Єл-Фараби атындаѓы Ќаз¦У оќу-єдістемелік кешені

Оқу-әдістемелік кешен әл-Фараби атындағы ҚазҰУ 10-бет 36 беттен 
Қылмыстылықтың динамикасы -
белгілі бір кезеңдегі қылмыстылықтың деңгейі мен құрылымының 
өзгеруі, оның қозғалысы. Динамиканы анықтауға байланысты үш түрлі есеп түргізуге болады: 
1) ағымдағы талдау - 1 жылға жүргізілетін есеп; 
2) жүйелік талдау - жыл сайынғы, бесжылдық сайынға, онжылдық сайынғы қылмыстылықтың қозғалысын 
анықтау; 
3) қылмыстылықтың мерзімдік өзгерістерін талдау. 
Осы үш түрлі есеп мынандай үш түрлі әдіспен жүзеге асады: 
базистік, жалғаспалы, интервалдарды 
біріктіру әдісі. 
 Базистік әдістің
негізгі ерекшелігі басқа барлық жылдардың көрсеткіштері бір жылдың ғана 
көрсеткішімен салыстырылады және сол салыстырылушы (базис) жылдың көрсеткіші 100 пайыз деп алынады. 
Сол жылмен салыстыра отырып есеп жасағанда артып кетсе тек қанша процентке артып кеткендігі ''+'' таңбасы 
қойыла отырып жазылады, ал керісінше болса ''-'' таңбасы қойыла отырып жазылады. 
 
Келесі 
жалғаспалы әдіс 
алдыңғы әдіске ұқсайды, дегенмен, бұл әдісте бір ғана жыл базис деп 
алынбайды, оның орнына үнемі алдыңғы жыл алынып отырады.
Мысалға, Қазақстандағы қылмыстылықтың қозғалысын 1990 жылдың көрсеткішімен (базистік әдіс) және 
алдыңғы жылдарымен (жалғаспалы әдіс) салыстырып шығайық. 
Ж
ыл
дар
Қ
ылм
ыс
-
тылық
-т
ың 
дең
ге
йі
1990 
ж
ылм
ен
са
лыс
тыр
ған
да
Ал
ды
ңғ
ы 
ж
ылд
ар
-м
ен
са
лыс
тыр
ған
да
19
90 
148053 
- 
- 
19
91 
173858 
+17,4% 
+17,4% 
19
92 
200873 
+35,6% 
+15,5% 
19
93 
206006 
+39,1% 
+2,5% 
19
94 
201796 
+36,2% 
-2% 
19
95 
183913 
+24,2% 
-8,8% 
19
96 
183977 
+24,2% 
+0,03% 
19
165401 
+11,7% 
-10% 
0,1
1
10
1
2
3
4
5
Ïàéäàºîðëûº-çîðëûºøûë ºûëìûñòàð 
Êiñi ¼ëòiðó
°éåë æûíûñòû àäàìäû 
çîðëàó

Оқу-әдістемелік кешен әл-Фараби атындағы ҚазҰУ 11-бет 36 беттен 
97 
19
98 
142100 
-4% 
-14% 
19
99 
139431 
-5,8% 
-1,87% 
20
00 
150790 
+1,8% 
+8,14% 
20
01 
152168 
+2,7% 
+0,91% 
20
02 
135151 
-8,7% 
-11,18% 
20
03 
118 
485
 
-19,9% 
-12,3% 
Үшінші 
интервалдарды біріктіру әдісінің 
бар айырмашылығы - бір жылдың ғана емес бес 
жылдықтардың, онжылдықтардың немесе елу жылдықтардың көрсеткіштері алынып, жоғарыдағы екі әдістің 
бірін қолдана отырып есеп жүргізіледі. Ол көрсеткіштерді қоса отырып, абсолюттік санын алуға да, не болмаса 
олардың орташа көрсеткішін де алуға болады. Мысалға, 1960 жылдан бері қарайғы қылмыстылықтың 
көрсеткіштерінің әрбір он жлдығын алып көрелік (3-суретті қараңыз). 
О
нжыл
дық
-та
рда
ғы 
қы
л
м
ыс
ты
-л
ық
 
О
н 
жыл
 
бо
йы
на
 
жа
са
л
ға
н 
қы
л
м
ыс
-та
р с
ан
ы
 
О
нжыл
дық
та
ғы 
орта
ша
 кө
рсет
кіш
 
60
-жыл
да
рда
ғы 
кө
рсет
кішп
ен
 
са
л
ыс
ты
рға
нда
 
Ал
дың
ғы 
онжыл
дық
пе
н 
са
л
ыс
ты
рға
нда
 
Ә
р б
ір 
 
10
 
00
0 
ха
л
ы
ққ
а 
ша
ққ
анда
ғы 
ко
эф
ф
иц
ие
нт
 
ХХ ғ. 60-
жылдары 
4434
44 
44344,
4 
- 
- 
47,2 
ХХ ғ. 70-
жылдары 
5544
18 
55441,
8 
+25 
+25 
43,6 
ХХ ғ. 80-
жылдары 
9785
90 
97859 
+120 
+76 
62,5 
ХХ ғ. 90-
жылдары 
1745
408 
174540
,8 
+293 
+78 
124,2 
3-сурет. Қазақстан Республикасындағы қылмыстылықтың соңғы 40 жылдағы динамикасы 
 

Оқу-әдістемелік кешен әл-Фараби атындағы ҚазҰУ 12-бет 36 беттен 
 
3. Латенттік қылмыстылық. 
Латенттік қылмыстылық 
дегеніміз әр түрлі себептермен құқық қорғау 
органдарының назарынан тыс қалған қылмыстардың жиынтығы
. Ол латынша latens сөзінен шыққан, ол 
жасырын дегенді білдіреді. Мысалға теңізде қалқып жүрген мұзарттың (айсберг) су бетінде бізге көрініп жүрген 
бөлігінен су асты көрінбейтін бөлігі әлдейқайда көлемді болады. Криминология дәл осындай Архимед ашқан 
физикалық заңдылыққа бағынбаса да қылмыстылық мәселесі туралы осы бір заңдылықты мысал ретінде 
келтіруге болады. Өйткені қылмыстылықтың көрінетін бөлігінен де жасырын бөлігі (латенттік) көлемді болып 
келеді.
Мысал үшін неміс ғалымы К.Майердің жүргізген зерттеуі бойынша анасының өз баласын өлтіруі фактісі 
бойынша оннан бірі ғана құқық қорғау органдарына мәлім болады, ал заңсыз аборт жасау 1/100; қарапайым 
ұрлық - 1/20; ірі мөлшердегі ұрлық - 1/8; тонау - 1/5; алаяқтық - 1/20 т.б.
Латенттік қылмыстардың екі түрі
бар: жасырын (табиғи) және жасырылған (жасанды). Алғашқысы 
табиғи жолмен әр түрлі себептермен құқық қорғау органдарына хабарланбағандар. Мысалға, есік алдындағы 
ұрланған нәрсеге ‘’садақа’’ деп ешкімге жүгінбеу. Ал соңғысы құқық қорғау органдарына хабарланғанмен де осы 
органдардың қызметкерлерінің өз қолымен жасырылған қылмыстар. Оның да себептері әр түрлі болуы мүмкін: 
өзінің жақсы жұмыс істейтіндігін көрсетіп қылмыстылықтың ашылу көрсеткішін жоғарылату үшін, жеңіл-желпі 
қылмыстарға бола әуре болмас үшін шағымды тіркемей қою, қызметкерлердің пара алуынан қылмыс туралы із-
түзсіз жоқ қылу т.б. Осы соңғысы теңіз бетіне қалқып шыққысы-ақ келеді, бірақ құқық қорғаушылар күштеп 
төмен басады (4-суретті қараңыз). 
Кейбір авторлар үшінші бір латенттік қылмыстылықтың түрін ұсынады - ол дәлелденбей қалуына 
байланысты қысқартылған істер. Бірақ мұнымен келісе қою қиын. Себебі бұл бәрібір зерттеледі, 
қылмыстылықтың жалпы картинасын анықтауға сеп болады. Латенттік қылмыстықтың мәнін аша кету керек. 
Оның мәні құқық қорғау органдарына хабарланбай қалғанында емес. Әңгіме хабарланған күнде де зерттеуден 
тыс қалғанында. Оның назардан тыс қалуы қылмыстылықтың жалпы картинасын бұрмалайды. Өмірде шын 
мәнінде 100% қылмысқа біз есеп жасап, сақтануымыз, алдын алуымыз, жоспар құруымыз қажет болса, латенттік 
қылмыстылықтың кесірінен оның бір бөлшегін ғана (мысалға 40%) зерттеп қорытынды жасаймыз. Ал бөлшек 
бүтіннің заңдылығын қашанда бере бермейді. Осы жерде латенттік қылмыстылықтың жағымсыз салдарын айта 
кетейік, ол: 
-
қылмыстылықтың шын мәніндегі мөлшері, деңгейі, құрылымы, динамикасы, әкелген зияны туралы 
пікірді бұрмалайды; 
-
қылмыстылықты болжаудың дұрыстық деңгейін төмендетеді, қылмыстылықпен күресудің бағытын 
анықтауда қиындық туғызады; 
-
жасалған қылмыс үшін жауаптылықтың болмай қоймайтындығы туралы принципті жүзеге асыруға 
кедергі келтіреді; 
-
құқық қорғау органдарының беделін түсіреді; 
-
қылмыстылықтың, әсіресе, рецидивтік қылмыстылықтың өсуіне сеп болады; 
-
азаматтардың қылмыстылықпен күресудегі белсенділігін бәсеңдетеді. 
Жасалып жатқан қылмыстардың бәрі бірдей мөлшерде жасырылуға қабілетті. Латенттілік деңгейіне қарай 
қылмыстар үшке бөлінеді: 

жүктеу/скачать 0,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: