Мағынасы кеңейген және тарылған сөздер

Ескерткіштегі кейбір сөздердің мағыналары қазіргі тіліміздегі мағыналарымен салыстырғанда тарылған болса, кейбір сөздердің мағыналары кеңейген. Ескерткіштің лирикалық жанрда жазылғандығын ескеретін болсақ, қолданылған сөздердің бүкіл мағынасы қамтылмауы да мүмкін. Ескерткіш тілі мен қазақ тіліндегі көп мағыналы сөздерді салыстырғанымызда сөздердің қолданылуына қарай олардың тарылуы мен кеңеюі қоғамның жаңаруымен, техниканың дамуымен байланысты.

Р. Барлыбаев сөз мағынасының өзгеруіне түрлі себептер әсер ететінін айтады: «Әдетте қоғамның дамуы, сөз жоқ болмыс, орта, зат, құбылыс жайында ұғымның жаңаруына, тереңдеуіне, өзгеруіне, ақыры кеңеюіне әкеледі. Сөз мағынасының кеңеюінің, өзгеруінің басты бір себебі сол сөз білдіретін ұғымның өзгеруінде деп тану қажет» [81, 33 б.].

Сөз 1. Белгілі бір мағынасы бар заттар мен құбылыстардың атауын білдіретін тілдің негізгі единицасы деген мағынада. Бу сөзда, хақ билүр, йалған йоқ, ей жан 326 (Бұ сөзде хақ білер жалған жоқ, ей жаным); 2. Бір нәрсе жайында айтылатын әңгіме деген мағынада. Бу йирга йетти сөзта хайир болды 589 (Бұл жерге жетіп, сөзім тәмам болды). 3. Поэманың мәтіні деген мағынада. Мухаббат нама сөзин мунда биттим 615 (Мухаббат-наме сөзін осылайша бітірдім). Ескерткіштегі мағыналары қазақ тіліндегі мағыналарымен сәйкес келеді. Қоғамдағы адамдардың санасының жетілуі арқасында жаңа мағыналардың туындауы қажеттілік тудырған. Қазақ тілінде жиналыста көпшілікке қаратыла айтылатын пікір, мәлімдеме, деректі ақпар деген жаңа қоғамға сай мағыналары да қолданылады.

Ағыз 1. ауыз; ауыс. ерін: aγïz jesä köz ujaδur ДТС 21 (Ауыз жесе көз ұялар); 2. құмыраның, құдықтың аузы; жараның аузы: ïšïč aγzïn titigin japmïš kẹrgä[k] (Ыдыстың аузын жабу керек); 3. өзеннің сағасы; 4. ауыс. тамақ қабылдайтын мүше: 5. ауыс. сөз. Ескерткіште: 1. Адамның, жан-жануарлардың тамақ қабылдайтын мүшесі деген мағынада. Қатық күлсаң магар ағзың билүргай 211 (Егәр, қатты күлсең, ауызың әсемдіктен белгі береді); 2. Дыбысталу мүшелерінің бірі, артикуляциялық аппарат деген мағынада. Нетар ол ағызда мунча йалған 252 (Неліктен аузыңда мұнша жалған); 3 Бір нәрсенің ашық жағы деген мағынада. Сурахи толса көп, ағзын ачалың 433 (Құмыра толса, аузын оның ашалық). Қазақ тілінде ауыз сөзі адам, кісі, бір нәрсенің ашық жағы, бір нәрсенің кіріп шығатын жері, есігі, бір нәрсенің басталар жері, жараның, ісіктің ашылған жері; үстіңгі жағы, беті деген мағыналарымен толыққан. Бұған қарап, ағыз сөзінің мағынасы кеңейген деп айтуға болады.

Көне түркі тілінде күн сөзі мынадай мағыналарымен белгілі: 1. күн: kün toγdï qamuγ üzä jaruq boltï ДТС 326 (Күн шықты барлығының үсті жарық болды); 2. күндізгі уақыт, күндіз: kün jẹmä tün jẹmä jẹlü bardïmïz 254 (Күнімен, түнімен желіп отырдық); 3. күннен күнге: kün küniŋä ïm tarïγïm ašïlsun (Күннен күнге егінім пісіп жетілсін). Ескерткіште екі мағынада жұмсалған: 1. Әлемге жарық, қызу беретін планета. Агар күн тоғмаса хам йақту қылғай 63 (Егер күн шықпаса етер еді жарық); 2. Таңның атуы мен күннің батуы аралығындағы уақыт; күндіз. Йаратты алты күнда хақ-та´ала 8 (Жаратты алты күнде Хақ тағала). Қазақ тілінде осы сөз бірнеше мағынаға кеңейген: 1. Әлемге жарық, қызу беретін планета. 2. Таңның атуы мен күннің батуы аралығындағы уақыт; күндіз. 3. 24 сағатқа тең уақыт, тәулік. 4. Уақыт, мезгіл, кез, дәуір. 5. Ауыс. Өмір, тіршілік. 6. ауыс. ауа райы, табиғат құбылысы.

Ескерткіште йол сөзі тура мағынасында жұмсалмаған. Бұл сөздің тура мағынасы мен басқа мағыналарын көне түркі сөздігінен табамыз: 1. жол: kögman jolï bir ẹrmiš ДТС 270 (Көгманға баратын жол біреу-ақ): 2. жол, жолға шығу, жол жүру: ẹr joldan jandï (Ер жолдан оралды): 3. діни. Бір нәрсенің пайда болуы: sen üč jolï ïnča tep ajγïl (Сен ол үш жол туралы айт). Ескерткіш тілінде ауыспалы мағыналары қолданылған: 1. ғашықтық жолы деген мағынада. Бу йолға түшса Аплатун телүргай 466 (Бұ жолға түссе, Апылатон да есінен адасады). Қазақ тілінде қоғамның дамуына, жазу-сызудың пайда болуына орай бұл сөздің мағынасы әлде қайда кең өріс алған. Олар мыналар: 1. Ерсілі-қарсылы жүруге арналған (ұзын әрі жіңішке) жер белдеуі, сүрлеу деген мағынада. 2. Сөздің жазба не баспа түріндегі қағазға түскен ізі. 3. Сапар, ұзақ жол. 4. Алға ұстаған бағыт, бағдар. 5. Салт, әдет-ғұрып. 6. Кезек, рет. 7. Бұл, сол, осы. 8. Ауыс. Амал, айла, тәсіл. 9. Ауыс. шама-шарық, жөн, 10. Ауыс. Жөні, орны, жайы.

Ел. 1. тайпалық одақ, тайпалық ұйым: mẹn elig etmiš mẹn ДТС 168 (Мен тайпа құрдым); 2. ел, халық: bilgä tojuquq bẹn özüm tabγač elingä qïlïntïm (Мен өзім білікті Тоныкөк табғаш елінен үйрендім); 3. мемлекет, әкімшілік: bẹg eli ДТС 169 (Бектің елі). Бұл сөз ескерткіште ел, халық, жұрт мағынасында жұмсалған. Қазақ тілінде мағыналық ауқымы кеңейе түскен: 1. Халық, жұрт, қауым. 2. Өскен орта, туған жер; ауыл-аймақ, ел-жұрт. 3. Шыққан тегі, негізі; заты, руы. 4. Отан, мемлекет. 5. ауыс. дос-жар, жақтас, ұрандас; жау емес.

Йер сөзінің көне түркі тіліндегі мағыналары мынадай: 1. жер: jerni kökni jaratqan ДТС 257 (Жер мен көкті жаратқан); 2. орын: jaγuq jer (жақын жер); 3. жер, ел: turk sir bodun jerintä (Түрік-Сирия халқының жерінде). Ескерткіште мынадай мағыналарда айтылған: 1. адамзат тіршілік ететін планета деген мағынада. Қабул қылдым, йер өптим, айдым: ей шах 55 (Қабыл қылдым, жер өптім, ей шаһ – дедім). 2. белгілі бір нысана, бағыт деген мағынада. Аның дек йирга қол сунды елик ким 315 (Сондай жерге қол создым жетемін деп). 3. орын деген мағынада. Харабат ичра масжидда йирим бар 609 (Шарапханада әм мешітте орным бар). Бұл сөздің қазақ тіліндегі мағынасы әлеуметтік жағдай мен қоғам ыңғайына қатысты біршама кеңейген: 1. Өз осінен және күннен айналатын, өзінде тіршілік бар планета. 2. Сол планетаның үстіңгі қабаты, сыртқы қыртысы; құрлық. 3. Бір елдің, облыстың, ауданның, колхоз-совхоздың пайдаланатын меншікті жері; аумағы (егіндік танап, шабындық, жайылым, т.б.). 4. Мекен, жай, орын. 5. ауыс. Ел, жұрт, ауыл, өскен орта. 6. ауыс. Мезет, кез, уақыт, мезгіл. 7. Рет, жөн, ыңғай. 8. ауыс. Бірдеменің шыққан орны, басталысы.

Сөз мағынасының тарылуы – сөз мағынасының кеңеюіне қарама-қарсы құбылыс. Мағына кеңейгенде нақтылықтан дерексіздікке, жалқылықтан жалпылыққа ұмтылса, мағына тарылғанда, керісінше, ұғымның дәлденіп жіктелуіне байланысты, дерексіздіктен нақтылыққа, жалпылықтан жалқылыққа қарай ұмтылады екен.

Мн жазба ескерткіш тіліндегі кейбір сөздердің мағынасында қазіргі қазақ тілімен салыстырып қарағанда өзгешеліктер байқалады.

Көңүл сөзінің ескерткіштегі мағынасына қарағанда көне түркі тілінде мағынасы әлдеқайда кең болғанға ұқсайды. Олар: 1. жүрек: söz köŋülkä siŋdi ДТС 315 (Сөз жүрекке жетті); 2. қалау: öz köŋülinčä barsun (Өз қалауымен барсын); 3. сезім: köŋül birlä maŋsa kiši arzular / tegir arzuqa terk jaγuqluq ulap (Егер кісі қаласа / ол қалауына қол жеткізеді); 4. ой, сана, зерде: köŋüllärin turγurmaq ДТС 315 (Ой тоқтату). Көңүл деген сөздің ескерткіштегі мағынасы «жүрек, жан-дүние», ал тіліміздегі мағынасы «көңіл-күй». Яғни қазақ тілінде: 1. адамның мінез-құлқына байланысты жалпы эмоциялық сезім (сана, ой, зерде, назар т.б.). 2. ауыс. қиял, арман мағыналарында жұмсалады. Бұған қарап бұл сөздердің мағынасының кейін тарылғанын аңғаруға болады.

Көңүл сөзі қазіргі түркі тілдерінде: түрк., gönül; әзірб., könül; башқ., küŋil, ruh, yöräk; қырғ., könül; өзб., köngil; тат., can, ruh, küŋil; түркм., könül, gövün; ұйғ., könül, can; қаз., көңіл.

Тон деген сөздің ескерткіштегі мағынасы бүкіл киім атаулыны білдіреді. Орта ғасыр ескерткіштеріндегі мағыналары да осындай. Ким атлас тон йарашур болса ма´лам 104 (Құрметті кісіге атлас тон жарасады). Қазіргі қазақ тілінде 1. Иленген қой терісінен жүнін ішіне қаратып тіккен жылы сырт киім. 2. Ауыс. Ерлердің сырт киіміне байланысты жалпы атауы ретінде жұмсалады.

Орта ғасыр мен қазіргі түркі тілдерінде қолданылатын тон сөзінің мағынасы қазақ тілінде бірте-бірте тарыла келіп, қазіргі кезде киімнің бір ғана түрін білдіретін атау болып қалыптасқан. Сонымен бірге ол тарихи қызметі бойынша арагідік киім деген мағынада ұшырасады. Қазіргі қазақ тілінде тон сөзі киім деген мағынада жұмсалғанда, көбінесе, тұрақты сөз тіркестерінің құрамында кездеседі.

Ғасыр өткен сайын қоғамның дамуына, заман талабына орай кейбір сөздердің мағыналары тарылып жатса, кейбір сөздер жаңа мағыналарға ие болып өрісін кеңейтіп жатады. Бұл тіл білімдегі болатын заңды құбылыс. Ескерткіштегі сөздердің мағынасы қазіргі тілмен салыстырғанда кеңейген болса, енді бірінің мағынасы тарылып қалған. Ескерткіштегі мағынасы тарылған және кеңейген сөздердің кейбір мағыналары қазақ тіліндегі мағыналарымен сәйкес келіп жатса, кейбір мағыналар мүлдем қолданыстан шығып қалған.