Терминологиясы

76
люция, милитаризм тəрізді т.б. терминдер бұдан былай қарай 
аударылмай,  сол  халықаралық  қолданыстағы  қалпынша 
алынуы тиіс.
Оныншы  тармақта  өте  маңызды  мəселеге  мəн  беріледі. 
Атап айтқанда, Қазан төңкерісінен бері, əсіресе, орыс тілінің 
сөз  жасау  тəжірибесінде  қолданылып  келе  жатқан  біріккен 
күрделі  сөздер  мəселесі  əңгіме  болады.  Саяси  экономия 
(политэкономия),  ауатком  (райисполком)  т.б.  тəрізді  жаңа 
тіркесім  терминдер  қазақ  тілі  заңдылығына  орай  жасалып, 
Мемтерминком  бекіткен  соң  қолданысқа  ендірілсін.  Міне, 
ең  алғаш  түзіліп,  басшылыққа  ұсынылған  терминжасам 
принциптерінің  өзіндік  осындай  жетістіктерімен  қатар, 
біраз  кемшіліктерінің  болғанын  да  жасырудың  қажеті  жоқ. 
Мəселен, кейбір халықаралық терминдер мен советизмдерді 
сөз  еткенде  қайсыбір  жүйесіздіктер  көзге  түседі.  Оның 
бер  жағында,  терминжасам  процесіндегі  қазақ  тілінің  өз 
мүмкіндігі  жан-жақты  ашылып  айтылмайды.  Сондай-ақ 
аударылсын  деген  сөздердің  біразын  аударудың  керегі 
жоқтығы, ал түпнұсқадағы күйінде берілсін дейтін сөздердің 
қайсыбірінің тамаша баламасы бар екені көрінеді. Қысқасы, 
күні кешеге дейін бұл істе орыста қалай болса, солай алу керек 
деген пиғыл үстем болып келді. Соған қарамастан осындағы 
көрсетілген принцип алдағы терминжасам процесіне қызмет 
еткен құжат еді. Бұл принциптер күні кешеге дейін қаймағы 
бұзылмай,  емле  ережелеріне  де  енгізілді,  барлық  сөзжасам 
мен терминжасам процесінде қолданылып келді.
Терминжасам  принциптері  туралы  сөз  қозғағанда,  біз 
А.Н.  Самойловичтің,  Н.  Сауранбаевтың,  Қ.  Шəріповтің, 
М.  Балақаевтың,  С.  Бəйішевтің
26
  есімдерін  еске  аламыз. 
26
 
Самойлович  А.Н.  Разработка  научной  терминологии  на  языках  тюркской 
системы // В кн.: Революция и письменность. 1936. №2; Шəріпов Қ. Терми-
нология  принциптері  туралы // Соц.  Қазақстан, 1939, 27 желтоқсан,  №297; 
Балақаев  М.  Термин  жасау  принциптері  жөнінде // Ғылым  академиясының 
Хабарлары, 1947; Бəйішев С. Қазақ тілінің терминологиясын жасаудың негізгі 
принциптері  мен  міндеттері.  Терминология  сөздігі. 1-кітап.  Алматы, 1948; 
Халық мұғалімі, 1948. №5. 

77
Бұлардың  да  терминжасам  процесіндегі  ұстанған  негізгі 
бағыты  интернационалдық  терминдерді  жəне  орыс  тілінің 
атау  сөздерін  өзгертпей,  сол  қалпында  қабылдау  дегенге 
саяды.
50-жылдардағы  баспасөз  материалдарын  қарап  отырсақ, 
терминжасау  ісінде  кезеңіне  лайықты  аздаған  өзгешіліктер 
кездеседі.  Көптеген  интертерминдердің  қазақша  балама-
сын  (І.  Жарылғапов,  Ə.  Сатыбалдиев,  Р.  Бердібаев)  тауып, 
қолданысқа  енгізе  бастаған  жандар  болған.  Бірақ  мұндай 
бірен-саран  əрекеттер  кең  өріс  ала  алған  жоқ.  Қазақ  сөзін 
осылайша  терминдендіру  əрекеті 70-жылдарға  дейін  со-
зылып  келді.  Терминдердің  жалпыхалықтық  сипат  ала 
бастаған тұсы кейінгі он жыл шамасы. Əсіресе, қайта құру 
кезеңі  көптеген  сөздеріміздің  терминдік  қызметін  жандан-
дырып,  қамалы  бұзылмай  сіресіп  тұрған  кірме  сөздерді  тіл 
заңдылығына  сəйкестендіріп  қабылдау  бағыты  қайта  жан-
данды.  Терминжасам  процесінде  əр  алуан  үлгілер  өріс  ала 
бастады.  Қазақ  тілінің  мемлекеттік  мəртебені  иеленіп,  ол 
Тіл туралы Заң мен Конституцияда заңдастырылуына орай 
термин  шаруашылығындағы  көптеген  кемшіліктерді  түзеу 
мүмкіндігі  туды.  Əсіресе  терминжасам  принципінен  осы 
уақытқа дейінгі орын алып келген қайсыбір қисынсыз шарт-
тарды  қайта  қарау  қажеттігі  көрінді.  Кезеңнің  сұранысын 
дəл  аңғарған  ғалымның  бірі – академик  Ə.Т.  Қайдаров. 
Ол  «Қазақ  тілі  терминологиясына  жаңаша  көзқарас»  де-
ген  мақаласында  қазіргі  жағдайды  баяндай  келе,  өзіндік 
11  принципті  ұсынады.  Сонау 35-жылдан  бергі  аралықта 
терминжасам принциптеріне азды-көпті көңіл бөлген бірен-
саран  авторлар  болмаса,  ауыз  толтырып  айтарлық  еңбек 
кездесе бермейтін. Сондықтан Ə.Қайдаров ұсынып отырған 
бұл принциптерге көңіл бөліңкіреген жөн сияқты. Олардың 
қысқаша мазмұны мынадай:
1. Мемлекеттік  тіл  тірегі – терминологияға  мемлекеттік 
қамқорлық.
2. Терминжасам  ісінде  көрініс  беріп  жатқан  бұқаралық 
үрдістің жақсы үлгілерін орнықтыру.

78
3. Байырғы лексикалық байлығымызды сарқа пайдалану.
4. Туысқан түркі тілдері тəжірибесін іске қосу.
5. Интернационалдық  терминдерді  қазақ  тілінің  фоно-
морфологиялық ерекшеліктеріне икемдеп алу.
6. Орыс тілінен (жалпы славян тілдерінен) енген термин-
дік  атауларды  мүмкін  болғанынша  қазақшаға  аударып 
қолдану,  аударуға  келмейтіндерін  қазақ  тілінің  фоно-мор-
фологиялық ерекшеліктеріне үйлестіре қабылдау.
7. Салалық  күрделі  терминдер  мен  атауларды  қазақ 
тілінің өз негізінде алғашқы əріптері мен буындары бойын-
ша қысқартып пайдалануды заңдастыру.
8. Көп жылғы тəжірибе арқылы қалыптасқан дəстүр мен 
шарттылық заңдылығын мойындау.
9.  Лексикалық  байлығымызды  салалық  жүйе  бойынша 
жіктеп, саралап пайдалану.
10. Тіліміздегі  ұлттық  жəне  интернационалдық  термин 
атаулардың  сандық,  сапалық  салмағын  табиғи  қалпында 
сақтаудың жолдарын іздестіру.
11. Терминдер мен атаулардың емлесін тіл заңына, жазу 
дəстүріне сəйкес реттеу.
Əрине,  бұл  көрсетіліп  отырған  принциптер  ешбір  пікір-
талас  тудырмайтын  қағидалық  дүние  емес  деп  ойлай-
мыз.  Сондықтан  біз  де  бұл  принциптер  туралы  ойымызды 
түйіндемекпіз. Біздің ойымызша, ең негізгілері деп үшінші, 
төртінші,  бесінші,  алтыншы,  жетінші,  сегізінші,  он  бірінші 
принциптерді айтуға болатын сияқты. Басқалары күнделікті 
қажеттілікке орай қатар жүргізіліп отыруға тиісті шаралар. 
Солардың  ішінде  үнемі  күнделікті  назарда  тұратыны – өз 
байлығымызды  сарқа  пайдалану,  түркі  тілдері  тəжірибесін 
ескеру,  интертерминдерді  тіл  заңдылығына  сəйкестендіріп 
қабылдау,  дəстүр  мен  шарттылықты  мойындау,  атауларды 
қысқартып  алу  жайы,  жазу  дəстүрімізді  сақтау  тəрізділері. 
Терминжасам  процесінде  болып  жататын  ала-құлалықтар-
дың  көбі  осы  шарттардың  ескерілмеуінен,  тіл  заңдылығы-
ның аяқасты етілуінен деп білеміз. Заман талабы ескерілген 

79
бұл принциптер, сөз жоқ, қазақ тілінде термин реттеуге себі 
тиер игі үлгі. Мұндай жаңа үрдіс қазақ тілінің қайта жасалу-
ға  тиісті  емле  ережелеріне  енгізгені  жөн.  Қысқасы,  осы 
тараудан байқалатынындай, қазақ тілінде терминжасау ісін 
шартты түрде бірнеше кезеңге бөліп қарауға болатын сияқты. 
Бірінші  кезең XX ғасырдың 10-жылдары  мен 30-жыл-
дардың екінші жартысындағы аралықты қамтиды. Бұл – тер-
минжасам  процесінің  бастапқы  кезеңі.  Əуелгі  қалыптасу 
тұсында  түрлі  талас-тартыстардың,  неше  алуан  бағыт-
бағдарлардың  болғаны  мəлім.  Соған  қарамастан,  термин-
жасауда, негізінен, тіліміздің бар байлығын сарқа пайдала-
ну  бағыты,  басқаша  айтқанда,  терминдерді  қазақыландыру 
бағыты басым болды. Бұл жерде, сөз жоқ, А. Байтұрсынұлы, 
М.  Дулатов,  Х.  Досмұхамедов  тəрізді  тұлғалардың  ықпалы 
зор болғаны көрінеді.
Екінші кезең 30–40-жылдарды қамтыды. Бұл кезде араб-
шылдар мен латыншылдар айтыса келе, кейінгілер жеңген, 
сөйтіп  барып  латынды  тастап,  кириллицаға  ұласқан  жыл-
дар  еді.  Бұл  кезеңнің  басты  белгісі – интернационалдық 
терминдер  мен  орыс  атауларын  тілімізге  түпнұсқадағы 
пішінін  бұзбай,  сол  қалпында  қабылдау  болатын.  Осының 
нəтижесінде  тіпті  қайсыбір  қазақ  сөздерінің  өзін  орыс-
ша  мақаммен  айтатын  дəрежеге  жеттік.  Алфавитімізге  тіл 
табиғатына тəн емес дыбыстар енгізілді, бөтен префикс пен 
жалғаулар енді. Емле ережелері осы бағытта түзілді.
Үшінші  кезең  ретінде 40-50-жылдар  аралығын  əңгіме-
леуге болады. Мұның термин қолданыста алдыңғы кезеңнен 
айырмасы  шамалы.  Негізінен,  сол  терминологиялық  лек-
сикамызды  интернационалдандыру,  орыстандыру  бағыты 
жүріп  жатты.  Бұл  жылдардың  ұлттық  лексиканы  дамытуға 
қосқан үлесі шамалы.
Төртінші кезең 50–70-жылдар аралығының үлесіне тие-
сілі.  Бұл – қазақ  зиялыларының  соғыстан  кейінгі  жылдары 
еңсе  көтеріп,  рухани  дүниемізді  зерделей  бастаған  дəуірі. 
Газет,  журналдарда  қазақ  мəдениетінің  мəселелері  кө-

теріліп,  жазу-сызуымызға  көңіл  бөліне  бастайды.  Сол 
кездегі  баспасөз  материалдарынан  көптеген  интертер-
миндердің  қазақша  баламалары  жасалып,  орыс  сөздері-
нің  қазақша  сөйлей  бастағанын  байқаймыз.  Тіпті  асы-
ра  сілтеп  те  жіберген  кездеріміз  болды.  Соған  қара-
мастан,  бұл  өз  тіл  байлығымыздың  қадіріне  жете  бастаған 
сəт есебінде бағаланды.
Бесінші  кезеңге 70 жəне 90-жылдардың  екінші  жарты-
сына  дейінгі  аралықты  жатқызуға  болады.  Бұл  жылдардың 
ішінде  болған  сан  алуан  қоғамдық  өзгерістер  ыңғайына 
қарап,  мұның  өзін  үш  бөлікке  жіктеп  қараймыз. 
Алғашқысы – тоқырау  жылдары  атанып,  тарихқа  енген 
Брежнев  заманы,  екіншісі – қайта  құру,  үшіншісі – Кеңес 
Одағының  құлап,  Тəуелсіз  Мемлекеттер  Достастығының 
пайда болған заманға сəйкес туындаған тіл қозғалысы. Бұл 
құбылыстың  əрқайсының  тілде  қалдырған  өзіндік  ізі  бар. 
Əсіресе  қайта  құру  мен  тəуелсіздік  туы  желбіреген  соңғы 
бес-он  жылдың  мемлекеттік  тілімізге,  оның  ішінде  қазақ 
терминологиясының  қалыптасуы  мен  дамуына  жасаған 
ықпалы  ұшан-теңіз.  Болашақ  зерттеулер  біздіңше  осы 
кезеңдік  сипат  негізінде  жүргізілгені  мақұл  деп  ойлай-
мыз. Сонда ғана ғылым тілінің қалыптасу жолдарын нақты 
саралауға болады.

81
ІІІ ТАРАУ
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ҚОҒАМДЫҚ ТЕРМИНДЕРДІҢ 
НЕГІЗГІ КӨЗДЕРІ
а)  Араб-парсыдан енген терминдік атаулар.
ə)  Орыс  жəне  орыс  тілі  арқылы  енген  интернацио-
налдық терминдер. 
б)  Алғашқы газет, журналдардағы термин сөздер.
в) Термин қызметіндегі кірме сөздер.
Қазақ  тілінің  негізгі  лексикалық  қорын  өзге  түркі  тіл-
дерімен  салыстыра  қарағанда  (солай  ету  керек  те)  түбір 
ортақтығы  байқалады.  Мұндай  ортақтық  тіпті  алтай  тіл-
дерімен  салыстырып  қарағанда  да  көрінеді.  Кейінгі  кезде 
көптеген  түркологтар  осындай  пікір  өрбіте  бастады.  Бұл 
жайында  белгілі  түрколог  Ə.Т.  Қайдаровтың  еңбегінен 
(«Структура односложных корней и основ в казахском языке», 
1986) толық мағлұмат алуға болады. Осы еңбек мазмұнымен 
жəне  басқа  да  зерттеушілердің  еңбектерін  қарастыра  келе, 
түркі тілдерінің негізі бір екеніне, оны дəлелдейтін фактілер 
қай  тілде  де  жетерлік  екеніне  көзіңіз  жетеді.  Сөйтіп,  түркі 
тілдерінің  бəрінің  түбірі  ортақ  тіл
27
,  дегенге  құлақ  асуға 
əбден  болады.  Айырмасы  дыбысталуы  жағында,  яғни  олар 
əрбір тіл ерекшелігіне байланысты фонетикалық пішінге ие 
болған. Бұл ортақ сөздер (түбірлер) кейін терминологиялық 
лексиканың дамуына да негіз болды деп айта аламыз. Мұндай 
қорытындыға қазірдің өзінде ортақ түбір негізінде жасалған 
термин сөздер итермелеп отыр.
Осындай  түбір  ортақтығы  болмаса,  бірегей  термино-
логиялық лексика жөнінде əңгіме қозғамас та едік. Осының 
негізінде  түбі  терминологиялық  ортақ  қор  жөнінде  мəсе-
ле  көтеруге  болатын  сияқты.  Ал  қайсыбір  сөздер  бұл 
тілдерде  сол  ортақ  қалпында  терминдік  қызмет  атқарып 
27
 
Языки народов СССР. Т. 2; Тюркские языки. М.: Наука, 1966. С.34.

82
келеді.  Мысалы:  қада (qada) – вбивать,  моңғолша  осы-
лай  (хаdа);  аң  (ən) – зверь;  бұқа (buqa), моңғ.  виха – 
бык;  жүрек (jіrеk, zиrеk)  тəрізді  сөздер  түркі-моңғол 
тілдерінің  көбіне  ортақ.  Түркі  тілдерінің  кез  келгенін  осы-
лайша  салғастырып  қарар  болсақ,  ортақ  түбірлерді  мо-
лынан  кездестіреміз.  Ендеше,  мұндай  ортақ  түбірлер 
ортақ  терминологиялық  қор  жасауға  итермелейтінін  көре-
міз.  Көптеген  тілдердің  терминологиялық  лексикасын 
қарастырғанда,  осындай  мүмкіндіктің  бар  екенін  жəне 
олардың  күнделікті  өмірде  осылайша  пайдаланылып  келе 
жатқанын да байқауға болады.
Түркі  тілдерінің  сөздік  құрамында  көне  дəуірде  енген 
кірме  сөздер  бар  екенін  ғалымдар  (Н.  Баскаков)  əңгімелеп 
келеді.  Мұны  қазақ  тілінің  фактілері  де  растайды  (Н.  Сау-
ранбаев,  С.  Аманжолов).  Санскрит,  көне  иран  жəне  қытай 
тілдерінің  байырғы  замандарда  тілімізге  еніп,  сіңіп  кеткен 
сөздерін қазір айырып алу, əрине, оңай емес. Өйткені олар 
барлық жағынан өзгеріп, өзгеше өріс тапқан сөздер. Əсіресе 
санскрит  элементтерін  қазақ  тілінен  табу  өте  қиын.  Бұлар 
түркі  тілдеріне,  негізінен,  көне  ұйғыр  тілі  арқылы  ерте  за-
манда енген тəрізді. Тек сегі – сеru, sеrі (воин, войско) тəрізді 
сөздерді ғана атауға болады. 
Ал  көне  иран  кірме  сөздерінің  қатарына  арна  (аrnа) – 
жер  суландыру  үшін  жасалған  үлкен  канал,  кент (kent) – 
қала,  бөз (bos) – мақтадан  жасалған  материал  тəрізді  т.б. 
бірнеше сөз жатқызылып жүр.
Сондай-ақ,  қазіргі  қазақ  тілінің  құрамындағы  заң,  шай, 
шанақ  сөздерінің  бір  кезде  қытай  тілінен  ауысқанын  бұл 
күнде ескере де бермейміз. Бұлар, яғни санскрит, ескі иран 
жəне  қытай  тілінің  элементтері,  өте  көне  дəуірлер  жемісі 
болып есептеледі, бір сөзбен айтқанда, бұлар – көне дəуірде 
пайда болған кірме сөздер.
Сөз  алмасу  процесі  мұнымен  шектелмеген. XІ–XV  ға-
сырлар  арасында  түркі  тілдері  төртінші  бір  арна – араб, 
парсы  сөздері  ислам  дінінің  таралуымен  бірге  алдымен 

83
өзбек,  татар  тілдеріне  тарайды  да,  содан  кейін  сол  тілдер 
арқылы  сатылап  қазақ  тіліне  жетеді.Олардың  басым  көп-
шілігі  діни,  ғылыми,  қоғамдық-саяси  жəне  түрлі  шаруа-
шылыққа, ұсақ өндіріске, қолөнеріне қатысты термин сөздер 
болып  келеді.  Сонымен  қатар  дерексіз  ұғымдарды  білдіре-
тін сөздер де баршылық.
Араб-парсы термин сөздері
Қазақ  тіліндегі  араб-парсы  элементтері  дегенде,  алды-
мен, мынадай жағдайды ескеру керек. Кейбір зерттеушілер
28
 
пікіріне қарасақ, қазақ тілінің сөздік құрамындағы қайсыбір 
сөздер  төркіні  араб-парсы  элементтері  деген  ұғымды  ай-
ырып  түсінуді  қалайды.  Осының  жөні  бар  деп  ойлаймыз. 
Өйткені араб тілінен гөрі парсы тілі элементтерінің тіліміз-
ге  бұрынырақ  енгенін  дəлелдейтін  тарихи,  экономикалық, 
мəдени  деректер  мұны  айқын  аңғартады.  Осындай  дерек-
терді,  ғылыми  топшылауларды  сарапқа  сала  отырып,  араб 
тілі зерттеушісі Л. Рүстемов мынадай қорытынды жасаған: 
«Түп  төркіні  иран  тілдес  болып  келетін  сөздердің  түркі 
халықтарының  тіліне  ауысуы,  парсы  жəне  түркі  тілдерінің 
өзара  инфильтрация  жасау  процесі  ертеректе,  арабтар 
мұнда келмей тұрған кезде – араб мəдениетінің гүлденуінен 
əлдеқайда  бұрын  басталған»
29
.  Дəл  осы  пікірді  біз  С.  Иса-
ев еңбегінен
30
 де кездестіреміз. Ол осы туралы өз ойын тү-
йіндей  келіп: «...араб,  иран  тілдерінің  əсері  дегенде,  иран 
тілдерінің əсері араб тілдерінен гөрі ертерек басталатынын 
да жоққа шығармаймыз», – деп жазады. Араб, иран тілінен 
енген кірме сөздердің қазақ тіліне ену мерзімін Л. Рүстемов 
аталған еңбегінде екі кезеңге бөліп қарайды: бірінші кезең – 
28
 
Рүстемов  Л.З.  Қазіргі  қазақ  тіліндегі  араб-парсы  кірме  сөздері.  Алматы, 
1982. 44-45-бб.
29
 Сонда. 45-б.
30
 Исаев С. Қазақтың мерзімді баспасөз тілінің дамуы. Алматы, 1983. 112-б.

84
XV ғасырға дейінгі шақ, екінші кезең – XV ғасырдан Қазан 
төңкерісіне  дейінгі  уақытты  қамтиды.  Жалпы,  бұрынғы-
соңғы  ғылыми  əдебиеттер  мен  қазақ  тілі  сөздік  құрамын-
дағы араб, парсы сөздері 17 процент (Л. Рүстемов) шамасы 
болады  екен.  Өзге  түркі  тілдеріне,  оның  ішінде,  өзбек,  та-
тар  тілдеріне  қарағанда,  қазақ  тілі  құрамында  араб,  парсы 
сөздері аз дегеннің өзінде осыншама. Мұның өзін де жүйе-
леп  қараған  дұрыс.  Қайсыбір  зерттеушілер  айтқандай, 
бұлардың  біразы  ертеректе  қазақ  халқын  құраған  тайпа-
лар тіліне еніп, түбірлі өзгеріске душар болған адам, ажал, 
əдет, дəулет, құдірет, мезгіл, сабын, уақыт, халық тəрізді 
сөздер.  Аталған  сөздердің  дыбыстық  тұлғасы  қазақ  тілінің 
заңдылығына  бағынып,  тілімізге  төл  сөздер  қатарында 
баяғыда  қосылып,  əбден  кірігіп  кеткен.  Ал  енді  ғибрат, 
ғайбат, мехнат, махрұм, еждиһат тəрізді сөздер бір кезде 
діни ұғымдар арқылы немесе кітаби лексикада қолданылған. 
Бір  қарағанда,  бұлар  да  фонетикалық  өзгеріске  ұшыраған 
сияқты. Содан да болар, кейде осы тектес сөздердің негізінен 
алыс  кете  алмай,  қазақ  тілі  лексикасының  заңды  түрде 
қатарына  жете  алмай,  екі  арада  жүрген  əрі-сəрі  сөздерді 
қайсы  біреулер  қолдануға  əуес.  Бірақ  ескілікті  көксегіш 
адамдардың  аузында  əлі  күнге  жүргенмен,  бұлар  тілімізге 
сіңе алмай, сөздік құрамға ене алмай келеді.
Зерттеушілердің  қай-қайсысы  да  араб,  парсы  элемент-
терінің қазақ тіліне тікелей қоян-қолтық араласу нəтижесін-
де емес, көршілес туыс халықтар арқылы сатылап жеткенін 
баса айтады. Сонда байқалатын бір жəйт, араб халифатының 
діни шабуылы қазақ еліне екі жақтан, яғни бірі оңтүстіктен, 
екіншісі  батыс  жақтан  болғанға  ұқсайды.  Оңтүстікте  өз-
бектер  арқылы,  батыста  татарлар  арқылы  сөздер  ауысып 
отырған.  Кірме  сөздер  құрамы  жағынан  əр  алуан.  Біразы 
үй  тұрмысына,  басқа  да  шаруашылыққа  байланысты  болса 
(айна, атырап, бадам, базар, байрақ, батпан, орамал, перне, 
таба,  таға,  торап),  енді  бір  алуаны  мəдени  жəне  ғылыми 
ұғымдарды білдіреді (дəуіт, дəптер, дəреже, дүние, қалам, 

85
қағаз, мектеп, медресе, мағлұмат, мереке, емтихан, ғалым, 
ғылым,  пəн,  кітап,  тарих  т.т.).  Діни  ұғымды  білдіретін 
аруақ, аят, бейіт, дəрет, намаз, ораза, құдай, құдірет, күнə, 
мəйіт тəрізді сөздер де бар.
Моңғол тілімен ортақ атау сөздер
Қазақ  тілі  лексикасының  құрамын  зерделегенде  моңғол 
тілімен  ортақ  сөздерді  де  табамыз.  Бұлардың  араб,  пар-
сы  тілдерінен  енген  сөздерден  едəуір  өзгешелігі  бар. 
Ол  ерекшелік  сөздердің  келу,  ену  жолына  байланысты. 
Қазақ  рулары  ежелден  моңғол  тайпаларымен  қоян-қолтық 
аралас-құралас  өмір  кешкен,  іргелес  отырған.  Осыған 
қарағанда,  моңғол  сөздері  қазақ  тіліне  тек  Шыңғыс  хан 
шапқыншылығымен ғана байланысты емес, одан əлдеқайда 
бұрынырақ  енгенге  ұқсайды.  Мына  сөздерді  салыстырып 
қарасақ,  біраз  мəселенің  беті  ашылатын  сияқты.  Əшекейі 
бар сандықты қазақтар да, моңғолдар да абдыра дейді. Сол 
сияқты мына төмендегі бірнеше сөзді салыстырып отырсақ, 
кейбір  дыбыстық  өзгешелігі  болмаса,  білдіретін  мағынасы 
бірдей болып шығып отыр: алтын – алтан, байсал – байқал, 
баян – баян, аймақ – аймағ, адақ – адаг, аңсағай – аңқиғай, 
дулыға – дуулға  (шлап),  баран – бараан  (Ақан  серінің 
«Құлагеріндегі» «қылаң  болмай  баран  болды»  дейтін  жол-
дарды еске алыңыз), жол – зол, дөнежін – дөнжин, жасақ – 
жасаг тəрізді мысалдар баршылық. Бұлардың көбі – қазіргі 
архаизм  қатарына  көшкен  сөздер.  Келтірілген  мысалдар-
дан  байқалатынындай,  ежелгі  заманда  қолданысқа  актив 
қатысқан  бұл  сөздер  күнделікті  тұрмысқа,  үй  тіршілігіне 
қатысты  болып  келеді.  Мəселен,  көшпелі  ел  тіршілігінде 
өте маңызды рөл атқарып келген күш көлігінің бір де болса 
бірегейі түйе малы болса, соның ішінде атан түйеге айрықша 
қызмет жүктеледі. Ал осы түйеге қомсыз жүк артылмайды. 
Ендеше,  ғалымдардың  бүгінгі  таңда  архаизмдер  қатарына 
ығысып  бара  жатқан  атан,  қом,  дулыға,  жасақ  сөздерінің 

86
пайда  болуын  көне  замандарға  апаруы  тегін  емес.  Сонда 
Ғ. Мұсабаевтың айтуына қарағанда, моңғол тілінен сөз енуді 
XІ–XІV ғасырлар
31
 деп шамалау ретті сияқты.
Осы  келтірілген  мысалдарды,  азын-аулақ  пікірлерді 
саралай  келгенде  біз  мынадай  ой  түйдік.  Аталған  бірен-
саран  сөздерді  моңғол  тілінен  ауысқан  деген  пікір  көңілге 
қона  бермейді.  Ұлт  болып,  бөлінбей  тұрған  кезде  ортақ 
қолданыста болған сөздерді бір тілден екінші тілге ауысты 
деп айту қисынсыз. Сондықтан мұны əлі тереңірек зерттеуге 
тура  келеді.  Асылы,  тіл-тілдегі  мұндай  элементтерді  ортақ 
мұра есебінде қарастырған жөн деп ойлаймыз.
Жалпы,  терминологиялық  лексиканың  реттелуін  көздеп 
отырған  қазіргі  ғылыми-техникалық  прогресс  заманында 
сөздердің  шығу  төркінін  біліп  отырудың  айрықша  маңызы 
бар. Сөздердің шығу тегін, жасалу жолын білу арқылы оның 
мағыналық  өрісін,  потенциялдық  мүмкіндігін  шамалауға 
болады.  Осыған  қарағанда,  тілдер  сол  рулық  тайпалық 
қауымдастықтың өзінде-ақ бір-біріне əсер етіп, бірінен-бірі 
нəр алып, ортақ сөздер жасап отырғанға ұқсайды.

жүктеу/скачать 1,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: