл  ретіндегі 

Х.Досмұхамедов атындағы АтырМУ хабаршысы 
 № 2 (25), 2012 
~ 
117
 ~ 
 
мүмкіндігін  анықтауға,  тілдің  ұлт  тілі  ретіндегі  өзіндік  сипатын  нақтылау,  әрі  жеке 
тілді  қолданушының  тілдік  байлығын,  тілдік  қолданысындағы  шеберлікті  дәлелдеу 
үшін қажетті тілдік зерттеу бағыты болып табылады.  
Бұл  бағыт  орыс  тіл  білімінде  ХІХ  ғасырдың  аяғында-ақ  қолға  алынып,  тілдің 
қасиетін  жан-жақты  ашу  мақсатындағы  зерттеу  жұмыстары  жүргізіле  бастаған. 
Олардың  пікірінше,  тілдік  тұлға  ұғымы  кез-келген  ұлт  тілінде  шығарма  жазатын 
жазушы  шығармасының  көркемдік  мәнімен,  көркемдік  ерекшелігімен  байланысты. 
Ю.Н.Карауловтың  бұл  бағыттағы  еңбегі  орыс  тілі  материалдарының  негізінде 
талданған.  
Сондай-ақ,  зерттеушілер  Караулов  Ю.Н.,  Гаджиева  Л.  көркемдік  мән,  тілдік 
тұлға  ұғымын  оның  жүйелілігімен  тығыз  байланыста  қарайды.  Әр  тілдің  жүйелі 
болуы сол тілдің тілдік тұлға, жеке тіл ретіндегі даралық қалпын, бейнесін дәлелдей 
алатындығын  атап  көрсетеді.  Яғни,  жүйеліліктің  тілдің  тіл  ретінде  өмір  сүруі  үшін 
қажетті бірден-бір белгісі екендігін негізге алады. Бұл тұрғыдан, біздің ойымызша да 
жүйелі  тілдің  көркемдік  мәні  жоғары  деңгейде  болатындығы  даусыз.  Жүйелі  тіл 
болмаған жағдайда көркемдік туралы сөз қозғаудың өзі артық екендігімен де келісу 
қажет.  Өйткені,  біздіңше,  көркемдік  мән  болу  үшін  тілде  өзіндік  қалыптасқан 
сөзжасам  жүйесі,  тілдік  қолданыс  жүйесі  ,  т.б.  болуы  керек  екендігіне  талас  жоқ. 
Себебі,  әр  жазушы,  әр  көркемөнер  иесі  сол  халықтық  тілдің  негізінде  ғана  өзіндік 
ерекшелігін  айқындап,  өзіндік  сөз  қолдану  ерекшелігін  жасай  алады.  Осыған  дейін 
талданған сөйлемдердің барлығы да осы мәселеге мысал бола алады.  
Басқаша  айтқанда,  бұл  арада 
жүйелілік  ұғымы  мен  сабақтастық  ұғымын 
синонимдік  мәнде  түсінген  жөн.  Кез  келген  тілдік  тұлға  тіліміздің  білім  аясында 
(фоновое знание) қалыптасатыны белгілі. 
Кез-келген  сөйлем,  ондағы  сөз  тіркестері  жүйелі  тілдің,  өзіндік  сөздік  қоры, 
ұлттық  мәндегі  ұғымдарының  арқасында  талданып  өткен  сөйлемдер  көркемдік 
деңгейі  жоғары  шығарма  жазуға,  сөз  қолдану  шеберлігін  қалыптастыруға  негіз 
болған,  өзіндік  мазмұн-мағынасы  бар  сөйлемдер  жасауға  ұйтқы  болып  тұр.  Демек, 
сөйлемдердің  өн  бойынан  көркемдік,  тілдік  қолданыстағы  шеберлік,  өзіндік 
сөзжасам жүйесі арқылы жасалған сөздерді іздеудің, соларды талдаудың өзі, өіндік 
ерекшеліктерін ашуға ұмтылыстың өзі – тілдің жүйелілігінің дәлелі болып табылады. 
Сондықтан  тілдің  даралығы  сияқты  мәселеге,  тілдік  тұлға  ұғымына  қатысты  тіл 
біліміндегі  зерттеудің  маңызын  аңғару  қиын  емес.  "Тіл  білімі  тіл  және  тілдік  тұлға 
бірлігі  бойынша  зерттеудің  жаңа  бағытына  бет  бұрды",  -  деп  көрсетеді  тілші 
Ю.Караулов. Тілдік тұлғаның айқындалуы тілді қолданушының шешендігімен, тілдік 
шеберлігімен  де  байланысты.  Осы  тұрғыдан  Ю.Караулов  жоғарыда  аталған 
еңбегінде  тілдің  шешендігі  жөнінде  талдай  келіп,  шешен  немесе  өткір  тілді  сөздің 
көркемдігі оның тыңдаушы аудиторияның қабылдауына, сөздің сөйлеу жағдайына да 
байланысты  екендігін  атап  көрсетеді.  Яғни,  орыс  ғалымдары  немесе  басқа  да 
тілшілер  көтеріп  жүрген  тілдің  жеке  тұлға  екендігі  жөніндегі  табиғаты  жан-жақты 
зерттеу  нәтижесінде  ғана,  осындай  әрқилы  тілдік,  әлеуметтік  белгілерін  анықтау 
арқылы ғана айқындала, зерттеле түспек.  
Аталған  еңбекте 
тілдік  тұлға  ұғымына  былай  түсініктеме  беруге  ұмтылады: 
"…тілдік  тұлға  тілде(мәтіндерде)  және  тіл  арқылы  танылатын  тұлға,  өзінің  негізгі 
сипаттары жағынан тілдік құралдар базасында қайта толықтырылған тұлға ".  
Келесі  кезекте  Караулов  өз  ойын  жалғастыра  отырып:  "Тілдік  тұлға    -бұл 
жалпы  тұлға  ұғымын  тереңдету,  дамыту,  қосымша  мазмұнмен  толықтыру",  -  деп 
түйіндейді.  Яғни,  жеке  тұлға  тілінің  өзіндік  қырлары  арқылы  жалпы  ұлт  тілі  ғана 
емес, жеке тұлғаның ішкі әлемі жан-жақты ашыла түседі. Осы тұрғыдан, 
тілдік  тұлға 

Х.Досмұхамедов атындағы АтырМУ хабаршысы 
 № 2 (25), 2012 
~ 
118
 ~ 
 
ұғымы  жеке  адамның  ішкі  әлемі,  оның  тіл  арқылы  берілген  нұсқасы  болып 
табылады.  Ұлт  тілінің  даралығы  жөніндегі  тілдік  түсінік    ұлт  ұғымымен  және  оның 
психикасымен де байланысты. Бұл жағынан алғанда ұлт мәселесі жөнінде айта келіп 
орыс ғалымы В.И.Козлов былай деп көрсетеді: “Бір жағынан, этнос ұғымын ашу үшін 
кейде  этникалық  топқа  кіретін  индивидтердің  психикалық  ерекшеліктерінің 
ортақтығы  туралы  көзқарасқа  сүйенеді,  оның  үстіне  психикалық  ерекшелік  немесе 
ұлттық  мінез  этноспен  тең  жатқан  топтастырушы  негізгі  ұғым  мағынасында 
қаралады”. 
Орыс  ғалымдары  тілдің  өзіндік  ерекшелігін,  тілдік  тұлға  ретіндегі  тілдің 
маңызын  ашу  үшін  тілдің  табиғатын  оның  көркемдік  мәнімен,  көркем  әдебиет 
тіліндегі  қолданылу  деңгейімен  байланыста  зерттеген.  Демек,  «тілдік  тұлға»  деген 
әлеуметтік  сипатқа  ие  тіл  ерекшелігімен  көрінетін  топтың  өкілі  деуге  болады.  Осы 
анықтаманың  аясында  біз  «тілдік  тұлға»  санатында  жастарды  қарағымыз  келеді. 
Жастардың  тілін,  киім  киісін,  музыкасын  ғалымдар  топтап  келе 
субмәдениетке 
жатқызады.  Субмәдениет  деген  –  жалпы  мәдениеттің  ішіндегі  бөлшек,  қоғамдағы 
кейбір  топтарға  тән  мәдени  ерекшелік,  мысалы,  түрме  субмәдениеті,  жастар 
мәдениеті  дегендей.  Олар  әлеуметтік-коммуникативтік  кеңістікте  өз  тілдеріне, 
сөздерге ие. Ол сөздерді «жаргон», «арго» деп те атайды. «Тілдік тұлға» жеке адам 
болмаса  әлеуметтік  топ  болады.  Біз  жастар  әлеуметтік  тобын  оның  тілі  жағынан 
қараймыз.  Жастардың  коммуникативтің  ортасы  не  болады,  бұл  әрине,  жасына 
қарай,  мектеп,  оқу  орны,  жұмыс  орны,  армия,  достары,  спорттық  клубтар  т.б. 
Жасына  қарай  ол  орта өсе  береді. Бұл  қатынастың  жеке,  іскерлік,  ұжымдық. Жеке 
қатынасы:  жанұя,  достар  ортасы,  ортақ  мүддесі  барлар,  ал  іскерлік  қатынас:  оқу, 
жұмыс,  спорттық  жарыстар  т.б.    әрине,  жастар  бірнеше  осындай  топтың  мүшесі 
бола  алады,  ол  жерде  көптеген  тілдік  қатынас  қалыптасады,  параллель  болады. 
Осыған  байланысты  дейді  орыс  зерттеушісі  Л.  Крысин  студент  мысалы,  әртүрлі 
кішкентай  топтың  талабьына  байланысты  бірнеше    сөздік  құрамдын  пайдалануы 
мүмкін. Ол мынандай тілдерді бөліп көрсетеді: әдеби тіл, сөйлеу тілі, ресми-іскерлік 
тіл,  күнделікті-тұрмыстық  тіл,  жаргон,  сленг,  бұл  нақты  коммуникативтік  ортадағы 
тілдік  қатынасқа  байланысты  дейді-зерттеуші.  Бұл  жағдайды  ол  «кодовое 
переключение»,  яғни,  «кодты  ауыстыру»  деп  атайды.  Код  деген  не?  Бұл 
коммуникативтік сұхбаттасудағы екі жаққа түсінікті сөздің мәні, оны екі жақ түсінеді, 
кодты  аша  алады.  Мысалы,  ата-анасымен  сөйлесуде  жас  қыз:  «мам,  Әділ  Гуляға 
ғашық  болып  жүр»-деуі  мүмкін,  ал  дос  қызына:  «Әдок  деген,  Гулкаға  сынып  жүр 
ғой»-дейді.  Екі  жаққа  оларға  түсінікті  кодты  қолданады.  Осыдан  көріп 
тұрғанымыздай  ол  жанұяға  түсінікті  жалпы  тілдік  нормадағы  сөздерді  қолданса, 
досына  ол  сол  топқа  түсінікті  сөздерді  қолданады.  Олар  белгілі  нәрселерді  де 
өздерінің  кодтарымен  атауды  сүйеді.  Мысалы,  ақылды,  білгіш-  «ботаник»,  дене 
тәрбиесі-«дене», демалыс күні-«жатыс», ұялып қалу, бірдеңенің іске аспауы- «мұрт 
болып қалды», жарасып тұрған киім, жалпы жарасымды нәрсе – «ұйқы болып тұр, 
жестко болып тұр», тамақ жеп қою-«айырып таста», «жұтып қойды» т.б.   Жастар 
коммуникативтік ортасында бірнеше тілдік ерекшелік бар. Мысалы, жоғарыдағыдай 
жаргондарды  пайдалану,  боқтық  сөздерді  көп  кірістіру,  бұл  қазір  ер  балалар  ғана 
емес,  қыз  балалар  арасында  да  көп  тарап  отыр.  Себебі,  қыздар  бір  жағынан  ер 
балалардың  өз  тілімен  сөйлескісі  келеді,  екіншіден,  жалпы  мәдениет  төмендігі, 
үшіншіден  бұл  жастар  арасында  дөрекілік,  күш  көрсету  көбеюінен.  Мақал  –
мәтелдерді  қолдану,  әсіресе  анайы,  дөрекі  түрлерін.  Кинодағы  кейіпкерлер  атын, 
атақты  әнші,  артист  аттарын  мысалға  алу.  Денесі  үлкен  бала  –  «банк»,  «шкаф», 
өзінше  болып  жүргендерді  атау  –  «қолтығына  шиқан  шыққандар».  Әндердің  сөзін 

Х.Досмұхамедов атындағы АтырМУ хабаршысы 
 № 2 (25), 2012 
~ 
119
 ~ 
 
қолдану.  Қазір  діни  ұғымдарды  қолдану  да  жиі  көрініс  береді.  Сонымен  бірге  орыс 
тілінен  енген  сөздерді  көп  қолдану  да  жастарға  тән  нәрсе.  Қазақша-орысша, 
орысша-ағылшынша  қойыртпақ  тіл  пайдалану  да  жиі  көрініс  береді.  «Актив 
лақтырып  жіберші»,  «компьютер  зависать  етіп  тұр»,  «девушка,  проезд  жалғап 
жіберші»,  «не  крутойсың ба  ?,  дерзкийсің  бе  ?,  бара  алмай  қалу,  бір  нәрсенің іске 
аспауы  –  поражняк  болу»,    т.б.  Жастарға  осы  жағынан  тілдің  әр  түрлі  деңгейін 
қолдану  тән  болып  келеді.  Ол  енді  жастардың  біріншіден,  жанұясымен,  шыққан, 
қалыптасқан  ортасымен,  алған  білімімен  байланысты,  екіншіден,  өресі,  ақылымен 
байланысты,  үшіншіден  әлеуметтік  статусымен  байланысты.  Мысалы,  студент, 
жұмысшы, әр түрлі жағдаймен түрмеде болғандар немесе жай тентектер ортасында 
жүргендер.  Сонымен  бірге  қала  баласы,  ауыл  баласы,  орыс  тілді  тәрбие  алғандар, 
қазақ  ортада  тәрбие  алғандар,  қазақстанның  әр  аймағында  тәрбие  алғандар, 
мысалы, оңтүстікте, батыста және т.б. 
Қазіргі  жаһандану  процессіне  байланысты  және  интернет  сияқты  ғаламдық 
ақпарат  құралдарының  дамуының  арқасында  еліміздің  тілдік  кеңістігі  лексикалық 
жағынан  байып  келеді,  бірақ  осы  мәдени-әлеуметтік  кеңістіктегі  коммуникативтік 
қатынас  негізін  әлі  де  өкінішке  орай  басқа  тілдер  көберек  атқарып  отыр,  ұлттық 
лексиканы қолдану шеңберін кеңейтуге ұмтылыс осыдан туып отырған жағдай. Осы 
жағдайда  ұлттық  мәдени  лексиканы  қазіргі  тілдік  кеңістікке  енгізу  және  дамыту 
мемлекеттік деңгейдегі жұмыс екендігі сөзсіз.  
Ғалым  өзінің  мәдени  лексиканы  зерттеуінде  тек  лингвистика  ғылымының 
танымдық  әдістерін  ғана  емес  мәдениеттанудың  да  әдіснамалық,  категориялық 
арсеналдарын  молынан  пайдаланады.  Мысалы,  мәдени  әрекет,  мәдени  орта, 
мәдени-әлеуметтік  контекс,  мәдени  трансляция,  мәдениеттің  метатілі,  мәдени 
сұхбат,  мәдени  коннотация  және  тағы  басқа  терминдер  осының  айғағы.  Сонымен 
бірге  зерттеуші  қазақтың  рухани  дәстүріндегі  мәдени  лексиканы  зерттеу  арқылы 
мәдени коммуникацияның, мәдени куммуляцияның, мәдени трансляцияның, мәдени 
архетиптердің  реконструкциясын  көрсету  жолы  екенін  айтады.  Әр  дәуірдің 
дүниетанымы 
сол 
кездің 
тілінде 
бейнелену 
құбылысын 
зерттеуші 
лигвомәдениеттанымдық  тұрғыдан  дәлелді  береді.  Мысалы,  көшпелі  қазақ 
мәдениетіне  тән  өздерін  табиғаттың  бөлшегі  санау,  сондықтан  табиғат 
құбылыстарын  өздерінің  астарлап,  тұспалдап  сөйлеу  әдістеріне  қолдану  ерекше 
мәдени құбылыс болып табылады.  
Мәдени  лексика-  ұлттың  даму  тарихында  жинақталған  заттық  және  рухани 
дүниенің  жинақ  атауы  және  осы  жағынан  ұлттық  әлемнің  тілдік  бейнесі.  Ғалым 
мәдени лексикаға жататын сөздердің негізін «этномәдени реңті тіл бірліктері» деген 
анықтама  арқылы  айырады.  Енді  осы  құбылыс  біздің  қазіргі  қоғамда  қандай 
көрініске  ие  деген  сұраққа  тоқталып  өтсек.    Мемлекеттік  тіл  статусын  алған  қазақ 
тілінің айналасында көптеген мәселе бар екені белгілі. Соның ішінде ең бірінші сұрақ 
әлеуметтік-мәдени сипатқа ие сияқты. Оның негізгі себебі кезінде орыс тілінің елдегі 
басымдыққа  ие  болуында  еді.  Бұл  жағынан  ол  саяси  жағдайдан  туындады.  Әрине 
әдеби  қазақ  тілі  де  ол  кезде  жақсы  дамыды.  Бірақ  соған  қарамастан  орыс  тілі  сол 
кезден  бастап  қазақ  сөйлеу,  коммуникация  тілініе  сыналай  кіріп,  бітісіп  кетті.  Тіпті 
шалғай ауылдың өзінде жекелеген орыс сөздері күнделікті қолданыста болды және 
әлі де солай.  Ең қызығы ол сөздер фонетикалық түрде таза орысша айтылған жоқ, 
олардың  структурасы  өзгеріп,  әлдебір  қазақыландырылған    тілдік  мутацияға 
ұшырап, ауызша тілдің тұрақты мүшесіне айналды. Осы жағынан тілдік тазалық тек 
қана ұлттық тілді терең меңгергендер мен орыс тілін жоғары деңгейде меңгергендер 
арасында  сақталды.  Жалпы  тіл  қоғамда  екі  деңгейде,  ауызша  және  жазбаша 

Х.Досмұхамедов атындағы АтырМУ хабаршысы 
 № 2 (25), 2012 
~ 
120
 ~ 
 
болатыны  белгілі.  Адам  әлеуметтік  жағдайына  қарамастан  ресми  хат-хабар  тіліне 
немесе жазбаша тілдің заңдылығына бағынуға мәжбүр болады. Тілді пайдаланудың 
жазбаша  деңгейінде  тілдік  шаблон,  стандарт  алға  жылжиды.  ал  ауызша  тілге 
стихийялық тән екені белгілі. Бірақ соңғы кезде СМС сияқты хабар алысу құралының 
шығуы жазбаша тілдің шұбарлануына әкелуде. Бұл әсіресе эпистолярлық жанрға тән 
құбылыс  болып  отыр.  Экрандық  мәдениеттің  келуімен  жазбаша  мәдениет 
ығыстырыла  бастағаны  белгілі,  мысалы,  кезінде  қазақ  тілінде  жаппай  хат  жазу 
мәдениеті  қалыптасты,  ол  адамдардың  ой-өрісін  дамытты,  ойын  еркін  беруге 
мүмкіндік  жасады,  сондықтан  ол  тек  ақпараттық  емес  шығармашылық  сипатқа  ие 
болды.  Соңғы  кезде  жаңа  технологиялардың  келуімен  пайда  болған  СМС  тілі 
бұрынғы  жеке  адам  стилін,  сана-сезімін  беретін  адамның  өзі  сияқты  қайталанбас 
қолтаңбаға  ие  хаттар  орнына  мазмұны  тайыз,  сауатсыз  қысқаша  текстер  дүниеге 
келді. Әрине, бұлар тек ақпаратқа негізделген болып келеді, тек интернет пен ұялы 
телефонға 
қатысты 
көңілге 
шүкіршілік 
әкелетін 
нәрсе, 
оларда 
әлдебір 
интеллектуалдық,  шығармашылық  текстердің  пайда  бола  бастауы,  көп  тараған 
мәнсіз  кейде  ұятсыз  жазулармен  қатар  өлеңдер,  аяттар,  құран  сөздері,  баталар, 
көңілге  қонымды  әзілдер  сияқты  мағыналы,  ұлттық  дүниетанымдық  текстер  де 
пайда  болуда  екендігі.  Сондықтан  экрандық  ұлттық  мәдениеттің  жаңа  сипаттағы 
дамуы  өз  алдына  тілдік  зерттеуді  қажет  етуі  мүмкін.  Кезінде  баспа  тіліндегі,  яғни, 
«тасқа  басылған»  қазақ  тілі  қалай  зерттелсе,  қазіргі  интернеттегі,  теледидардағы, 
радиодағы,  ұялы  телефондағы  қазақ  тілі  жан-жақты  зерттелуі  қажет  және  ең 
біріншіден  ол  әлеуметтік-коммуникативтік  кеңістіктегі  тіл  ерекшелігі  ретінде 
қаралуға  тиісті,  екіншіден  ол  құбылыс  лингвомәдениеттанымдық  және  әлеуметтік 
лингвистикалық тұрғыдан кеңінен қарауды қажет етеді, ал үшіншіден, біздің ауызша 
қарым-қатынас тіліміздің шын мәнінде тұрақты түрде шұбарланғанын көрсетеді. Оны 
мәдени-лингвистикалық қалыптасқан факт ретінде мойындауға болады.  
Ал  кезінде  орыс  тілінің  әлеуметтік-ресми,  құжаттық  тіл  ретінде  халық 
санасына  сіңгені  соншалықты,  тіпті  орысша  мүлдем  дерлік  сауатсыз  адамның  өзі 
қазақ тілінде ресми арыз, сенім хат жазуды қиын санайтын, тіпті мүмкін емес көретін 
жағдайға  жетті.  Бұл  орыс-қазақ  билингвизмінің  әлдебір  санада  бұрмаланған, 
мутациялық  түрі  еді.  Бұл  кеңестік  идеология  кезінде  қалыптасқан,  саясиланған 
лингвомәдениеттен 
қазақы 
лингвомәдениетке 
көшудің 
тек 
тілдік 
емес 
психологиялық, мәдени қиындығынан туындады. Қазір қазақстандағы діни сананың 
қоғам  өміріне  тереңдеп  енуімен,  белгілі  бір  топтарда  әсіре  діни  сенімнің  үстемдігі 
орнауымен құран сөздерінің, яғни арабизмдердің кеңінен тарала бастауын байқауға 
болады,  әрине  араб  сөздері  баяғыда-ақ  қазақ тіліне  еніп кеткені  белгілі,  оның көбі 
діни  емес  мәдени  мағынаға  ие  болса,  ендігі  сөздер  негізі  діни  ойлаумен,  діни 
әрекетпен  тығыз  байланысты  екенін  айтқан  жөн.  Осылайша  қазіргі  қазақ  тілінің 
әлеуметтік кеңістік пен уақытта жаңаша әлдебір жаһандану үрдісінен туған сипатын 
көреміз. Бұл әсіресе балалар, жастар, дін өкілдері сияқты субмәдениеттік топтардың 
тілі  арқылы  көзге  түсуде.  «Тіл  мен  дүниетанымның  бірлігі»,  мәдени  лексика 
концепциясы  тұрғысынан  қарайтын  болсақ  қазіргі  қазақ  қоғамы  қандай 
дүниетанымдық,  құндылықтық,  мәдени,  тілдік  шұбарлыққа  ие  болса,  біздің  тілдік-
ұғымдық жағдайымыз да сондай эклектикалық (яғни, әр түрлі қоспалы) сипатқа ие 
болуда.  Жоғарыда  айтып  өткеніміздей  жаһандану  процессінің  ықпалымен  және 
интернет  сияқты  заманауи  байланыс  құралының  келуімен  ақпарат  аясы  кеңіді. 
Ұлттық  мәдениет  біртектілік  сипатынан  айырылды.    Жарнама  сияқты  әлеуметтік 
құбылыстар  тіпті  қазақстандық  болғанның  өзінде  ұлттық  дүниетанымдық 
құндылыққа  жат  түсініктерді  және  жеке  сөздерді  кеңінен  таратуда,  әсіресе  банк 

Х.Досмұхамедов атындағы АтырМУ хабаршысы 
 № 2 (25), 2012 
~ 
121
 ~ 
 
жүйесі,  бизнес  саласында  мемлекеттік  тіл  мен  ұлттық  ұғымның  алшақтануы  көзге 
ерекше  түседі,  бұл  тілдік  мутациялық  құбылыстың  кең  тараған  түрі  болып  отыр. 
Мутация-кез-келген  құбылыстың  өз  табиғатынан  ауытқуы,  қосымша  белгілердің 
пайда  болуы,  дөрекі  өзгерістерге  ұшырап,  өз  мәнін  жоюы  екені  белгілі,  мутация 
әрине,  әлдебір  пайдалы,  құбылысқа  жаңа  пайдалы  сипат  беретін  процесс  түрінде 
жүруі  де  мүмкін,  бірақ  қазіргі  әлеуметтік  ортадағы  қазақ  тілінің  мәдени  жағдайы 
ондай  ой  тұжырымдауға  мүмкіндік  бермейтін  сияқты,  себебі  тілдің  құбылыстың 
өзінің  рухани  табиғаты-  ұлттық  дүниетанымның,  ұлттық  құндылықтар  жүйесінің 
ауқымынан  шығып  кеткенін  көрсетіп  отыр.  Өкінішке  орай  бұл  үрдістің  қазіргі 
ақпараттық қоғам мен жаһандану жағдайында жалғасын беретіні күмән туғызбайды. 
 
Әдебиеттер тізімі 

жүктеу/скачать 2,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: