Тіл білімінің зерттеу нысаны
жүктеу/скачать 54,14 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Тілдің даму зандары
- .Грамматикалық мағынаны білдірудің ең біріншітәсілі – семантикалық тәсіл
- Екінші – синтетикалық тәсіл
- . Үшінші аналитикалық тәсіл.
| Тілдің даму зандары — лингвистикалық әдебиетте жиікездескенімен, нақты мәні сараланыпанықталмаған түсінік. Оның бір себебі — тілбілімінде даму және өзгеру деген ұғымдардын шегіжете анықталмауына байланысты. Қайсы бір тілбірліктерінін өзгерістері, өзара байланыстары мен қатынастары, тілді жетілдіруге қатысты болмаса да, олардын дамуы ретінде қарастырылады.
Тілдің даму зандары — лингвистикалық әдебиетте жиі кездескенімен, нақты мәні сараланып анықталмаған түсінік. Оның бір себебі — тіл білімінде даму және өзгеру деген ұғымдардын шегі жете анықталмауына байланысты. Қайсы бір тіл бірліктерінін өзгерістері, өзара байланыстары мен қатынастары, тілді жетілдіруге қатысты болмаса да, олардын дамуы ретінде қарастырылады. 17. Тілдердің дамуы туралы Н.Я.Маррдың көзқарастары Қоғам тілдің дамуына әсер етеді, бірақ тілдің дамуықоғамның даму заңдары бойынша емес, өз дамуының ішкізаңдары бойынша іске асады. Тілдің даму заңдарықоғамның даму заңдарына сәйкеспейді. Тілдің дамуытуралы қате көзқарастар болды. Мысалы , Н.Я. Марр тілдіңдамуы туралы мәселеде “сатылық даму теориясын” ұсынды. Тілді қондырмалық құбылыстың қатарына жатқызған Н.Я. Марр тіл дамуының әр түрлі сатысы бар және олсатылардың әрқайсысы белгілі бір қоғамдық формацияғасай келеді деп есептеді . Ол тілдің ескі сападан жаңа сапағакөшуі кенет қопарылыстар арқылы болады дейтін мүлдемқате көзқараста болды. Н.Я.Марр лингвистикалық заңдардысоциологиялық заңдармен ауыстырған болатын. Өз сөзіменайтқанда , ол “ семантикада ғана емес , морфологияда да салмақты тілдік құбылыстардың әлеуметтік –экономикалықфакторларға байланысты екендігіне аудара отырып, тілдамуының ішкі заңдарының маңызын төмендетуді” көздеді. Тілдің даму қарқыны туралы мәселе де маңыздымәселелердің бірі болып саналады. Бұл мәселе жайындаН.Я.Марр тілдің сатылық даму теориясын ұсынып , тілдіңескі сападан жаңа сапаға көшуі кенет жарылу жолыменболады деп есептеді. Бұл теорияның қате екендігі тіл біліміжайындағы 1950 жылғы дискуссияда көрсетіліп , тілдіңдамуы бар тілді жойып , жаңа тіл жасау жолымен емес, бар тілдің негізгі элементтерін өрістету , жетілдіру жолыменболатындығы, ал тілдің бір сападан екінші сапаға көшуіжарылу жолымен де , бірденг ескіні жойып, жаңаны орнатужолымен де емес, тілдің жаңа сапасы мен құрылымыныңэлементтерін бірте-бірте қорландыру жолыменболатындығы айтылып , бүтіндей тілдің эволюция жолымендамитындығы дәлелденді. Алайда , тілдің даму қарқыныоның барлық дәуірлерінде бірдей болмауы мүмкін. Жүздеген жылдар бойында елеулі өзгерістерге ұшырамағантіл белгілі бір дәуірде айтарлықтай өзгерістерге ұшырауымүмкін. 18. Грамматика: зерттеу нысаны және салалары. Қазақ тілбілімінде граммматиканың зерттелуі Грамматика — тілдің грамматикалык құрылысынзерттейтін ғылым. Адам ойды білдіру үшін ойынжеткізуге кажет сөздерді қолданады, бірақ жекесөздер байланысты ойды білдіре алмайды. Байланысты ойды білдіру үшін, сөздерграмматикалық құрылыс бойынша бір-біріменбайланысады. Сөздерді бір-біріменбайланыстыратын заңдылықтарды грамматиканыңморфология саласы зерттейді. Демек, морфологиядеп тілдің морфологиялық құрылысын зерттейтінғылым, яғни сөздің грамматикалық түрлену сипатынзерттейтін ғылым аталады. Морфология сөз құрамы мен сөз таптарын зерттейді Синтаксис сөз тіркесін, сөздердің өзара байланысу формаларын, сөйлемді т.б. зерттейтін ғылым.Тіл-тілдің өзара бір-бірімен байланысты екі жағы болады. Оның бірі-тілдің сөздік, екіншісі-тілдіңграмматикалық жақтары. Сөздің грамматикалыққасиеті сөздің сыртқы тұлғасы арқылы да, оныңмағынасы арқылы да көрінеді. Синтаксис- сөз тіркестері 2-ге бөлінеді еркін , тұрақты. сонымен қатар сөйлем мүшелерін де қарастырады. Сөздің грамматикалық мағынасы, ол мағынаны білдіретін көрсеткіштері морфологияның мәселесіне жатады. Сөздің грамматикалық мағынасы да, ол мағынаны білдіретін көрсеткіштері де сөздердің мағыналық топтарына байлаулы болады. Сондықтан морфология сөз таптарын да зерттейді. Грамматиканың екі бөлімібар, олар: морфология мен синтаксис. Грамматиканың бұл екі саласы бір-бірімен тығызбайланысты. 19. Грамматикалық формалар және мағыналар Грамматикалық форма орыс. грамматическая форма — грамматикалық мағынаның қалыпты (стандартты) көрінісінбілдіретін тілдік белгі. Әр түрлі тілдерде грамматикалықмағынаны білдіретін Грамматикалық форма — аффикстер(оның ішінде нөлдік), дыбыстық алмасулар ("ішкіфлекция"), екпін, қайталау, көмекші сөздер, сөздердін орынтәртібі, интонация арқылы көрінеді. Сөздері түрленетінтілдердегі морфологиялық тұлғалар дегеніміз белгілі сөзтаптарындағы сөздердін үнемі өзгеріп отыруы болыптабылады. Олар морфологиялық бірнеше мағыналарды да, бір мағынаны да білдіре алады, Мысалы, орыс тіліндегі затесімнін көпше атау септігі, етістіктін осы шағынын жекеше1-жақ тұлғасы т. б. Сөздін өзгеріске түскен барлықтұлғалары оның парадигмасын жасайды. 20. Грамматикалық категориялар. Қазақ тіліне тәнграммаикалық категориялардың басқа тілдерденайырмашылығы Грамматикалық категория – біртектесграмматикалық формалардың жиынтығыГрамматикалық категория болудың алғы шартымынадай: 1) бірнеше, кемінде екі грамматикалыкмагына болу керек; 2) ол (кемі екі) мағыналар бір- бірімен тектес, мәндес, ыңғайлас болу керек, әртектес магшналар грамматикалык мағына кұрайалмайды; 3) ол грамматикалык мағыналар қаншаматектес, ыңғайлас болса да, мысалы, тәуелділікмағына, екінші жағынан, бір-біріне карама-кайшыболып, мысалы, сол тәуелдіктегі жақ сияқты, яғни 1-жак 2-жакка, я 3-жакка кайшы, 2-жак 1-жакка, я 3-жакка кайшы келуі; 4) сөйтіп барып, эрі тектес, эріыңғайлас, әрі бір-біріне карама-қайшымагыналардың бірлігі, тұтастығы болуы; 5) солтектес магына да, қайшы магына да бөлек-бөлекбелгілі грамматикалық формалар аркылы берілуіжәне 6) олардың белгілі парадигмалық жүйе құрауыаркылы мағыналық-тұлгалық сэйкестік бір жиынтықболуы. Грамматикалық категория грамматикалықмағынамен, грамматикалық формамен тығызбайланысты. Грамматикалық мағына грамматикалық категорияның элементі ретінде өмір сүреді, соныңқұрамына кіреді 2. Қандай да бір грамматикалықкатегория болсын, ол кемінде екі түрлі формада көрінуі мүмкін. Грамматикалықкатегория біртектес грамматикалық мағыналардыбілдіретін грамматикалық формалардың жиынтығынан құралады. Грамматикалық категориялардың көпшілігі белгілі бір сөз таптарына телулі болады. М.: род,септік, көптік категориялары есімдерге тән болса,жақ,шақ,рай,етіс категориялары етістіктерге қатысты. Көптік категория – көп затты бір заттан ажырата білу үшін қолданылады. Септік категория. Бұл категория есім сөздерге тән. Заттар мен заттардың, заттар мен іс-әрекеттің арасындағы әртүрлі қатынастар – әртүрлі септіктер арқылы көрініс табады. Жақ категориясы – іс-әрекеттің қай жаққа (кімге) қатысты екендігін білдіреді. Шақ категориясы. Бұл – етістіктерге тән категория. Өйткені іс-әрекет уақытпен тығыз байланысты. Рай категориясы. Бұл да етістіктерге тән. Ол іс-әрекеттің іске асу мүмкіндігіне сөйлеушінің қалай қарайтындығын білдіреді. Етіс категориясы – етістікке тән. Ол іс-әрекеттің объектіге немесе субъектіге бағытталғандығын білдіреді 21. Грамматикалық тәсілдер Грамматикалық мағыналар, сөздердің арасындағы әртүрлі қатынастар тіл-тілде түрлі-түрліграмматикалық құралдар, амал-тәсілдер арқылыберіледі. Грамматикалық мағыналарды, сөздердіңарасындағы әр түрлі қатынастарды білдірудің жолыграмматикалық тәсіл деп аталады. Грамматикалық мағынаның берілу тәсілдері дегенұғым белгілі бір мағына типтерінің ( түрлерінің) не арқылы және қалай берілуінің тілдік қабат негізіндегіжиынтығы, тобы болып табылады да, ол өз ішіндежекелеген түрлерден тұрады. Міне грамматикалықмағынаның белгілі бір берілу тәсілінің бірнешетүрлері болуы мүмкін. Сол түрлер ол тәсілдің немесемағына берілудің жолдары деп аталады.Грамматикалық мағынаны білдірудің ең біріншітәсілі – семантикалық тәсіл. Ол – сөздіңлексикалық мағынасының абстракцияланып, жалпылануы арқылы іске асады. Сөйтіп, жалпыграмматикалық мағына пайда болады. Екінші – синтетикалық тәсіл. Грамматикалық мағынаныңсинтетикалық тәсіл арқылы берілуінің тіл біліміндебірнеше жолы бар. Олар: қосымша қосылу жолы, яғни грамматикалық тұлғалардың ( формалардың) үстелуі арқылы грамматикалық мағынаның берілуі, префикс қосылу жолы, яғни сөзге префикс ( пристафка ) қосылу арқылы грамматикалықмағынаның берілуі ; ішкі флексия жолы, яғни сөздіңішкі кейбір дыбыстарының өзгеруі, алмасуы, қосылуы арқылы грамматикалық мағынаның берілуі; екпін арқылы, яғни екпіннің өзгеруіменграмматикалық мағынаның берілуі, супплетивті жол, яғни грамматикалық мағынаның жеке-жеке сөздерарқылы берілуі. Үшінші аналитикалық тәсіл.Аналитикалық тәсілдің бірнеше түрі , жолы бар. Олар: негізгі сөздердің тіркесуі арқылыграмматикалық мағынаның берілуі ( мысалы , алтын сағат, темір күрек, ағаш үй, шәкірт бала сияқтытіркестерде алғашқы зат атаулары алтын, темір, ағаш, шәкірт екінші зат атауын білдіретін сөздерментіркесу арқылы заттық мағынада емес, қатыстық-сындық мәнде қолданылған ) негізгі сөз бен көмекшісөздің ( көмекші етістік, шылау, т.б) тіркесуі арқылыграмматикалық мағынаның берілуі, сөздердіңқосарлануы арқылы грамматикалық мағынаныңберілуі, сөздердің орын тәртібі арқылыграмматикалық мағынаның берілуі, дауыс ырғағы, интонация арқылы грамматикалық мағынаныңберілуі. Аффиксация тәсілі – түбірге немесе негізгеаффикстер жалғану арқылы грамматикалықмағынаның берілуі. Аффиксация тәсілі – түбірге немесе негізгеаффикстер жалғану арқылы грамматикалықмағынаның берілуі. Қосарлану тәсілі. Екі сөздің қосырлануы да грамматикалық мағынаны білдірудің тәсілі ретіндеқызмет етеді Көмекші сөздер тәсілі. Тілде негізгі атауышсөздермен бірге көмекші сөздер де болатындығыбелгілі. Атауыш сөздерде дербестік болса, көмекшісөздерде дербестік жоқ. Сондықтан да, олараффикстерге ұқсас қызмет атқарады Сөздердің орын тәртібі – граматикалық мағына туғызатын тәсіл Екпін тәсілі. Сөз екпіні тиянақсыз, яғни жылжымалы болса, ол да грамматикалық тәсіл ретінде қызмет атқарады Интонация тәсілі. Екпін сөзге қатысты болса, интонация – фразаға, сөйлемге қатысты болады 22. Морфологияның зерттеу нысаны. Морфологияныңнегізгі ұғым-категориялары 23. Қазақ тіліндегі түбір морфемалар мен аффикстікморфемалардың өзіндік ерекшеліктері 24. Қоғамдық шарттасу теориясы 25. Еңбек айқайы теориясы 26. Тіл білімінің теориялық және пратикалық мәні 27. Сөз тіркесі және оның түрлері 28. Тілдердің өзара әсерлері 29. Сөздердің аналитикалық формалары 30. Деривациялық мағынаға ие қосымшалар 31. Сөз таптарының шығуы мен дамуы 32. Тілдің жалпы заңдары мен жеке заңдары 33. Сөз таптары мен олардың топтастырылуы туралытұжырымдар 34. Синтаксис және оның зерттеу нысан. Синтаксистіңішкі жүйесі Синтаксис ( гр. σύνταξις - құру, тәртіп, амал-тәсіл ) - сөзтіркесі туралы, сөйлем туралы ғылым. Сөйлеу дағдысыбойынша сөздер өзара белгілі бір жүйемен тіркеседі. Солтіркестердің де, сөйлемдердің де өз жүйелері, өз заңдарыболады. Синтаксис сөйлеудің қалыптасу ережелерінзерттейді. оның зерттеу объектісі: сөз тіркесі, сөйлем, синтаксистік тұтастық. Сөз тіркесі туралы түсінік. Қазақтілінің синтаксисі грамматикалық ілім ретінде екі саладазерттеліп келеді: сөз тіркесінің синтаксисі, сөйлемніңсинтаксисі. Соңғысы өз ішінен жай сөйлем синтаксисі, құрмалас сөйлем синтаксисі болып жіктеледі. 35. Жай сөйлем синтаксисі Жай сөйлембір немесе бірнеше сөз бен сөз тіркестеріненқұралып, тиянақты бір ғана ойды білдіретін сөйлем. Жайсөйлемнің негізгі ерекшелігі — құрамындағы сөздер өзарабір-бірімен семантикалық бірлікте болады, екпін тұтастығы, сөздердің орын тәртібі сақталады. Құрылымы жағынан жайсөйлем бір сөзден де, екі не одан да көп сөзден де тұрады. 36. Құрмалас сөйлем синтаксисі Құрмалас сөйлемдер екі немесе онан да артық жайсөйлемдердің бірігуінен жасалып, күрделі ойды білдіреді. Құрмалас сөйлемдердің құрамына енген жай сөйлемдерграмматикалық және мазмұн жағынан бір-біріменбайланыса түседі. Құрмаластың құрамындағы жайсөйлемдер бір-бірімен салаласа және сабақтасабайланысады. Мысалы: Қорқып тұрған атты алқымынаналды да, омбы қардан шығармай жығып алды. Бұл – салаласа байланысқан құрмалас сөйлем. Алғашқы сөйлеммен екінші сөйлемнің баяндауыштары тиянақты болып, екеуі тең дәрежеде байланысып тұр. Желге тұмсығын төсеп, белгілі иіс күтті. Бұл – сабақтаса байланысқан құрмалассөйлем. Алғашқы сөйлемнің баяндауышы тиянақсыз болып, екіншісіне бағына байланысып тұр. Бірінші жай сөйлемдіекіншісінен бөліп, өз алдына жеке айтуға келмейді. 37. Жай сөйлем және оның түрлері Сөйлем мүшелерінің қатысуына қарай жай сөйлем бірнешетүрге бөлінеді: 1) жақты және жақсыз сөйлем; 2) жалаң және жайылма сөйлем; 3) толымды және толымсыз сөйлем; 4) атаулы сөйлем. жүктеу/скачать 54,14 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|