Тіркеу нөмірі 204-ж Регистрационный №204-ж

106
№ 3 (55), 2012   
 
 
                                   Региональный вестник Востока
Анализ  фактического  материала  показал,  что  вербализация  в  тексте  не-
нормативных отношений приводит к эмоциональному воздействию текста на 
адресата и наблюдателя. Поскольку подобные отношения присущи всему чело-
вечеству, то такие аномальные тексты будут эмоциональными для всех людей, 
ибо глобальное СП охватывает все человечество, весь окружающий мир и язык 
как таковой (субъект-объект-язык-деятельность).
Многократное нарушение норм в одном и том же тексте, особенно когда вы-
сказанные адресантом мысли, поведение противоречат его собственным инте-
ресам, когда употреблены необычные для него языковые средства, приводит к 
возрастанию эмоционального воздействия текста [4]. Такое положение – па-
радоксальное. Можно выделить следующие виды подобных парадоксов:
– идеологический;
– сословный; 
– классовый; 
– семейный;
– лингвистический; 
– ситуативный.
Один из источников эмоционального воздействия текста на адресата и на-
блюдателя – акцент, т.е. любое социально значимое отклонение от норм язы-
ка (обычно-литературного). Выделяются акценты:
– иностранный;
– социальный;
– территориальный. 
Эмоциональное  воздействие  акцента  складывается  из  двух  компонентов: 
внешнего и внутреннего. Внешний зависит от 
межнациональных, межклас-
совых, межгрупповых, личностных отношений и носит временный харак-
тер. Внутренний постоянен и зависит от чисто языковых, системных отношений. 
Эмоциональное воздействие акцента сводит до минимума, если говорящий ста-
новится членом микроСП адресата и наблюдателя.
чувства (эмоции) вызываются тем, что сказано в тексте (смыслом) и как это 
сказано (языковым стилем). Для реальных коммуникантов важнее смысл, чем 
стиль, т. к. первое затрагивает непосредственно их личные интересы.
любое слово в тексте эмоционально насыщенно, если оно многозначно или 
имеет омонимы, способные создать двусмысленность при реализации двух се-
мантических структур. Это реализация понимается адресатом и наблюдателем, 
что обычно происходит, когда оба коммуниканта принадлежат к общенародному 
социальному полю и микроСП адресанта (автора). 
Таким образом, любое нарушение нормальных отношений между компонен-
тами, создающими тексты, эмоционально значимо для адресата и наблюдателя, 
если они принадлежат к одному СП с говорящими.
СПИСОК лИТЕРАТУРЫ
1. Новиков А.И. Семантика текста и ее формализация / А.И. Новиков. – М., 1983. – С. 30.
2. Храпченко М.Б. Текст и его свойства / М.Б. Храпченко. – ВЯ, 2, 1985. – С. 29.
3. Шабес В.Я. Событие и текст / В.Я. Шабес. – М.: Высшая школа, 1989. – С. 13.
4. лосева л.М. Как строится текст / л.М. лосева. – М., 1980. – С. 91.
А.Г. Хачатрян

107
Шығыстың аймақтық хабаршысы   
 
 
                                       № 3 (55), 2012
ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ
ӘОЖ 821.512.122.09
А.Қ. Сейпутанова, Л.А. Омариева
С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Өскемен қ.
ЖАНАТ ӘСКЕРБЕКҚЫЗЫ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ КЕЙІПТЕУДІҢ 
МИФТІК СИПАТЫ
Жанат Әскербеккызының поэзиясы, ондағы ақындық үн, мифтік ойлау ерекше талантты 
қажет  етеді.  Поэзиясындағы  көріністер,  тылсым  дүниелердің  жандануы  ақын  өлеңдерінің 
асқан  шеберлігін  көрсетеді.  Ақындық  шабыт,  пәлсафалық  ойлау,  өлеңдегі  ырғақ  Жанат 
Әскербеккызының даралық сипатын танытады.
Поэзия Жаната Аскербеккызы показывает особый характер и мифические мышления поэ-
та. В поэзии Жаната Аскербеккызы олицетворяется характер и мифический облик поэта, его 
мечты, стремления.
Poetry of Janat Askerbekkizi shows the special character and mythical thinking of poet. Character 
and mythical look of poet, his dream, aspiration are personified in the poetry of Janat Askerbekkizi.
Жанат  Әскербекқызы  қазіргі  поэзияға  Нұрлан  Мәукенұлы,  Тыныштықбек 
Әбдікәкімов,  Светқали  Нұржанов,  Гүлнар  Салықбаева,  Маралтай  Райымбеков 
сынды ақындар тобындағы толқынмен бірге келді. Аталмыш ақындарға белгілі 
әдебиеттанушы ғалым Р. Нұрғали: «...бұл ұрпақ ұлттық дәстүрлерді ғана емес, 
әлемдік үздік үлгілерді жақсы игерген, әдеби дайындығы, эстетикалық талғамы 
аса мол толқын», – деп баға береді.
Шығыс  Қазақстан  өңірі,  Тарбағатай  ауданының  тума  таланты  көнедегі  «Көк 
түріктер әуенін» жаңғыртып, бүгінгі поэзияға өзіндік өрнек салған Ж. Әскербек-
қызы қазақ поэзиясында 1980 жылдардан бастап таныла бастады. Содан бері 
«Ғарыш  билер  ғұмырымды»,  «Қаракөз  бұлақ»,  «Қаңтардағы  қызыл  гүл»,  «Көк 
түріктер әуені», «Қаз қанатындағы ғұмыр» т.б. жыр жинақтарының авторы ретін-
де қалың жұртшылыққа мәлім. Қай жыр жинағында болмасын, ақын қаламына 
тән нәзік сыршылдық, тылсым дүние саздары, табиғатпен үндестік, сағыныштың 
мұңлы әуені көрініс беріп отырады. Сондай-ақ, өлеңдерінде адам ғұмырындағы 
қуаныш  пен  қайғы,  махаббат  сезімінің  тылсым  сырлары,  жалғыздықтың  жан 
азабы,  адам  рухының  екіұдай  болып  жарылуы,  өмір  мен  өлім  арасындағы 
күрес, ғарыштық әуендер, қамшының сабындай пенде ғұмыр мен мәңгілік уақыт 
сарыны, адам мен табиғат арасындағы диалектикалық байланыс немесе қара-
ма-қайшылық, бағзы заманнан жеткен мифтік сарын – желідей тартылып, сан 
алуан  сөз  кестесімен  құбылып,  бейнелі  бедер  тауып,  ақынның  қайталанбас 
даралық сипатын танытып, стилін айқындай түскен. 
Қазақ жазба әдебиетінде кейіптеу тәсілі Абай поэзиясынан алғаш көрініс тап-
қаны белгілі. Мұндағы кейіптеудің өзі көне мифтегі анимизммен сабақтасып жа- 
тыр. Бұл туралы ағылшын ғалымы Э. Тэйлор өзінің «Алғашқы қауымдық мәде-
ниет» атты еңбегінде анимизмнің мифологиялық мәніне, шығу тарихына, оның 
екі бөлігін: жан мен өзге рухтар туралы, жанның өлімнен кейінгі әрекетіне, тірілу 

108
№ 3 (55), 2012   
 
 
                                   Региональный вестник Востока
туралы түсініктерге, болашақ өмір, екінші мәрте өлім, өлілер әлеміндегі рухтың 
саяхаты туралы түсініктерге, жер үсті және жер асты әлеміндегі жағдайларға, 
анимизмнің діни табиғатына жан-жақты талдау жасайды [1, 259-б.]. Мифология-
лық сөздікке жүгінсек, «Анимизм – қоршаған орта мен табиғат құбылыстарының 
рухы,  жаны  бар  деп  пайымдалған  түсінік.  Анимизм  алғашқы  қауымдық  дін 
негізінде және алғашқы адамдардың табиғат күштері алдындағы дәрменсіздігі-
нен туындаған. Мифология анимизмді орманның, таудың, ағаштардың, бұлақ-
тың, өзеннің, жел мен толқынның жаны бар деген сенімінен туындағанына куәлік 
етеді. Жыл мезгілдерінің ауысуы, тасқынның болуы, дауыл, т.б. құбылыстарды 
ежелгі  адамдар  табиғаттың  жанды  күштері  түрінде  түсініп,  адамға  тән  іс-әре-
кетке  ие  адам  бейнесінде  қабылдаған»  [2,  121-б.].  Ғалым  С.  Қасқабасов  осы 
анимистік наным-сенімнің көркем әдебиеттегі кейіптеумен сабақтастығын көне 
мифтің көркем мифологияға айналуы ауқымынан қарастырады [3, 91-б.]. Кейіп- 
теу  үлгілері  қазақ  фольклорынан  бастап  бүгінге  дейінгі  әдебиетте  де,  өзге 
халықтың көркем туындыларында да көптеп кездеседі. Мифтік сипаттағы кейіп-
теу үлгілерін жазба әдебиет поэзиясында, жоғарыда айтқанымыздай, Абайдан 
бастап  Мағжан  Жұмабаев,  Мұқағали  Мақатаев,  Тыныштықбек  Әбдікәкімов, 
Есенғали Раушанов, Жанат Әскербекқызы сынды ақындар шығармашылығынан 
молынан  ұшыратуға  болады.  Мысалы,  Тыныштықбек  Әбдікәкімов  поэзиясын- 
дағы мифтік сипат ақындық дүниетанымының кеңдігін, көзқарасының тереңдігін  
әрі  дүние  құбылысты  қабылдауында  ешкімге  ұқсамайтын  даралығын 
байқатады:
... Қайдасың сен, бауырым – қоңыр тауым?!
Қайдасың сен, самал жел – қарындасым?!
Қайнамайды мендегі қалайша қан:
(Қаңтарда да көрмедім балауса қар!)
Көз алдымда барасың сен үзіліп,
Көде мұртты Далам-ай, селеу сақал!
Түсіндіре алар ма мұны ғалым,
Түйсіктердің сайрағыш тілі қане?
Көрсетпеші бұралқы итке айналып,
Ағысы жоқ арнаның ұлығанын! [4, 23-б.].
Бұл  өлеңнің  өн  бойында  лирикалық  қаһарман  өзін  табиғаттың  бір  бөлшегі 
ретінде танытса да, айналаға көрік беріп, мен мұндалайтын тауынан, бетті өбетін 
самал желінен, «көде мұртты, селеу сақал» даласынан айырылып, сұлу табиғат-
тың сұрқы кетіп, әдеміліктің ауылы алыста қалғанын, соған кінәліні іздегендей 
ғалымнан  жауап  сұрауы  мифтік  таным,  түсініктің  адамзат  санасының  даму 
барысында трансформацияға ұшырап, басқа мақсатқа – көркемдік-эстетикалық 
қызметке  ауыса  отырып,  экологиялық  мәселені  көтеруімен  ерекшеленеді. 
Осы  орайда  Жанат  Әскербекқызы  мен  Тыныштықбек  Әбдікәкімовтің  ақындық 
әлеміндегі  адам  мен  табиғат  арасындағы  диалектикалық  байланыс,  табиғат 
трагедиясын суреттеу өзара үндес болғанымен, әр ақынның өзіндік сөз саптау 
үлгісі, дара стилі айқын аңғарылады. Жанат ақынның:
Бәрінен де жұрт оны биік депті...
Тұратын-ды сол терек сүйіп көкті,
Сайтан құйын бір күні ойнақтап кеп,
А.Қ. Сейпутанова, Л.А. Омариева

109
Шығыстың аймақтық хабаршысы   
 
 
                                       № 3 (55), 2012
ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ
Тамырымен қопарып жұлып кетті.
Жатты терек. Жай емес жылап жатты.
Жансыз ағаш, зар-мұңын кім аңдапты.
Жапырағы төгіліп көз жасындай
Жүрер  жолда  көлденең  сұлап  жатты...  [5,  45-б.],  –  деген  өлең  шумағында 
«сайтан құйынның онақтап кеп» теректі тамырымен қопарып, жұлып кетуі, яғни 
өктем  күштің  әлсізге  әлім  жеттік  жасауы  және  теректің  де  адамға  тән  әрекеті 
кейіптеле  суреттеліп,  сол  арқылы  лирикалық  қаһарманның  көңіл  күйі  табиғат 
суретінің  бойына  сіңіп,  өзгеше  бір  көркемдік  тәсілмен  өрнек  тауып,  ақынның 
өзіне  тән  стилін  танытқан.  Сайтан  құйынның  қиянатшыл  әрекетінен  қорғана 
алмаған  теректің  халі  трагедиялық  қалыппен  көрінген.  Көркемдік  шындық 
тұрғысынан  терек  болып  бейнеленген  образдың  ақиқат  өмірдегі  нәзік  жанды, 
қорғансыз қыз табиғатынан еш айырмасы жоқ деуге болады. Өлеңдегі сайтан 
құйын  да  өмірдегі  жағымсыз  сипаттағы  типтерге  ұқсас.  Жоғарыдағы  талдау 
мифологиялық  ойлау  жүйесіне  тән  анимистік  наным-сенімнің  көркемдік  ойлау 
шеңберінде  метафоралық-символдық  мәнге  ұласа  отырып,  сыршыл  сезімге 
толы  өлеңнің  өзегі  болғанын  аңғартады.  Жанат  Әскербекқызының  көптеген 
өлеңдерінен  күндізгі  күйбің  тіршіліктен,  пенде  ғұмырдан  ақын  тыныш  тауып, 
өзімен-өзі  қалып,  табиғатпен  емін-еркін  сырласып,  ғарышқа  құлаш  сермеуі 
күннің түнге ұласқан шағы, әсіресе қызыл іңір екенін байқау қиын емес. Демек, 
ақындық шабыт айтып келмесе де, күндіз көкейде тоғытылған ой түн баласында 
маза таптырмай, ақын қиялына қиял қосып, оны табиғаттың бүтін бір бөлшегіне 
айналдырады. Мысалы, Ақынның «Ай екеуіміз...» атты диалогке құрылған өлеңі 
мынадай экспозициямен басталған: «...Тамыз айында тым қашықтағы ауылыма 
сапар шектім. Пойыздан түскен соң да жеңіл машинамен талай жол жүру керек. 
Кештете шыққанбыз... «Халің қалай?» деп жұлдыз біткен жамыраса бастап еді, 
Айдың сабырлы да, салқын әрі өктем үні оларды сап тыйды. Оң қапталымда, 
биікте, бір қырынан жайғасып алған Ай қалмай ілесіп келеді, тоқталмай әңгіме 
айтып келеді... Бір сәтте мен өзімді ауылыма қарай Ай жетелеп әкеле жатқандай 
сезіндім...  Қараңғылық  қоюланған  сайын  Ай  айқындала  түсті.  Менімен  бірге 
жүріп келеді... Жүзіп келеді. Айтқан әңгімесі де тым қызықты, тым мұңды, тым 
әсерлі...» Енді өлеңнен үзінді келтірсек:
Ай:
... Білесің бе,
Мен туралы аңызды?!
Сол аңыздың түбі шындық тәрізді.
Маған мәңгі рух болып қонақтап,
Ақын біткен әңгіме айтар маңызды...
Мен Адамнан
Айға айналған екенмін,
Талай ғасыр тылсым сырды көтердім.
Пенде біткен пенділіктен қажыса,
Түнге ілесіп жанашыр боп жетермін... [5, 50-б.], – деп ақынға Айдың сыр ашып, 
адамға тән іс-әрекет танытуы қазақи мифтік наным-сенімнен туындаған кейіп- 
теу тәсілінің ұлттық сипатын аңғартады. Қараңғыда қашанда киелі Ай мен жұлдыз 
адамға  жолсерік  болып,  талай  аңыз-әңгіменің  арқауы  болып,  халықпен  бірге 

110
№ 3 (55), 2012   
 
 
                                   Региональный вестник Востока
жасап келе жатқаны белгілі. Ай мен ақынның сырласу диалогі жанды суретті көз 
алдымызға әкеледі. Ай ақынға өкпе-назын былайша білдіреді:
Терезеңе телмірдім,
Тілдесер деп...
Көз қиығын салмадың,
Күнге шөлдеп.
Күнді күттің –
Сонда мен жылап тұрдым,
Бұл қылығың жабысып мың кесел боп.
Тәтті ұйқыңды күзеттім
Білмедің де,
Үнім жүрді булығып
Түн демінде.
Жарық қана тұрады көлегейлеп,
Өштігім жоқ әйтпесе
Күнге мүлде... [5, 49-б.].
Ақын  Айға  жауап  қайтаруда  оның  жанына  жақын  әрі  мұң  шағар  түнгі  досы 
екенін жеткізе отырып, ішкі көңіл күйін танытқан:
Жарықты сүйемін –
Сен де жарықсың. 
Налып жүр едім –
Сен де налыпсың,
Айым...
Тілдескім келеді
Тылсым үндермен.
Құлағым тұнды 
Күрсінулерден...
Күнді іздегенім,
Үміт қуғаным,
Өзімше мұңды ұмыт қылғаным...
... Бәрібір саған
Жуық тұр жаным. [5, 49-б.].
Ақын өлеңінің соңында: «Ауылға кіре берісте Ай тура алдымда тұрды. «Көрдің 
бе, сені мен аман-есен үйіңе жеткіздім. Әзірге!» деп күбірлегендей болды да... 
үнсіз қалды...» деп аяқтауынан әлемдегі құбылысты өзіндік түйсікпен қабылдап, 
өзі  құлақ  түрген  дыбыстарға  елеңдеп,  ақындық  әлемнің  кеңістігін  барынша 
шарлап,  тылсым  сырды  көрікті  оймен  көмкеріп,  көркем  сөзбен  оқырманына 
жеткізгенін аңғарамыз.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Тэйлор. Первобытная культура / Тэйлор. – М., 1939.
2. Мифологический словарь. – М., 1990.
3. Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы / С. Қасқабасов. – Алматы, 1984.
4. Әбдікәкімов Т. Ашам хаттары / Т. Әбдікәкімов. – Алматы, 1993.
5. Әскербекқызы Ж. Қаз қанатындағы ғұмыр / Ж. Әскербекқызы. – Алматы, 2007.
А.Қ. Сейпутанова, Л.А. Омариева

111
Шығыстың аймақтық хабаршысы   
 
 
                                       № 3 (55), 2012
ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ
UDK 314 (=512, 122) (574)
K.B. Nurpeisova 
S. Amanzholov East Kazakhstan State University
ATTITUDE TOWARDS ABORTION OF REPATRIATES FROM MONGOLIA AND 
ETHNIC KAzAKHS IN MONGOLIA BY THE RESULT OF SAMPLE SURVEY
Мақалада Маңғолиядан келген репатрианттар мен Маңғолиядағы этникалық қазақтардың 
түсік  жасау  мәселесіне  қатысты  көзқарастары  жайында  жүргізілген  iшiнара  тексерудің 
нәтижелері қарастырылған
В статье приводятся отношении к аборту репатриантов из Монголии и этнических каза-
хов в Монголии по результатам  выборочных обследований 
The  article  provides  the  result  of  sample  survey  on  attitude  towards  abortion  of  repatriates  from 
Mongolia and ethnic Kazakhs in Mongolia
Abortion is considered to be one of the major problems worldwide. Abortion is the 
early and technical termination of a pregnancy which is caused in several ways. The 
reasons for abortion are different. For example: unwilling pregnancy, the postpone-
ment of a pregnancy, economical reasons or a child of unmarried couple, gender pref-
erences, sex-selective abortion, neglect of female children and health reasons. Many 
researchers conducted surveys to examine attitude toward abortion issues. 
This article examines abortion as seen by respondents and the attitude towards 
abortion of repatriates from Mongolia and Ethnic Kazakhs in Mongolia according to 
the result of a socio-demographical analysis of research by sample survey. Survey 
results considered the influencing factors on reproductive
 intentions, as rural or urban 
areas of residence of respondents, age groups of respondents, the actual number of 
children. To measure attitudes towards abortion of repatriates and ethnic Kazakhs 
in Mongolia we ask several questions to test under which conditions the respondent 
views abortion as an acceptable. In order to find out how respondents see abortion 
and what they think about it, the following questions were asked: Could you please 
describe what the abortion is in your opinion? Respondents had four alternatives to 
choose from: (1) Abortion is a common medical procedure; (2) Abortion is a serious 
medical operation that influences women’s health, but it is better to have an abortion 
than to have an unwanted child; (3) Abortion is valid only if birth is a serious threat to 
mother’s health or fetus has an anomaly; (4) Abortion is not allowed under any cir-
cumstances. Only one alternative was allowed to be chosen.
Abortion as seen by respondents according to the age groups. Table 1 shows 
the analysis of respondents’ interpretation of abortion by the age group. Differences 
among the distributions of women’s perception of abortion within the age groups are 
statistically significant at the level of 5% only in the case of the age group of 17–19 
years old respondents and in other cases they have been found insignificant. Among 
the repatriates and ethnic Kazakhs it is not typical to get rid of the female fetus in the 
womb, which is practiced in many countries. Respondents consider abortion to be a 

112
№ 3 (55), 2012   
 
 
                                   Региональный вестник Востока
sin and think that it is acceptable only in case when a fetus has an anomaly and is 
a threat to mother’s health. However, there are women who start seeing abortion as 
a medical procedure and consider it a solution in case of unwanted child. More than 
a quarter of repatriates of the older age group think that abortion is not acceptable 
under any circumstances (see Table 1).
Table 1 – Abortion as seen by respondents according to selected age groups, repatriates (Kz) and ethnic 
Kazakhs (MG), sample, 2009 (%)
Abortion as seen by respondents
The age group of respondents
17–19*
25–29
35–40
55–60
Kz MG Kz MG Kz MG Kz MG
Abortion is a common medical procedure
0
5
5
5
10
6
1
8
Abortion is a serious medical operation that 
influences women’s health, but it is better to have 
an abortion than to have an unwanted child
1
9
5
10
10
16
10
13
Abortion is valid only if birth is a serious threat to 
mother’s health or fetus has an anomaly
90
75
75
65
67
63
61
61
Abortion is not allowed under any circumstances
9
11
16
20
13
15
27
17
Total
100 100 100 100 100 100 100 100
Notes: Student test for the age groups of 17–19 years p=0.023, 25–29 years p=0.452, 35–40 years 
p=0.475, 55–60 years p<0.097
Difference between distributions is significant at the level of: (*) 5%, (**) 1%, (***) 0.1%.
Source: Own survey data
Abortion as seen by respondents according to the place of residence. The 
analysis of respondents’ understanding of abortion by the place of residence is repre-
respondents’ understanding of abortion by the place of residence is repre-
by the place of residence is repre-
sented in Table 2.  Differences among the distributions of women’s perception of abor-
tion within the given categories of the place of residence are statistically insignificant 
at the level of 5% for all cases. Regardless of the place of residence, respondents 
from both countries think that abortion is a sin and see it as acceptable only in case 
of fetus’ anomaly and if there is a threat to mother’s health. However, repatriates from 
rural areas are more loyal towards abortion than women from urban and remote ar-
eas.
Abortion as seen by respondents according to educational level. The analy-
sis of respondents’ understanding of abortion by educational level is represented in 
Table 3.  Differences among the distributions of women’s perception of abortion within 
the given educational categories are statistically insignificant at the level of 5% for all 
cases. Regardless of the educational level, respondents from both countries consider 
abortion to be acceptable only if fetus has an anomaly and there is a threat to wom-
an’s life. However, more than a quarter of repatriates with vocational education are 
more traditional and think that abortion is not acceptable under any circumstances. 
Such an opinion can be found even among the women with higher education.
K.B. Nurpeisova

113
Шығыстың аймақтық хабаршысы   
 
 
                                       № 3 (55), 2012

жүктеу/скачать 4,03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: