Терминологиясы

30
Ол 1896–1907 жылдар  аралығында  Қарқаралыда  оқы-
тушылық қызмет атқара жүріп, қалада оқып, көздері ашыла 
бастаған  жастарды  жəне  жергілікті  жердегі  бірен-саран  са-
налы, ойлы азаматтарды төңірегіне жинайды. Олардың ара-
сына ағартушылық рухын тарата бастайды. Осының көрінісі 
ретінде ол сол кездегі Ресей Империялық министрлер Кеңесі 
Төрағасының  атына  петиция  (арыз-тілек)  жазып,  жолдай-
ды. Бұл өз кезеңінде айрықша батыл қадам болатын. Онда, 
негізінен,  қазақ  халқының  жағдайлы  өмір  сүруіне  қажетті 
деген  басты-басты  мəселелерді  тізіп  жазған:  жер  мəселесі, 
қазаққа земство беру, қазақты мүфтиге қарату туралы жəне 
ең бастысы – «Қазақ даласында оқу-ағарту ісі дұрыс жолға 
қойылсын,  ол  үшін  ауыл  мектептерінде  балалар  қазақша 
сауат  ашатын  болсын,  оқу  ана  тілінде  жүргізілсін»  деген 
жолдар еді.
Мектептерде  оқу  ана  тілінде  жүргізілу  үшін  бұрын 
болмаған  тың  жол  салынуы  керек  екенін  Ахаң  өте  жақсы 
түсінеді.  Сондай  үлкен  жауапкершілікті  өзіне  сенгендіктен 
де мойнына алып, əлгіндей хат жазған болатын. Ол хат жа-
зумен  ғана  тынбай,  енді  сол  қазақ  балаларының  өз  тілінде 
сауат  ашуына  арнап  тұңғыш  əліппені  жазады.  Оны  «Оқу 
құралы» деген атпен 1912 ж. Орынбор қаласында бастырып 
шығарады.
Бұған  дейінгі  қолданылып  келген  «Букварь», «Само-
учитель» (кейде  оны  «Жазуға  үйрететін  кнеге»  деп  те  атап 
келген)  дегендер  қазақ  балаларының  сауатын  орыс  графи-
касы  негізінде  орысша  ашатын  құрал  болатын. 1892 жылы 
Қазанда  басылған  «Букварь  для  киргизов»  деген  осындай 
құралға  А.Е.  Алекторов  «Əрпі  орысша,  сөздері,  мəтіндері 
таза  қазақша» («Буквы  русские,  фразы,  тексты  начисто  ка-
захском языке») деп анықтама беріпті.
Сонымен, А. Байтұрсынұлының 1925 жылға дейін 7 рет 
басылған бұл «Оқу құралы» қазақ халқының тұңғыш əліппесі 
болып табылады.

31
Осыдан  көп  ұзамай,  ол  енді  қазақ  тілін  мектепте  пəн 
ретінде оқытуды жоспарлап, оқулық жазуға кіріседі. «Тіл – 
құрал»деп  аталатын  бұл  оқулықтың  фонетикаға  (ды-
быс  жүйесі)  арналған  І  бөлімі 1915 жылы  тұңғыш  рет 
жарық  көреді.  Мұның 1927 жылы  Қызылордадан  шыққан 
нұсқасыңда «7-ші» деп көрсетілуіне қарағанда, бұл оқулық 
та осы екі аралықта осыншама рет жарық көргенге ұқсайды. 
«Тіл – құралдың»  морфологияға  (сөз  жүйесі)  арналған 
ІІ бөлімі бұдан бір жыл бұрын – 1914 жылы баспадан шық-
қан. Ол да 1927 жылға дейін 6 рет басылып үлгерген.
«Тіл – құралдың» синтаксиске (сөйлем жүйесі) арналған 
ІІІ бөлімі де көп ұзамай жұртшылық қолына тиеді. Бұл еңбек 
те  бірнеше  рет  басылым  көрген.  Мысалы,  Қызылорда – 
Ташкенттегі «Казгосиздаттан» 1928 жылы басылып шыққан 
данасында «6-ншы басылым» деп көрсетілген.
Ғалым  тіл  үйретуде  бұл  еңбектермен  ғана  шектеліп 
қалмай, енді қолданбалы грамматиканы жазады. Оны ол «Тіл 
жұмсар» деген атпен 1928 жылы Қызылордадан шығарады. 
Сондай-ақ  тіл  үйретудің  таза  əдістемесі – «Баяншы»  деген 
кітабын жұртшылыққа ұсынады.
Байқап  отырсақ,  бұл  тұңғыш  қазақ  лингвисі  өзінің  ал-
дына  жүйелі  мақсат,  айқын  бағдарлама  түзіп,  сол  бой-
ынша  өз  бетімен  жұмыс  істеген  тəрізді.  Мəселен,  оның 
бірінші  мақсаты – қазақ  баласының  сауатын  ашу  болса, 
осыдан  барып  «Оқу  құралы»  пайда  болады,  содан  кейін 
қазақ  тілінің  грамматикалық  құрамын  ана  тілінде  талдап 
беруді мақсат етеді де, «Тіл – құралды» жазады. Тілді дұрыс 
жұмсай  білу  тəртібіне  байланысты  ойға  қалады  да, «Тіл 
жұмсарды»  ұсынады,  сауат  аштыру,  тіл  оқыту  əдістемесін 
жасау  мақсатында  «Баяншыны»  береді.  Кезінде  əлденеше 
қайталанып  басылуының  өзі  бұл  еңбектердің  зəрулігі  мен 
бағасының қаншалықты дəрежеде болғанын аңғартса керек.
Осы  еңбектерді  жазып,  жарыққа  шығармас  бұрын 
ғалымның  қазақ  жазуымен  түбегейлі  айналасуына  тура 
келеді. Неге десеңіз, ол сол кезде пайдаланып жүрген араб 

32
жазуының  көптеген  дыбыстық  жүйесіне  сəйкестендіріл-
меген  болатын.  Соның  салдарынан  арабша  хат  таныған 
адамның көбі сауаты шамалы боп шығатын. Міне, сондықтан 
А.Байтұрсынұлы  «Айқап»  журналы  мен  «Қазақ»  газеттері-
нің беттерінде араб жазуының қазақ тіліне лайықтап икем-
делген  жаңа  нұсқасы  туралы  жұртшылыққа  түсіндіріп, 
мақалалар жазады. Ол жасаған жаңа жазу үлгісі ел көңіліне 
бірден ұялайды да, қабылданады.
Міне,  осы  тұста  ғалым  əрбір  пəннің,  əрбір  ғылым  са-
ласының өз жүйесі, сол жүйесіне лайықты ұғым, түсініктері 
болуы  тиіс  екеніне  көзі  жетеді  де,  қазақ  тілінің  терминдік 
атауларын  тыңнан  жасауға  кіріседі.  Онсыз  елдің  сауатын 
ашарлық,  білімін  көтерерлік  оқу  құралдарының  қандайын 
болса  да  жасаудың  қиынға  түсерін  ұққан  жанның  тек  осы 
саладағы  еңбегінің  өзі-ақ  ол  туралы  мақтанышпен  əңгіме 
қозғауға негіз болар еді.
Жоғарыда  айтылған  «Айқап»  журналы  мен  «Қазақ» 
газетіндегі  қазақ  жазуы  жайындағы  мақалаларында 
А.  Байтұрсынұлы  қазақ  ұғымына  əлі  жат,  бірақ  тіліміздің 
ішкі  жүйесін  түсіндіруге  қажет  кейбір  сөздерді  жаңаша 
қолдана бастайды. Олар – дыбыс, əріп, емле, ноқат (нүкте), 
үтір, буын, əліппе, сөз аяғы, белгі, сөз басы, дауысты дыбы-
стар, сүйеніш, дəйекші деген т.б. сөздер. Бұлар қазақ тілінде 
бұрыннан бар болғанмен, белгілі бір ғылыми ұғым есебінде 
нақты атауға иелік жасап отыруы тұңғыш рет.
Қазақ тілі терминдерін жасауды осындай алғашқы мақала 
пікірлерінде  бастаған  А.  Байтұрсынұлы  өзінің  үш  бөліктен 
тұратын айтулы еңбегі «Тіл – құралда» мейлінше дамытып, 
ұластырып алып кетеді.
Оның  бұл  еңбектерде  пайдаланған  терминдері  жайында 
əңгіме  қозғамас  бұрын,  мына  бір  тұсқа  назар  аударғымыз 
келеді. «Тіл – құралдың» дыбыс жүйесін талдайтын бірінші 
бөліміне  ол  алдымен  алғы  сөз  (сөз  басы)  жазып,  кітаптың 
мəнін,  мақсатын  түсіндіреді.  Тұңғыш  рет  ауызша  сөйлеу 
мен жазып сөйлеудің маңызын ғылыми тілмен баяндай келе: 

33
«Əр жұрт баласын əуелі өз тілінің жүйесін білдіріп, жолын 
танытып,  балалар  əбден  дағдыланғаннан  кейін  басқаша 
оқыта бастайды. Біз де тіліміз бұзылмай сақталуын тілесек, 
өзгелерше  əуелі  өз  тілімізбен  оқытып,  сонан  соң  басқаша 
оқытуға тиіспіз», – деген болжауы қазіргі кезеңде де мəнін 
жоғалтпай тұрған жоқ емес пе?
Небары 38 беттен  тұратын  шағын  еңбектің  мағыналық 
салмағында  шек  жоқ.  Айқын  ой,  нақты  сөз  арқылы  сон-
шама  қарапайым  жазылған  бұл  еңбек  оқушының  ұғымына 
соншалықты  жеңіл.  Оның  себебі  қазақ  тілін  көзбен  көріп, 
қолмен  ұстап  анық  байқайтындай  етіп,  белгілі  бір  жүйеге 
салып саралап, əрқайсысына нақты ат беріп, түсіндіруінде. 
Мəселен, түсіндірілетін құбылысқа дөп түсіп жататын, оның 
ішінде пəн ретінде оқылатын тілдің түрлі категорияларына 
лайықты жаңа сөз тауып, жасап, оларды қалыптастырудың 
тіпті де оңай болмағанын тек ойша шамалауға болар.
Ол  қазақ  тілінің  бұдан  былайғы  жерде  негізгі  жұмыс 
құралына  айналуға  тиісті  сөз,  сөйлеу,  сөйлем,  буын,  ды-
быс, таңба, əріп, тұлға, түбір, жалғау, жұрнақ, қосымша 
тəрізді  толып  жатқан  сөздерді  тауып,  орын-орнына  қойып 
қалыптастырады, əрқайсысына нақты қызмет береді.
Дыбыстардың  не  екенін,  оның  құрамын,  түрлерін 
анықтай отырып, олардың, ең алдымен дауысты, дауыссыз 
делініп, одан əрі қарай жарты дауысты дыбыстар, қатаң 
дыбыстар, ұяң дыбыстар, ымыралы дыбыстар, ымырасыз 
дыбыстар  деп  түр-түрге  бөлінетінін  айтып,  əрі  қысқа,  əрі 
нұсқа  түсіндіреді.  Əрбір  дыбыстың  айтылу  ерекшелігіне, 
сөз  материалы  есебіндегі  ішкі,  тысқы  ажарына  соншама 
зергерлікпен үңіліп, əрқайсысының өзіне лайықты ат тауып, 
шатастырмай  саралап  шығуы  нағыз  білімдарлыққа,  тілдің 
небір нəзік тініне дейін үңгіп ене алуы, қабілет-дарыны зе-
рек лингвистің болмысына тəн еді. Қазақ тілінің дыбыстық 
жүйесін саралауға байланысты туған бұл терминдік ұғымның 
бəрі  дерлік  тұрақты  қалыптасты,  тек  ымыралы,  ымырасыз 
деген тəрізді сөздердің қолданысы ғана онша өрістей алма-

34
ды. Оның есесіне жеті септік – атау, ілік, барыс, табыс, жа-
тыс,  шығыс,  көмектес  деген  терминдер  өзінің  дəлдігімен, 
өміршеңдігімен мəңгі тұрақтанып қалды.
Жалпы,  термин  жасау  дағдысында  А.  Байтұрсынұлы 
ұстанған  ең  басты  екі  принципті  анық  аңғарамыз.  Оның 
бірі  жəне  ең  негізгісі – термин  жасауда  қазақ  тілінің  өз 
мүмкіндігін  барынша  сарқа  пайдалану.  Термин  жасау 
принципінде  ана  тілдің  ішкі  сырын  жете  пайдаланды  де-
генде  де,  біз  А.  Байтұрсынұлының  өзге  озық  ел  тілдерінің 
грамматикалық  категориялар  түзудегі  тəжірибесін  терең 
меңгергенін  байқамай  тұра  алмаймыз.  Əсіресе,  тілді  фоне-
тика,  морфология,  синтаксис  деген  дəстүрлі  жүйеге  бөліп 
қарауынан бастап, соның əрқайсысының өзіндік құрылымын 
саралауда да, əрине, ең алдымен, орыс тілі грамматикасының 
əсері жоқ емес.
Мəселен, сөздерді түбір сөз, туынды сөз, қос сөз, қосалқы 
сөз,  қосымшалар  деп  тұлғасына  қарай  беске  бөліп  қарауы, 
зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, демеу, 
жалғау, одағай деп мағынасына қарай тоғызға бөліп сарала-
уы бəрі сол қалпында тілімізге сіңіп, қалыптасып кетті.
Бұл  келтіріліп  отырған  мысалдар  «Тіл – құралдың»  фо-
нетика  жəне  морфология  бөлімдерінен  алынып  отыр.  Ал 
1924  жылы  Орынборда  басылған  «Тіл – құралының»  сөй-
лем  жүйесін  (синтаксиске)  талдауға  арналған  бөлімінде 
орын  тепкен  терминдердің  өзін  өз  алдына  жеке-дара  зерт-
теуге  тұрарлық.  Мұнда  ол  сөйлем  мүшелерін  соншама  бір 
көрегендікпен  саралайды.  Алдымен  оны  тұрлаулы  жəне 
тұрлаусыз деп екіге бөліп алады да, олардың əрқайсысына 
жеке-жеке тоқталады.
Жоғарыда  əңгіме  болғандай,  оның  термин  жасау  ісінде, 
ең алдымен, қазақ тілінің өз мүмкіндігіне көбірек сүйенгенін 
байқаймыз. Ол жасаған терминдердің бəрі дерлік ана тілдің 
өз  байлығы,  өз  сөздері.  Ал  оны  іске  жарату  барысын-
да  əртүрлі  амалдар  қолданған.  Ол  əуелі  заттық,  атаулық 
ұғымын  берерлік  сөздерді  іріктейді  (əріп,  сөз,  сөйлем)  не-

35
месе оларға терминдік қызмет жүктейді, екіншіден, сөздерді 
тіркестіре  қолдану  арқылы  терминдер  жасайды  (түбір  сөз, 
туынды  сөз,  сұраулы  сөйлем,  тұрлаулы  мүше),  сондай-ақ 
түрлі қосымшалар көмегін пайдалана отырып, сан алуан тер-
миндер  жасайды  (бастауыш,  баяндауыш,  анықтауыш,  бо-
лымды, болымсыз, жалаң, жайылма, үстеу, одағай, есімдік, 
етістік т.т.).
Сонымен  бірге  өзінің  ертелі-кеш  жазған  мақалалары 
мен  «Тіл – құрал», «Тіл – жұмсар»  тəрізді  еңбектерінде 
кездесетін  программа,  фонетика,  морфология,  синтаксис, 
синод, дума, школа, председатель, министерство, петиция 
сияқты сөздерге қарағанда, ол реті келген жерде өзге тілдің 
(əсіресе  орыс  тілінің)  сөздік  қорындағы  керекті  сөздерді 
пайдаланудан да қашпаған тəрізді. Сондай-ақ ана тіліміздің 
сөздік  құрамына  баяғыда  еніп,  байырғылардың  қатарына 
қосылған оқу, білім, мектеп, кітап, өнер т.б. тəрізді толып 
жатқан  араб  сөздерінде  терминдік  материал  есебінде  жиі 
пайдаланып отырады.
Сайып келгенде, оның термин жасаудағы өнегелік үлгісі 
күні бүгінге дейін маңызын жоғалтқан жоқ. Əсіресе, тілдің 
бар  қатпар-қыртысын,  бар  амал-тəсілін  сарқа  пайдалана 
білуде  А.  Байтұрсынұлы  үлгісі – таптырмайтын  үлгі.  Осы 
қысқаша  үзіктің  өзіненде  қазақ  тіл  білімінің,  соның  ішінде 
қазақ  терминологиясының  негізін  салған  А.  Байтұрсынұлы 
деп түйін жасауға əбден болады.
А.  Байтұрсынұлының  термин  жасаушы  ретіндегі  өне-
гесінен  де  нақты  сала,  яғни  лингвистика  ілімі  бойынша 
тереңірек талдауды мақсат етіп отырмыз. Сонда ғұламаның 
сөзжасам əлеміндегі ішкі лабораториясын анық танып білуге 
болады.

36
А. Байтұрсынұлының 
терминжасам тəжірибесі
А.  Байтұрсынұлының  еңбектері,  əсіресе,  оның  «Тіл – 
құралы»  мамандардың  назарын  əлі  күнге  аударып  келеді. 
Неге  десеңіз,  мұнда  ол  қазақ  сөзін  алғаш  рет  жүйелі  түрде 
терминдік  мəнде  қолданады.  Міне,  сондықтан  мұны 
қарастырудың  жалпы  лингвистикалық  тұрғыдан  да,  қазіргі 
қазақ тіл білімі тұрғысынан да қажеттігі анық. Бұл арқылы 
біз қазақ тіл білімі ғана емес, бүкіл түркология ілімінде орын 
алып  келген  олқылықтың  орнын  толтырамыз.  Сонымен 
бірге терминжасам ісінде ондаған жылдар бойы ескерілмей 
келген алғашқы қалыптасу дəуірін саралай түсуге мүмкіндік 
аламыз.
Лингвистика терминдерін жасау үшін ол жалпыхалықтың 
тіл  лексикасын  еркінде  шебер  пайдаланады,  оларға  нақты 
қызмет  телиді.  Бұлардың  бəрі  де  лингвистика  шеңберінде 
шектеулі  қолданыста  күй  кешкендей  көрінгенмен,  ше-
бер  қолданыс  арқасында  орын-орнына  тұра  қалған  тер-
миндерге  тəнті  боласыз.  Бұлар  мамандарға  ғана  емес,  тіл 
қолданушылардың бəріне бірдей түсінікті. А. Байтұрсынұлы 
жасаған 10-20 жылдар  ауқымында  пайда  болған  терминдік 
атаулар  сол  кездегі  əдеби  тіліміздің  бір  бөлігі  боп  енді  де, 
сол  күйінде  күні  бүгінге  дейін  тұрақты  түрде  қолданылып 
келеді.
А.  Байтұрсынұлы  заманынан  бері  əлеуметтік  жəне  қо-
ғамдық  өмірде  сан  алуан  өзгерістер  болып  жатса  да,  ол 
жасаған  терминдердің  бұлайша  тұрақтылық  танытуы  таң-
қалдырмай  қоймайды.  Мұның  басты  себебі  жасалған 
аталымдардың жалпы терминология теориясы талаптарына 
сай  дəлдігі  мен  табиғилығында.  Сонымен  бірге  бұлардың 
қазақ  тілінің  сөзжасам  зандылықтарына  тəн  тəсілдерімен 
жасалуында.
Қазіргі  зерттеушілерді  сүйсіндіретіні – əрбір  терминнің 
негізінде  байырғы  сөздердің  тұратыны,  соған  қарамастан, 

37
сол  байырғы  сөздердің  екінші  терминологиялық  мəнінің 
екіұдайлық танытып, мағынаны алып қашпай, құрылымдық 
жағынан  табиғиланып,  орфографиялық  жазылымы  тұрғы-
сынан да бірыңғайлық пішінде тұрақтануы.
Өзінің  қолданыс  қызметі  жағынан  дамудың  өзгеше 
сапалы  да  жаңа  жолына  түскен  қазіргі  қазақ  тілінің 
А. Байтұрсынұлының терминжасам тəсілдері жəне сол тер-
миндердің  өзі  тəуелсіз  мемлекеттер  қауымдастығы  жəне 
бүкіл  түрік  жұртшылығы  үшін  таптырмайтын  үлгі  болары 
сөзсіз. Біздің байқауымызша, А. Байтұрсынұлы еңбектерін-
де  терминжасамның  лексика-морфологиялық  жəне  морфо-
логиялық-синтаксистік  тəсілдері  басымдау  тəрізді.  Жаңа 
терминдердің  бүкіл  болмыс-бітімі  түгел  көрінетіндей  мы-
сал  іріктеледі  де,  ол  контекстуалдық  жағдайда,  яғни  мəтін 
(текс)  ішінде  беріледі.  Сөйтіп,  оның  бар  мəністік  табиғаты 
өте айқын, анық көрінеді.
Терминжасамның  лексика-морфологиялық  тəсілі  жеке 
сөздерді  мəністік-морфемдік  жағынан  түрлендіруді  қам-
тыса,  ал  морфологиялық-синтаксистік  тəсіл  сөздерді  бірік-
тіру жағына бейім. А. Байтұрсынұлы бұл екі тəсілді де қазақ 
тілінің  ерекшелігіне  лайықты  шебер  қолданады.  Əсіресе, 
оның  сөзжасам  элементтері – қосымшаларды  іске  қосуы 
айрықша. Шынында, терминжасамда А. Байтұрсынұлы пай-
даланған  тəсілдердің  ішінен  қазақ  тілінің  жалғамалы  құ-
рылымы – негізгілердің  бірінен  саналса  керек.  Мұны  ол 
арнайы кесте түрінде анық көрсетіп отырады.
Термин жасаудағы өнімді тəсілдің бірі сөз тіркестіру бо-
лып саналады. Ол мұны да өте тиімді пайдаланады. Құрамы 
бір компонентті терминдер ойдан шықпай жатқан тұста, екі 
не  үш  компоненттен  тұратын  сөз  тіркесіне  көз  тігеді.  Осы 
тəсілмен жасалған терминдер саны едəуір. Міне, сондықтан 
А. Байтұрсынұлы еңбектерінде кездесетін осындай көп ком-
понентті терминдер табиғатын тексере отырып, біраз жайт-
ты анықтауға болады. Əсіресе, бұлардың лексика-семантика-
лық (мəністік) құрылымын жан-жақты қарастыру қажет-ақ.

38
Ғалымның  ғылыми  мұраларын  алдын  ала  қарастыру  ба-
рысында дəл осы тектес терминдердің лингвистика саласын-
да молырақ кездесетінін байқадық.
Егер  қазіргі  тіл  білімі  саласындағы  термин  жасам 
тəсілдерінде  көбінесе  калькалау  мен  интернационалдық 
терминдер  қабатын  құрайтын  кірмелер  көбейіңкіреп 
тұрғандығын  ескерсек,  жалпы  халықтық  тіл  лексика-
сын  терминдендіру  үлгісін  емін-еркін  қолданған  А.  Бай-
тұрсынұлы  тəжірибесін  зерттеудің  маңызы  зор.  Мəселен, 
түбір сөз, туынды сөз, қос сөз, қосымша, зат есім, сан есім, 
есімдік, етістік, үстеу, демеу, жалғау, одағай дегендердің 
терминдендірілуі бұл саладағы тамаша үлгі болып саналады.
А.  Байтұрсынұлы  жасаған  терминдер  жүйесі,  бір 
қарағанда, оп-оңай болып көрінгенмен, ол – өте күрделі де 
терең  ізденістер  нəтижесінде  пайда  болған  ғылыми  туын-
ды.  Өйткені  бұл  іс  оның  күнделікті  нақты  педагогикалық-
ұйымдастырушылық,  оқытушылық  жұмыс  жəне  ғылыми 
қызметімен  тығыз  байланысты  жүргізіліп  отыруынан  ту-
ындайды. А. Байтұрсынұлы үшін ең маңыздысы – жасалған 
терминдердің  құрылымы  мен  семантикасы  жағынан 
қазақ  тілінің  қарапайым  лексикасына  жақын  болуы.  Міне, 
сондықтан да бұларды игеру тіл қолданушылар үшін онша 
қиындық тудырмайды.
Қазақ  тілінің  дыбыстық  құрылымын  сипаттауда  А.  Бай-
тұрсынұлының  фонологияға  дейінгі  түсінікті  ұстануы 
бүкіл терминология жүйесін жасауға сеп болған сияқты. Ол 
тірек  етерлік  не  дайын  теория,  не  нақты  лингвистикалық 
тəжірибе  болған  емес.  Оның  исламдық  шығыстың  кітаби 
дəстүріне сүйене отырып жасаған кейбір терминологиялық 
əрекеттері  болғаны  рас.  Ондай  үлгіде  жасалған  əрбір 
лингвистикалық  терминдер  тірек  сөздердің  əу  бастағы 
лексикалық  мағынасынан  алшақтамайды.  Нəтижеде  лин-
гвистиканың жаңа терминдері жəне оның мағынасы көңілге 
тез  жатталып,  көкейге  қонып  жатады.  Əлгі  тірек  сөздің 
тұрмыстық  мағынасы  мен  терминологиялық  мəні  тіл  ие-

39
леріне  өте  жақын  əрі  түсінікті  болып  отырады.  Мұндай 
лингво-психологиялық  параллельдер  оған  қазақ  оқырманы 
жаңа  терминдерді  өзінің  сөйлеу  дағдысына  ешқандай 
қиналыссыз енгізуі үшін қажет болады. Мұның үстіне, бұған 
қазақ оқырманының оқу дəстүрінің əлі жоқтығы жəне соған 
лайықты арнайы лексика жүйесінің қалыптаспай жатқаны да 
себеп болған сияқты. Жасалған əрбір термин өзінің бастапқы 
лексикалық мағынасына жақын болған сайын, ол соғұрлым 
жеңіл игеріліп, тез қабылданып жатты. Сөйтіп, осындай са-
уатты əрекет нəтижесінде оқушылар сөздің əдепкі мəні мен 
оның  ғылыми  мағынасы  арасында  болатын  психологиялық 
кедергіні  жеңе  бастады.  Сол  себепті  де  А.  Байтұрсынұлы 
терминдерін жеке-жеке тиянақты түрде талдау қажет бола-
ды. Бұл қазақ тіліндегі əрбір лингвистикалық терминдердің 
құрылымдық,  мағыналық  ерекшеліктерінің  дəйектілігін, 
олардың  жасалу  көздерін  анықтау  үшін  керек.  Енді  нақты 
мысалдарды тілге тиек етіп көрелік.
І. Жалпы, лингвистика терминологиясында А. Байтұрсын-
ұлы  «тіл  мүшелері»  дегенді  сөз,  сөйлеу  құрамы  есебінде 
пайдаланады,  яғни  олардың  бір-біріне  өзара  байланысты 
жиынтығы.  Бұлар  қазақ  тұрмысындағы  «мал  (дене)  мүше-
лері»  деген  ұғымға  сəйкес  келеді. «Мал  мүшелері»деген 
алғашқы  үлгі  компоненттерінің  құрылымдық  бірлігі  то-
лығымен  екінші  туынды  жүйеге  ауысады,  осының  нəти-
жесінде  жаңа  пайда  болған  лингвистикалық  терминнің 
ешқандай өзгелігі сезілмей қалады.
«Текст»  мəтін  ұғымының  «лингвистикалық  единица» 
(жазылған бөлік емес) екені А. Байтұрсынұлына сол жиыр-
масыншы жылдардың басында-ақ белгілі болған. Ал қазіргі 
тіл  білімінде  «лингвистикалық  единица»  ретінде  бертінде 
ғана қолданыла бастағанын ескерсек, А. Байтұрсынұлының 
зерттеушілік зердесі мен түйсігіне сүйсінбеу мүмкін емес. Ол 
қазіргі  «лингвистикалық  единица»  ретінде  алынып  жүрген 
«текске» тепе-тең «сөйлеу» ұғымын енгізеді. Ахаң қазақ тілі 
жөніндегі  талдамаларын,  əуелі  «сөйлеуден»  тартып,  содан 

40
кейін  біртіндеп,  оның,  яғни  сөйлеудің  кіші  бөлшектеріне 
кіріседі.  Сонда  сөйлеу – сөз – буын – дыбыс  деген  жүйе 
сақталып  отырады.  Сөйтіп,  лингвистикалық  талдаулар  ірі 
тұлғадан кішкене бөлшектерге бөліп қарайтын нақты бағыт-
бағдарлама бойынша жүріп отырады. Сондай-ақ, тіл үйрету, 
оқыту  процесі  де  осы  принцип  бойынша  жүргізіледі.  Бұл 
принцип  оған  тіл  элементтерінің  (бөлшектерінің)  сөйлеу 
«текстен»  дыбыс, «əріптерге»  дейінгі  бөлшектерін  тауып, 
сипаттап беруге көмектескен.
Ал  қазақ  тілінің  құрылымдық  жүйесі  əлі  күнге  кіші 
бөлшектен,  яғни  дыбыстан  басталып,  одан  ары  ірілеу 
лингвистикалық  единицаларға  ұластырылып  сипаттала-
ды.  Əйтсе  де  көптеген  зерттеушілер  назарының  қазіргі 
кезде  текске  көбірек  аударылуы  тегін  болмаса  керек. 
Өйткені  мəтін  ең  ірі  лингвистикалық  единица  болып  сана-
лады да, өзгелері осының компоненттері есебінде қаралады. 
Бұлардың  фонетика-грамматикалық  белгілерінің  бəрі  осы 
мəтін арқылы соның ішінде анықталады. А. Байтұрсынұлы 
өзінің барлық оқу құралдарында өзі тауып, өзі енгізген тек 
осы  принципті  ұстанып  отырған.  Сонда,  қарап  отырсаңыз, 
А.  Байтұрсынұлының  өз  кезеңіндегі  лингвистикалық  ой-
пікірді  ғана  емес,  көп  мəселеде  қазіргі  қазақ  тіл  білімі 
өкілдерінің көбінен ілгері оза ойлап отырғанын байқаймыз.
А.  Байтұрсынұлының  қай  еңбегін  қарасаңыз  да,  сол 
кезде  бел  алып,  үстемдік  көрсетіп  тұрған  фонологиялық 
теорияға  бірде-бір  сілтеме  жасамағаны  байқалады.  Соған 
қарамастан,  оның  фонетикалық  ұғымдар  жүйесін  соншама 
бір  зеректікпен  түсініп  жасауы  қайран  қалдырады.  Қазіргі 
теория  тұрғысынан  қарасаңыз,  мүлтіксіз  жасалған  бұл 
жүйені көре отырып, бұл кісі кезінде фонетика саласындағы 
лингвистикалық  теория  жетістіктерімен  таныс  болмады  ма 
екен  деген  ойға  қаласыз.  Ғасыр  басында  фонология  сала-
сында  əйгілі  екі  бағыт  (Москвалық  жəне  Санкт-Петербург 
мектебі) өмір кешкенін білеміз.
Біз  А.  Байтұрсынұлының  фонетикалық  мұрасына  ғылы-
ми талдау жасағанда, əрине, қазіргі лингвистика талаптары 

41
тұрғысынан қараймыз. Осы тұрғыдан қарағанда, ол жасаған 
теорияның  тұғыры  мықты  екенін  көреміз.  Бұған  мына 
төмендегі мысалдар куə бола алады:
Буын (бір сөздің ішінде бірнеше буын болады).
Дыбыс  (бір  буынның  ішінде  бірнеше  дыбыс  болады). 
(Мəселен, не, же, ма, ат, аш деген сөздердің ішінде бір буын-
нан бар, мұндағы əр буында екі-үш дыбыс бар).
Таңба,  қарып  (дыбыс  таңбасын  қарып  деп  атаймыз, 
сондықтан  жазған  сөз  ішінде  пəлен  қарып  бар  дейміз, 
айтқан  сөз  ішінде  пəлен  дыбыс  бар  дейміз).  Əрине,  буын 
анықтамасын  қазіргі  түсінігімізге  дөп  бере  қоймағанмен, 
оның дыбыстық құрамы мен буынға бөлу жөнінде көптеген 
мысалдар  келтіре  отырып  түсіндіруі  керемет.  Дыбысқа 
берілетін анықтамасы да дəл.
Дыбыс  пен  қарып  терминдерінің  аражігін  əдемі  ажыра-
тады.  Қараңыз: «Дыбыс  пен  қарып  екеуі  екі  басқа  нəрсе, 
біріне-бірін қатыстырып, шатыстырмасқа тиіс. Дыбыс есті-
летін, көзге көрінбейтін нəрсе, қарып көрінетін, естілмейтін 
нəрсе» деуінен біз бұл екеуінің табиғатын айна қатесіз тани-
мыз. Басқа да түсініктемеге назар аударалық.
«Дəйекші»  дегенге  берілетін  анықтама  (бұлардан  басқа 
бір  көмекші  белгі  «дəйекші» – бар)  да  бұл  атаудың  жөнін 
білдіріп тұр.
Дауысты,  дауыссыздар  (дыбыстар  дауысты,  дауыссыз 
болады).  Дауысты  таңбалар,  дауыссыз  таңбалар  (төмендегі 
сөздерді буынға бөліп, буын ішіндегі дауысты таңбалардың 
астын сызып көрсетіңдер).
Алғашқысында анықтама «диакритикалық көмекші белгі-
лер» деп үстемелетіп берілген. Жалпы, бұл екеуі, яғни диа-
критика  жəне  көмекші  белгілер  дегендер  бір-біріне  сино-
ним болып келеді. Осыны біле тұра А. Байтұрсынұлы бұған 
нағыз  қазақша  анықтама  бере  отырып,  арабша  белгіні  дə-
йекше  деп  атайды.  Сол  арқылы  терминнің  кітаби  қолда-
нысы  сақталған.  Бəлкім,  мұның  қолданыста  ыңғайлылығы 
да  əсер  еткен  болар  оған.  Шұбатылған  емес,  бір-ақ  сөзбен 
өрнектелген ұғым, əрине, əлдеқайда қолайлырақ.

42
Осы ретте А.Байтұрсынұлы жасаған терминдер жүйесінің 
кестесіне назар аударалық.

жүктеу/скачать 1,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: