«Вітчизнянанаука: сучаснийстан,актуальніпроблемитаперспективирозвитку»

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

229 

 

 

Ақлий  нуқсони  бор  болалар  соддалаштирилган  ёзма  ёки  о ғзаки  информацияни олишлари керак. 

Инклюзив таълим махсус эхтиёжли болаларга доимо ўз оиласи маҳалласи ва қариндош уруғлари даврасида бўлишга 

имкон беради.

 

Умумтаълим мактабларида ўз соғлом тенгкурлари қаторида ўқийдиган болаларни ўқитиш ва таълим 

беришни тўғри ташкил қила билиш ҳар бир ўқитувчини масъулиятли бурчи бўлиб қолиши керак. Нуқсонли болаларни 

ҳаётда  ўз  ўрнини  топишига  кўмаклашиш,  келажакда  ўз  меҳнати  эвазига  ҳаёт  кечириш  кўникмасни  шакллантириш 

ўқитувчиларимизнинг олдида турган асосий вазифалардан биридир.

 

 

 

Алла Мамієва

 

(Київ, Україна)

 

 

ШЛЯХИ ВДОСКОНАЛЕННЯ ТЕХНІКИ ЧИТАННЯ

 

 

Гуманізація  освіти  і  направленість  школи  на  розвиток  особистості  поставили  перед  початковою  ланкою 

проблеми формування в учнів інтересу до читання, міцних навичок свідомого читання, елементарного літературного 

морально –

 

естетичного розвитку, формування читання як міжпредметного вміння.

 

Виходячи з загальної задачі розвитку особистості дитини, початкова школа повинна сформувати молодшого 

школяра як свідомого читача, який виявляє інтерес до читання, володіє міцними навичками читання (на рівні даного 

віку), засобами самостійної роботи з прочитаним текстом і дитячою книгою.

 

Випускник початкової школи повинен володіти вивчаючим читанням –

 

свідомо, правильно і досить виразно 

читати незнайомий текст цілими словами вголос (80 –

 

95 слів) та “мовчки” (на 50 і більше слів швидше, чим при читанні 

вголос). Це мінімальний рівень, без якого неможливе подальше повноцінне читання [2, с. 12].

 

Щоб навчитись читати, треба перш за все навчитись слухати чуже читання, сприймати й розуміти зміст тексту, 

який  читають  інші  люди;  для  зрозумілої  переробки  змісту  важливий  переказ,  розповідь  про  прочитане,  тобто  усна 

мова.

 

У другому класі темп читання вголос (40 –

 

60) слів за хвилину, мовчки

 

(45 

–

 

70). Розвиток

 

поля читання до двох слів шляхом спеціальних вправ.

 

Практичні  дії:

 

орієнтовка  при  читанні  на  сукупність  слів  всередині  речення,  спец.  вправи  на  сприйняття 

сполучень слів.

 

У  III  класі  набувають  навичок  свідомого  читання  мовчки  науково  –

 

пізнавальних  і  художніх  творів. 

Розвивається поле зору до трьох слів (20 –

 

25 слів).

 

Практичні  дії:

 

орієнтовка  на практичні  дії  з  текстом:  помітки,  підкреслювання,  виділення  головного  і  т.  д.  у 

спеціальних додаткових до підручника матеріалах (кратках). Складання графічних схем тексту, зв’язків його змістових 

блоків. Складання партитури читання: визначення дійових осіб з тексту, емоціональних поміток, пауз різної тривалості, 

логічних акцентів.

 

4 клас

 

Свідоме читання тексту мовчки з темпом, більшим, ніж читання вголос на 50 та більше слів, розвиток поля 

читання до 35 знаків (4 –

 

5 слів). Учні графічно зображують структуру творів, виділяють опорні назви, опорні слова; 

складають  план  з  орієнтиром  на  конкретні  операції,  практично  складають  каталогічні  картки,  анотації  на  книгу  (по 

зразку).

 

Необхідною умовою при розвитку навичок читання є використовування практичних дій учнів з матеріалом. 

Для додатку для підручників, у яких не можливі помітки і практичні дії, створені зошити на друкованій основі та картки. 

Вчитель може замінити їх у

 

своїй роботі картками або звичайними зошитами для читання [3, с. 45].

 

У цих матеріалах розміщуються відривки з текстів основного підручника і завдання, які кожен учень повинен 

виконати сам. Використовуються різні види практичних дій: підкреслювання важливого у тексті, емоційно –

 

оцінюючої 

лексики,  потрібної  думки  і  т.д.,  розставляння  умовних  знаків  (визначення  темпу  читання,  пауз,  логічних  наголосів, 

визначення структури тексту), виписування слів і речень по завданню, запис своїх думок, оцінок, відношень, порядок 

дій з матеріалом, зображення схематичного плану тексту, запис словникового плану.

 

Усні  працюють  з  деформованим  текстом,  встановлюють  логічні  зв’язки,  визначають  тему  тексту  і  його 

частини.

 

Для учнів другого класу можна приготувати картки –

 

завдання

 

для оволодіння різним розумінням тексту при 

самостійному  читанні.  Вони  побудовані  по  принципу  вибору  запропонованих  відповідей  по  змісту  тексту  (вибрана 

відповідь відмічається знаком “+”, якщо вона відповідає змісту, і “ –

 

”, якщо не відповідає).

 

Учню початкових класів необхідно дати уявлення про ознайомлюване читання, тобто читання “мовчки”, щоб 

сприйняти  основний  матеріал,  який  міститься  у  тексті,  і  вивчити  його  більш  детально.  Цей  вид  читання 

характеризується неповним розумінням тексту (70 %).

 

Вивчаюче читання “мовчки” –

 

це читання “очима” без зовнішніх мовних рухів. Наявність читання пошепки і 

ворушіння губами говорять про перехідну форму від читання вголос до читання мовчки і не може вважатись читанням 

про себе. Якщо темп читання мовчки не перевищує темп читання вголос, значить воно ще не сформувалось.

 

Починається навчання елементам мовчазного читання з кінця 1 року навчання, коли дитина починає читати 

контекст, а вправи у читанні “очима” окремих слів і речень проводились по “Букварю” [3, с. 67].

 

У сучасних умовах читання “мовчки” набуло провідного значення. Це пов’язано, передусім, із соціальними 

умовами, які змінились та потребують інших кількісних і якісних вимог до об’єму та засобу сприйняття інформації.

 

При читанні мовчки психофізичний механізм спрощується, так як процеси переробки інформації замикаються 

на читаючому, а процес видачі її відсутній. Проте, за рахунок послаблення ефективності слухового і більш –

  

менш  значного  скорочення  діяльності  мовнорухливого  каналу  можуть  інтенсифіцируватись  процеси 

розуміння, запам’ятовування та засвоєння прочитаного. Темп зорового сприйняття підвищується в два рази. Мовчазне 

читання забезпечує розвиток любові до великого читання книжок.

 

Відомо, що швидкість читання і розуміння при читанні мовчки у деяких учнів, які закінчили початкову школу, 

незначно перевищувала результат при читанні вголос (на 20 –

 

40 слів) і тільки у швидко читаючих вголос вона досягла 

200 

–

 

250 слів за хвилину [3, с. 96].

 

Оволодіння  основами  техніки  мовчазного  читання  повинно  проходити  паралельно  з  навчанням  читанню 

вголос. При цьому співвідношення цих форм повинно змінюватись на користь першого.

 

230 

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

 

 

На етапі оволодіння грамотою провідне місце належить читанню вголос, з яким мовчазне читання чергується 

у кожній вправі при загальному відношенні 70 % і 30 % (перші два роки навчання).

 

На  етапі  формування  вміння  і  звички  читати  коротко  сюжетні  тексти  чергування  обох  видів  читання  може 

складати приблизно 50 % і 50 % (третій рік навчання).

 

На етапі регулярного самостійного класноо та позакласного читання цього співвідношення повинно змінитись 

від 30 % до 70 % на користь читання “мовчки”.

 

Розвиваючи навички читання “мовчки”, треба постійно наполегливо контролювати розуміння дітьми текстів, 

які вони читають [1, с. 10].

 

Вправи для вироблення уваги до слова і його частин

: 

Пропонуються слова та зв’язний текст для безпомилкового сприйняття різними групами учнів індивідуально: 

на більший час –

 

повільно читаючим, на менший –

 

швидко читаючим (текст показується на рахунок “раз”, “два”, “три”, 

потім на “раз”, “два” і, наостанок, на рахунок “раз”); учні його читають мовчки, потім промовляють.

 

У II класі вводяться для сприйняття слова, які складаються з трьох складів, у III класі –

 

даються зразу два –

 

три слова, у четвертому –

 

чотири –

 

п’ять.

 

Вправи, які розвивають гнучність та швидкість читання вголос та мовчки, вміння вгадати наступний текст:

 

З  метою  чіткого  розмежування  дітьми  читання  “мовчки”  та  “вголос”;  а  також  попередження  активного 

зовнішнього проговорювання при читанні мовчки вводиться вправа “Губи”.

 

До міцно ступлених по команді читати “про себе” діти прикладають палець лівої руки, чим підкріплювалась 

психологічна установка на мовчазне читання.

 

Для  розвитку  мовного  вгадування  (антиципаційного  сприйняття  тексту)  з  моменту  переходу  до  читання 

зв’язних  текстів  вводиться  вправа  “Вгадай”.  Картки  з  реченням,  в  яких  немає  закінчень  окремих  слів.  Читаючи  ці 

речення вголос, треба спонукати дітей читати їх “про себе”, усно відтворюючи відсутні закінчення.

 

= Ми з татом сьогод ( –

 

ні) піш (

-

ли) в кі (

-

но).

 

Для розширення фіксаційного поля до розмірів слова середньої довжини

 

(п’ять –

 

шість букв) призначеня вправа “Фотооко”.

 

Стовпчики 4, 5, 6 –

 

буквених слів, які показувати по одному; час для

 

кожного  слова  фіксується:  1,0;  0,75;  0,5;  0, 25 

c

.  Діти  зчитують  слова  мовчки. Для контроля  після  кожного 

десятка слів вчитель запитує, чи було представлене таке –

 

то слово [4, с. 60].

 

Для підвищення верхнього кордону індивідуального діапазону швидкості на основі збільшення фіксаційного 

поля,  розвиваючої  антиципації  і  удосконаленої  розумової  переробки  можна  використати  вправу  “Блискавка”.  Вона 

полягає  в  чергуванні  читання  у  комфортному  режимі  з  читанням  на  максимально  доступній  кожному  швидкості 

читання мовчки з читанням вголос.

 

Помічники читання

 

Застосування  тренажерів  вносить  в  учбовий  процес  елементи  новизни  та  цікавості,  викликає  у  школярів, 

особливо молодших, великий інтерес, стимулює їх увагу.

 

Дидактичні тренувальні засоби відрізняються від тренажерів необхідністю свідомого вибору заданого об’єкту 

з  маси  можливих  та  проведення  з  ними  різних  операцій.  Вони  служать  підкріпленню  та  закріпленню  автоматизму 

виконання розумових дій.

 

Використання  ДТ,  ДТЗ  в  учбовому  процесі сприяє  підвищенню  самостійності при  виконанні  дітьми  вправ і 

індивідуалізації  темпу  виконання.  Завдяки  їх  використанню  розширюється  можливість  керувати  щвидкістю 

зчитування,  самостійна  робота  школярів  стає  більш  активною,  вносяться  ігрові  стимули  у  процес  навчання, 

підсилюється його мотивованість і доступність [4].

 

Отже, для ефективного розвитку в учнів навичок читання необхідно

 

чітко розмежовувати роботу з читання 

вголос та мовчки; розрізняти види роботи щодо читання учнями відомого (наприклад, з попереднього слухання) та 

нового матеріалу.

 

Під  час  навчання  читання  слід  додержуватися  комунікативного  підходу,  розглядаючи  читання  як  засіб 

спілкування  (у  широкому  розумінні  слова).  Тому  першорядним  завданням  слід  вважати  розвиток  уміння  розуміти 

прочитане під час самостійного першого читання, а під час читання вголос –

 

уміння донести текст до слухача.

 

Ефективним  засобом  навчання  повинні  стати  тестові  матеріали,  які  мають  змогу  виявити  ступінь 

сформованості  різних  сторін  навички  читання:  розуміння  слова,  речення,  цілого  тексту,  правильність,  виразність 

читання вголос тощо.

 

У розробці таких матеріалів важливо об’єднати зусилля вчителів –

 

практиків, методистів, науковців.

 

 

Література

: 

1. 

Жуковский В. Н. Индивидуализация обучения технике чтения на начальном этапе средней школы: автореферат / 

В.Н. Жуковский. –

 

К.: [б.и.], 1992. –

 

18 с.

 

2. 

Заїка  О.  Формування  навички  свідомого  читання  у  молодших  школярів  як  передумова  успішного  навчання  в 

основній школі / О. Заїка // Українська л

-

ра в загальноосвіт. шк. –

 2007. 

–

 

№ 6. –

 

С. 11–

14. 

3. 

Іванова Л. І. Удосконалення темпу читання молодших школярів як психолого –

 

педагогічна проблема / Л. І. Іванова 

// Психолого –

 

педагогічні основи гуманізації навч.

-

вих. Процесу в шк. Та ВНЗ. –

 

Рівне: РЕГІ. –

 2003. 

–

 

Вип. 4. ч. 1. 

–

 

С. 20 –

 209. 

4. 

Лелюх Ю. Перспективи комунікативно  –

 

мовленнєвого розвитку школярів на уроках читання / Ю. Лелюх // Нова 

пед. думка: Наук.

-

метод. журн. –

 

Рівне, 2008. –

 

№3. –

 

С. 55–

58. 

 

 

Қ.С. Маниева

 

(Тараз қаласы, Казахстан)

 

 

АБАЙДЫҢ МУЗЫКАЛЫҚ МҰРАЛАРЫНЫҢ БҮГІНГІ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕДЕГІ ОРНЫ

 

 

Абай ақын ретінде өлең шығарған және қазақ дәстүрі бойынша өлеңге ән де шығарды. Оның әндері халыққа 

жылдам  және  кең  таралып  кетті.  Осының  өзі  ақынның  көзі  өткен  соң,  оның  музыкалық  шығармашылығын 

зерттеушілерге  тың  материал,  қомақты  азық  болды.  Ерекше  дарын  иесі  Абайды  даналыққа  жетелеген  білім  мен 

өнерге құлшынысымен соны меңгеруіне шарт түзген асқан қабілеті екенінде дау жоқ. Осындай дарынның артында 

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

231 

 

 

өшпес  мұра  қалдыруына  қызмет  еткен  қазақтың  халықтық  ән

-

күйі,  ауыз  әдебиеті,  ғасырлар  бойы  қалыптасқан 

мәдениеті.

 

Бұл туралы ақынның музыкалық шығармашылығын зерттеген В.Дернова: “Народную поэзию Абай глубоко 

усвоил

 

еще в раннем детстве. Сын всевластного и деспотичного правителя рода Тобыкты Кунанбая Ускенбаева, он 

уже в юрте своего отца мог слышать знаменитейших акынов, принимать у себя заезжего певца и оказывать знаки 

всяческого уважения его искусству считалось честью для каждого хозяина, тем более для правителя рода, обойти 

брату  которого  несмог  бы  ни  один  певец”  дей  келе,  дала  тұрғындарының  барлығы  дерліктей  домбыра  тартып  ән 

салады, жыр

-

дастандарды жатқа айтады [1Б.28]. Осыған үйрету жастар тәрбиесінің құрамды бөлігі болатынын ол осы 

сөздерімен жоғарыда келтірген біздің пікірімізді де қуаттай түседі.

 

Абайдың музыкалық шығармашылығын зерттеген Т.Әлімқұлов оның әндерін орыс халық әндеріне ұқсатады, 

тіпті  оны  дәлелдегісі  де  келеді  [2].  Әрине,  ақынның  Семей  секілді  ХІХ  ғ.  екінші  жартысында  қазақ  даласындағы 

мәдениет  орталығы  болған  қалада  әртүрлі  ұлттардың  халық  әндерімен  қоса  еуропалық  музыканы  да  тыңдағаны, 

арнайы  тыңдамаса  да  естігені  анық.  Осылардың  барлығы  тоғыса  келіп,  оның  ән  шығаруына  әсері  болғаны  анық. 

Алайда,  төл  шығармаларды  сөзсіз  басқа  бір  ұлт  музыкасына  теңей  беру  де  артық  секілді.  Абай  сынды  дарынды 

адамдардың қабілеті көпқырлы болатынын педагог, психолог, әлеуметтанушы, антрополог ғалымдар айтып келеді. 

Сондықтан ақынның ән шығару өнерін басқаларға теңемей

-

ақ жеке өз басына қиюға да тұрарлық.

 

Өнертанушы  С.Өтебаева  ақын  әндерінің  насихатталуы  мен  оларға  жазылған  шығармалар  ауқымының 

кеңейгенін, мысалы, хорға өңделіп, симфониялық оркестрге салынып, әншілерді сүйемелдеумен қоса М.Төлебаев, 

Ғ.Жұбанова, С.Мұхаметжанов, Л.Хамиди, Қ.Қожамяров, Н.Тілендиев, А.Молодов, К.Мусин, М.Сағатов сынды белгілі 

өнерпаздардың ақын өлеңдеріне ән шығаруын, ақын мұрасының эстетикалық тәрбиеге шарт түзетін бір қыры ретінде 

қарастырады. Ол ақынның өңделген шығармалары жайлы “мұндай өңдеулер, халықтың қосылып, ән айту дәстүрімен, 

бүгінгі профессионалдық вокалдық

-

хордың орындаушылық шеберлігі мен мәдениетінің арасындағы байланысты және 

көп дауысты хорға оның жанры мен формаларын қабылдауға тыңдаушы жұртты баулиды” деп, эстетикалық тәрбиелік 

мәнін де атап көрсеткен [3].

 

Абай  әндерінің  ерекшелігіне,  тәрбиелік  маңызына  тәнті  болған  зерттеуші  С.Күзембаева  [4]  оның  қазақ 

музыкасына жаңа жол салғанын айта келіп, ол “Абай әндерінің өлең құрылысы, музыкалық тілінің көркемдік байлығы, 

әуен

-

сазы мен мақам жүйесінің ерекшеліктері, өлшемдік

-

ырғақтық құрылысына тән негізгі белгілері, түрінің ұйқастығы 

Қазақстан  композиторлары  үшін  ерекше  мектеп  болды”  дегеніне  қарап,  ақын  мектебінің  даму  тапқанын,  оның 

шәкірттерінің  де  жалғасқанын  байқауға  болады.

 

Өйткені,  ақын  әндерінің  көптеген  камералық,  симфониялық 

шығармаларға,  хор  және  опера  музыкалық  шығармаларға  арқау  болып  оның  үлгісінде  жаңа  әндер,  романстардың 

туындағанын бұған мысал ретінде айтуға болады.

 

Ақын әндерінің орындалуы және таралуы, тәлім

-

тәрбиелік маңызы жайлы сөз қозғаған зерттеуші, мәдениет 

қызметкері М.Алиасқаров “ән салған адамға құрғақ айғайға баспай, әннің қыры мен сырын түсіне білу де оп

-

оңай іс 

емес” дей келе, Абай әндерінің ерекшелігін “Біржан сал, Ақан серінің әндері өзектесіп, өзара ұқсасып жатса, ал Абай 

шығарған әндердің әуен құрылысы түрліше” екенін атап өтеді [5].

 

Белгілі Абайтанушы З.Ахметов ақындық өнер мен ән

-

күй арасындағы қатынас туралы айта келіп, ақынның өз 

сөзін халыққа жеткізудің бір жолы, сөз өнері мен ән өнерін ұштастыру арқылы пікірін елге тарату, халықты тәрбиелеу 

дей келе: “Абай әдебиетті идеялық, көркемдік жаңа биікке көтере отырып, оқушысына идеялық, эстетикалық тәрбие 

беруді,  басқаша  айтсақ,  әдебиеттің  өмірдегі  атқаратын  қызметін  арттыруды  бірінші  мәселе  етіп  қойды”  деген  [6]. 

Зерттеуші ғалым ақынның ән мен күйді, өлең, жырды халық өмірінің қайнар бұлағынан шыққан баға жетпес өнер дей 

келе, “өлең мен ән

-

күйді ол халық өмірінің, арман

-

қуанышы мен мүддесінің, қайғысының, ой

-

сезімінің тамаша көрінісі” 

деп санады, ол ақынның өз шығармаларына сүйене отырып, поэзия туралы өлеңдерін талдайды.

 

Біз  бастапқы  пікірлерімізде  ақынның  ән  шығармашылығын  оның  өлеңіндегі  мазмұнына  қарап  отырып, 

эстетиканың санаттары тұрғысынан талдау керек екенін айтқан едік. Осы пікірімізге орай талдасақ, Б.Елеуғожин оны 

атын атап, түсін түстемегенімен ақынның ән өнеріндегі эстетикалық талғамын осы эстетика санаттары тұрғысынан 

қарастырғанын байқаймыз. Тек ол бұны нақтылап айтпаған, мысалы, ол “махаббат тақырыбына шығарған әндерінің 

бәрінен  де  сарғайған  сағыныш  лебі  сезілгенімен,  онда  жарқын  үміт  те,  астарлы  үгіт  те  бар”  дегені  осы  әндерінің 

махаббат қасіреті санатына қатысы бар екенін көрсетеді.

 

Абайдың музыкалық дарынына түрткі беріп, ән шығаруына жетекші болған орыс достарынан естіген орыс, 

украин  халық  әндері,  астанада  (Петербурда)  оқитын  балалары  да  орыс  әндерін  айтып,  скрипка,  гармошка, 

мандолинада  ойнап,  әсем  сазды  ақын  құлағына  сіңіре  бергенін  зерттеушілер  Б.Елеуғожин,  Б.Г  Ерзакович, 

В.П.Дернова т.б. жазады.

 

Жалпы  ақын,  композитор  Абайдың  музыка,  соның  ішінде  ән  өнеріне  қатысты  идеяларын  екі  топқа  бөліп 

қарастыруға болады. Оның бірі өнертану бағытында болса, екіншісі тікелей музыкалық мұрасына байланысты. Белгілі 

болғандай  өнертану  –

 

бұл  музыканың  философияға  қатысты  тұсы  және  сол  арқылы  оның  адамның  күнделікті 

тұрмысы, өміріне байланысты, қоғамдық құбылыстар мен табиғат  және басқалармен ұштастырып талдауды талап 

етеді. Біз зерделеп көрген ақынның философиясына, эстетикасына, педагогикасы мен психологиясына байланысты 

еңбектерден Абайдың өнертану саласына қатысты бір де бір жекелеген мақала не көлемді еңбек кездестіре алмадық. 

Сондықтан  өз  шама

-

шарқымызға  және  алға  қойған  мақсатымызға  байланысты  ақынның  музыка  өнерін  тануға 

байланысты философиясын алғаш рет эстетикалық тәрбие беру мәселесімен ұштастыра қарастырдық.

 

Ақын мұрасын қай қырынан болса да зерттеген ғалымдардың барлығы бірдей оның арнайы педагогикалық, 

психологиялық не болмаса музыкатануға қатысты еңбек жазбағанын, осы пәндерге қатысты идеялары мен пікірлерін 

оның әдеби мұрасынан айқындап алып, іс

-

тәжірибесіне ендіруге болатынын айтып келеді. Ғұлама ақынның осындай 

аса  маңызды  және  күрделі  көзқаратар  жүйесінен  маңызды  орын  алатын  бір  тұсы  –

 

эстетикалық  талғамы  мен 

талаптары.  Ақын  шығармалары  арқылы  эстетикалық  тәрбие  беруде  оның  осы  ой

-

пікірін  ескеру  жұмысты 

ұйымдастырудың  нәтижелі  болуының  кепілі  деген  ойдамыз.  Осыған  орай,  ақынның  ән  эстетикасына  болғаны 

көзқарасын шама

-

шарқымызға қарай талдап, оның педагогикадағы алатын орнын пайымдау керек деп ұйғардық.

 

Эстетика  жалпы  сезім  әлеміне  қатысты  ілім  болып  тұрмыстың  әр  түрлі  құбылыстарының  адамның  жан

-

дүниесіне болған әсерін философия тұрғысынан тануға мүмкіндік береді. Осы тұрғыдан келгенде ақынның аталмыш 

өлеңі эстетиканың барлық жақтарын қамтыған. Атап айтсақ, жалпы қандай болмасын өлеңнің

 

өзі әнімен қоса кейде 

тіпті әуені болмасада адамның сезім әлеміне бағытталған. Ән  –

 

сол сезімді қозғайтын күшті және әсері мол құрал. 

Сол  себепті  эстетикалық  тәрбие  туралы  сөз  қозғағанда  ән  туралы  көп  айтылады  және  әні  бар  өлең  халыққа  кең 

тарайды, тәрбиелік қызметін толымды өтейді.

 

232 

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

 

 

Ақын осы өлеңінде адамның көңіл

-

күйінің сан алуан қырларын қамтығын және әнмен байланыстырған. Ол 

адам неге қуанса да, қайғырса да ән салады? деген сұрақ қояды:

 

Көзінің жасын тимай жылап жүріп,

 

Зарланып неге әнге салады ол?

 

Өмірдегі қызығың бәрі өлеңмен... –

 

деген сұраққа жауап іздеу барысындағы ақынның ой

-

өрісінен эстетиканың 

барлық  санаттарына  өлең  мен  әннің  қатысы  бар  екендігін  көреміз.  Демек,  адам  қуанғанда  және  қайғырғанда  ән 

салады. Осы өлең туралы М.О.Әуезов “Қайғы

-

қуаныш

 

болса да бәрі өлеңмен келеді, өлеңсіз өмір қызық па дейді. 

Туғанда  шаттық  өлеңмен  қарсы  алып,  өлген  адамның  қасиетін  де  өлеңмен  айтып,  ол  дүниеге  өлеңмен  шығарып 

салудың себебін айтады” –

 

деп келтірген [7].

 

Ақын  шығармаларын  эстетиканың  негізгі  санаттары  тұрғысынан  талдау  ғана  оның  негізгі  пікірін  оқушылар 

тарапынан  толық  меңгеруге  шарт  түзеді.  Сондықтан  Абай  Құнанбайұлының  өзі  шығарған  әндері  және  оның 

өлеңдеріне  жазылған  композиторлардың  әндері  арқылы  эстетикалық  тәрбие  беруді  ұйымдастыруда  студенттерді 

алдымен осы әндердің әуенін мажор, минор үндестіктері арқылы талдауға, одан соң барып эстетиканың санаттары 

тұрғысынан оның мазмұнын талдауға үйрету керек деп ұйғардық.

 

Алдымен  эстетиканың  санаттары  бойынша  топтастырып,  одан  соң  әр  өлеңді  өз  ішінде  осы  санаттар 

тұрғысынан талдаған жөн. Атап айтсақ, эстетиканың әсемдік, сұрықсыз, асқақ, сайқымазақ, қасіретті санаттарының 

мазмұнын студенттер жете меңгеріп, оның музыка өнеріндегі сипаты мен өлең сөздегі бейнесін тани білу эстетикалық 

тәрбиені дұрыс ұйымдастырап, жүзеге асырудың кепілі болып табылады.

 

Эстетикалық тәрбиенің аса маңызды құрамдас бөлігі –

 

көркемдікті сезіну, көре білу, сонымен қатар оны түсіну 

және  соның  төңірегінде  ой  жүргізу  болып  табылады.  Бұған  эстетиканың  негізгі  ұғымдарын  меңгерту  арқылы  қол 

жеткізуге  болады.  Олар  көркем  суретте  –

 

реңі  бояуларын,  жарық  пен  көлеңкенің  мәнін  тани  білу,  формаларын 

меңгеру, ал музыка мен ән өнерінде дыбыстар мен олардың үндестігі, ырғақ пен жылдамдық, т.б. білу, солар туралы 

ұғымдар мен түсініктері болуы керек.

 

Бұл мәселелерді шешу үшін арнайы ұйымдастырылған жұмыс жүйесі жасалып, студенттердің біртіндеп және 

бірізділікпен білім жинақтауы, жинақтаған тәжірибесін талдауына жол аша білетіндей болу талабы қойылады. Белгілі 

эстетика  танушылар  мен  эстетикалық  тәрбие  ілімін  зерттеуші  ғалымдар  оның  құрамын:  эстетикалық  талғам 

қалыптастыру,  эстетикалық  қабылдауын  ұйымдастыру,  эстетикалық  сезімін  тәрбиелеу,  эстетикалық  мұра  мен 

эстетикалық қызығуын дамыту, эстетикалық белсенділігін арттыру –

 

деп қарастырады.

 

Жоғары  оқу  орындарында  эстетикалық  тәрбие  жұмыстарын  ұйымдастырудағы  басты  нысана  –

 

ақын 

шығармаларының  эстетикалық  санаттар  тұрғысынан  талдануы.  Сол  арқылы  жастарды  жақсы  мен  жаманды, 

көргенсіздік пен әдептілікті ажыратуға мән беруге тәрбиелеуге болады. Бұл қазіргідей жастар арасында адамгершілік 

пен ізгілік құнсызданып, оған қатысты ұғымдар мән жағынан алмасып отырған кезде ерекше маңызды.

 

Жоғары оқу орындарындағы кредит жүйесінің құрамдас бөлігі –

 

студенттердің өзіндік жұмысын ұйымдастыру. 

Сол себепті біз мынадай тапсырмаларды орындауы керек деп ұйғардық:

 

1 Абай Құнанбайұлының өмірі және шығармалары туралы мәліметтер жинап, қысқаша анықтамалар жазу.

 

2 Абайдың ақындық өнері мен ән

-

күй туралы толғаныстары.

 

3 Ақын –

 

әрі композитор.

 

4 Абайдың музыкалық шығармашылығы.

 

5 Абай шығармаларындағы музыка, ән туралы тәлімдік пікірлер.

 

6 Абай әндерінің тәрбиелік мәні.

 

7 Абай әндерінің эстетикалық маңызы.

 

8 Абай өлеңдеріне жазылған әндер эстетикалық тәрбие іс

-

шараларында.

 

9 Оқушы жастарға эстетикалық тәрбие беруді ұйымдастыру.

 

10 Өзіндік жұмыстардың нәтижесін байқау мақсатында қорытынды сабақ ретінде шағын конференция өткізуді 

ұсынамыз.

 

Өзіндік  жұмысты  орындауда  студенттер  мынадай  іс

-

әрекеттерді  жүзеге  асырады:  ақын  өмірінің  маңызды 

тұстары бойынша анықтама жазып, оған сабақ үстінде ауызша сипаттаулар беруге даярлану; Талдау үшін берілген 

мақаланы оқып шығып, өз пікірін білдіру, ақындық пен әншілік арасындағы байланысты пайымдап, ауызекі айтып беру; 

мақаланы оқып шығып, тезис жазу, оны көпшілік алдында қорғау; оқып талдау үшін берілген кітаптарды тақырыптар 

бойынша  музыка  тарихы  мен  теориясы  тұрғысынан  талдау  жазып,  пікірсайыс  өткізу,  жоспарын  жасау;  ақынның 

“Біреудің  кісісі  өлсе,  қаралы  –

 

ол”,  “Өлең  –

 

сөздің  патшасы  сөз  сарасы”  өлеңін  талдау  және  өлең  мен  ән,  музыка 

арасындағы байланыстың сипатын эстетикалық санаттар тұрғысынан ашып көрсету; тезис жазып, ауызша түсіндіру; 

“Құлақтан  кіріп  бойды  алар”,  “Құр  айғай  бақырған”  өлеңдерінің  тәрбиелік  мәнін  пайымдап,  эссе  жазу;  эстетикалық 

санаттарды  ақын  әндерімен  және  өлең  мазмұнымен  салыстырмалап  талдау;  ақын  шығармаларын  және  оған 

жазылған  әндерді  эстетикалық  санаттар  тұрғысында  талдау;  эстетикалық  тәрбиені  ұйымдастырудың  жаңа 

технологиясын қолдану жолдарын іздестіру және сипаттамалар жазу, т.б жұмыс түрлерін ұсынуға болады.

 

жүктеу/скачать 8,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: