ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п
жүктеу/скачать 1,11 Mb. Pdf көрінісі
|
Ezhelgi dauir adebieti Kelimbetov (1)
| ҔЮеЮҕ әвгЯжгпі МаЯкризм-ленинизм ілімі бойънча,
пЮржтылыҗ әдебиес саЯифън кезеңдеЯге бҲліп, дә- игегҗвгрі. тіЯлет — біЯ жағънан, ҕоғамнъң жал- пъ дамт заңдълъҕсаЯъна, ал екінчі жағънан, әдебиес дамтънъң Ҳзіне ғана сән белгі- рипассаЯға негізделті сиір. Демек, ежелгі ҕазаҕ әдебиесінің саЯифън дҰЯър жүйелет үчін ең алдъмен мънадай екі жәйссі мъҕсап еркеЯт чаЯс: БіЯінчіден, адамзас ҕоғамънъң жалпъ дамт заңдълъҕсаЯън, ронъң ічінде казаҕ фалҕънъң ҕалъпсаръп, саЯифи кезеңдеЯіне ъҕпал ескен әлетмессік-акономикалъҕ және раьри-ҕоғамдъҕ уаксоЯлаЯдъ жесе білт кеЯек. Екінчіден, кҲЯкем әдебиессің ҕоғамдъҕ-арсесикалъҕ мәні мен ҕъзмесінің Ҳрт, жесіле сүрт расълаЯън, ран ҕилъ әдеби ағъмдаЯдъң пайда болт жолдаЯън, әдеби жанЯлаЯ мен әдеби сәрілдеЯдің дамт кезеңдеЯін, с. б. санъп-білт ҕажес. МаЯкрсік-лениндік ғълъми месодологиьға негізделген ровес әдебиессант ғълъмъ ҕазаҕ әдебиесінің саЯифън зеЯссеп-білтде роңғъ ЖълдаЯъ едәтіЯ игіліксі ірсеЯ съндъЯдъ детге боладъ. Әйсре де сүЯкі сілдер фалъҕсаЯдъң ежелгі әдеби еркеЯскічсеЯін саЯифи, әдеби, сілдік, асногЯауиьлъҕ с. б. сҰЯғъдан санъп-білтге ҕасърсъ пЯоблемалаЯ да аз емер. Белгілі ғалъм Б. Кенжебаев ҕазаҕ фалҕънъң бҰЯън-роңдъ әдебиесінің саЯифън сҲмендегідей кезеңдеЯге бҲліп, жүйелеп ҕаЯарсъЯадъ: 1. Ежелгі әдебиес, бҰл дәтіЯ VI—XV ғаръЯлаЯ аЯарън ҕамсидъ. БҰл кейініЯек ҕазаҕ фалҕънън, ҕҰЯамъна енген ҕазаҕ Ят-сайпалаЯънъң ежелгі Ят, Ұлър дәтіЯлеЯіндегі әдебиесі. ЕЯсе кездегі сүЯік Ят-сайпалаЯъмен біЯге жаралған оЯсаҕ әдебиес. 1 М Мағатин. Ҕадъм заман ктәгеЯі, Кісапса: Алдарпан, Алмасъ, 1970, 5—6-бессеЯ. 9 2. Ҕазаҕ фандъғъ дәтіЯіндегі (XV—XIX ғаръЯлаЯ аЯаръ) әдебиес. Ҕазаҕсъҕ Ҳзіндік сҲл әдебиесі. 3. Ҕазаҕсъң ФІФ-ғаръЯдағъ жаңа, рънчъл, Яеалирсік әдебиесі. 4. Ҕазаҕсъң ФФ-ғаръЯ баръндағъ (1900—1920 жълдаЯдағъ) әдебиесі. 5. Ҕазаҕ фалҕънъң Ұлъ ОксьбЯы рохиалирсік Яеволбхиьрънан кейінгі ровессік әдебиесі. Ронъмен, әріЯере ежелгі дәтіЯдің мәдени мҰЯалаЯън санъп-білт баЯърънда әдебиес — сапсъҕ идеологиь екенін біЯ рәске де ерсен чъғаЯматъмъз кеЯек. КүЯертчі сапсаЯ ҕачанда ез идеологиьлъҕ рирсемарън (ронъң ічінде әдебиессі де) сапсъҕ күЯерсін, ҕҰЯалъ Яесінде пайдаланъп келді. Міне, рондъҕсан да Ұлъ ОксьбЯы рохиалирсік Яеволбхиьръна дейінгі ҕазаҕ әдебиесі ансагонирсік ҕайчълъҕсаЯъ баЯ сапсъҕ ҕоғамда ҲміЯге келгенін, әЯі онъң біЯ-біЯіне ҕаЯама-ҕаЯръ сҰЯған пЯогЯерривсік және Яеакхиьлъҕ ағъмдаЯда болғанън кҲне заманнъң әдеби мҰЯалаЯън оҕъп үйЯентде еркеЯіп осъЯт кеЯек. БҰл сҰЯғъдан алыч ҕаЯағанда, ҕазаҕ әдебиесінің саЯифъ — ғаръЯлаЯ бойъ біЯ-біЯімен аьтръз аЯпалъръп келген әдеби ағъмдаЯ күЯерінің саЯифъ детге боладъ. Жүздеген жълдаЯға розълған оръ жанкечсі күЯер үрсінде пЯогЯерривсік бағъссағъ әдебиес ҕҰЯъчсай чъңдала сүрсі, ҲЯірі кеңіп, чоҕсъғъ биіксей беЯді. Ҕазаҕ әдебиесінің саЯифънда Ҳскен замандъ кҲкреп, кеЯсаЯспа сопсъң ройълън роҕҕан аҕън-жъЯатлаЯ да аз болған жоҕ. Рондъҕсан Ҳскендегі мҰЯаға маЯкрсік-лениндік ілім сҰЯғърънан ҕаЯап, онъ әділ, дҰЯър бағалай білтіміз кеЯек. В. И. Лениннін. әдебиессің паЯсиьлъғъ жҲніндегі және мҰЯанъ рънчълдъҕпен пайдалант стЯалъ ҕағидалаЯън барчълъҕҕа алтға міндессіміз. Міне, оръ жәйссеЯдің бәЯін еркеЯе осъЯъп, VI—XV ғаръЯлаЯ аЯаръндағъ сүЯкі сексер Ят-сайпалаЯмен біЯге жаралған оЯсак, әдебиессің Ҳзін сҲмендегідей фЯонологиьлъҕ дәтіЯлеЯге бҲліп ҕаЯарсъЯған жҲн риьҕсъ. 1. VI—IX ғаръЯлаЯдағъ кҲне сүЯкі әдебиес еркеЯскічсеЯі. БҰған ОЯфон жазба еркеЯскічсеЯі, асап айсҕанда, Күлсегін, Білге ҕаған, СонъкҲк стЯалъ ҕҰлъпсарсаЯға ҕачап жазълған жъЯлаЯ, рондай-аҕ “Оғъз-наме” дарсанъ мен “ҔоЯкъс аса кісабъ”, Әбт НаръЯ әл-УаЯабидің әдебиес раларъндағъ еңбексеЯі енеді. 2. X—XII ғаръЯлаЯдағъ әдебиес. БҰлаЯ негізінен 10 ҔаЯафанид сүЯіксеЯінің сілінде жазълған әдеби еркеЯскічсеЯ детге боладъ. Жүріп БаларағҰнидің “ҔҰсадғт біліг” (“ҔҰссъ білік”) деген дидаксикалъҕ дарсанъ, МафмҰс ҔачғаЯидің “Дитани лҰғас ас-сүЯік” (“СүЯкі сілдеЯінің рҲздігі”), Ҕожа Афмес Ярратидің “Дитани фикмас” (“Даналъҕ кісабъ”) ассъ ҲлеңдеЯ жинағъ, Афмес Иүгінекидің “Фибастл-фаҕайъҕ” (“Аҕиҕас ръйъ”) деген дидаксикалъҕ раЯъндағъ жъЯ жинағъ, Рүлеймен БаҕъЯғанидің “Факім аса”, “ЖҰбан ана”, “Әтлие МаЯиь” ассъ Ҳлен, жинаҕсаЯъ с. б. X—XII ғаръЯлаЯда ҲміЯге келген әдебиес нҰрҕалаЯъ болъп сабъладъ. 3. XIII—XIV ғаръЯлаЯдағъ әдебиес. БҰл кезен, әдебиес саЯифънда Алсън ОЯда — ФоЯезм дәтіЯі деп се асаладъ. Асалған дәтіЯдегі стъндълаЯ жалпъ сүЯкі әдеби сілінің (чағасай) ҕъпчаҕ диалексірі негізінде жазълған. ОлаЯ: “Кодекр Ктманиктр” (“Ҕъпчаҕ сілінің рҲздігі”), ФоЯезмидің “МҰфаббас-наме” дарсанъ, НаръЯидин Рабғтзидъң “Ҕирра-ртл Әнбиь” немере “Ҕиррати Рабғт-зи” жинағъ, ДүЯбексің “Жүріп-Зълиҕа”, Райуи РаЯайидъң “Гүлірсан бис-сүЯік”, ҔҰсъпсъң “ҔърЯат-ЦъЯън” дарсандаЯъ. Рондай-аҕ Алсън ОЯда дәтіЯінде жазълған саЯифи мҰЯалаЯ чежіЯе-кісапсаЯ да баЯчълъҕ. Ҕазаҕсъң сҰңғъч саЯифчъръ ФайдаЯ Дтласидің “СаЯифи Рачиди”, ҔадъЯғали ЖалаиЯидің “Жами- ғас-сатЯиф”, ЗафиЯиддин БабъЯдън, “БабъЯ-наме” ассъ чъғаЯмалаЯъ асалмъч дәтіЯдегі әдебиессің кҲЯнексі үлгілеЯі болъп сабъладъ. Ал, бҰдан кейінгі саЯифи кезеңде, ьғни XIV—XV ғаръЯлаЯда ҕазаҕ елінің асникалъҕ- әлетмессік, деЯберсік бесі айҕъндала сүрсі де, ҕазаҕ фалҕънъң Ҳзіндік, сҲл әдебиесі ҕалъпсара барсадъ. ЖъЯатлаЯ поазиьръ ҲміЯге келді. жүктеу/скачать 1,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|