283
М Ұ Р А Т Б Е К Б Ө Ж Е Е В
білмей білгішсінгендерді көреді. Оның бір ойынша, Орта Азия
халықтарының рухани өсуіне кедергі келтірмеу керек, олар бізге іні
есепті, олардың түрлі мұқтажын өтеуден бас тартпау мақұл. Отанның
керегін білгісі келген саналы адам алдымен империя құрамындағы
халықтардың жайын, халін жақсы білгені жөн. Халықтардың бір-
біріне болыспай, көз алартысуы ұшпаққа жеткізбейді. Ғылым-білім,
өнерден шала қалған елдердің бірі қазақтар кең пейіл, қонақшыл,
білмегенін білсем деп тұрады. «Қазақтар – дарынды халықтың бірі.
Олардың сөздері жатық, шешен, көркем келеді»
574
, – дейді.
Қазақ халқы орыс мəдениетінен нəр алуы арқылы қатарға
қосылады деген ойға мегзеген, елді ғылым-білімге жұмылдырмақ
болған орыс уəкілдерін кездестіресіз. «Киргиз-кайсак» (1930), Би-
кей-Мауляна» (1860), «Киргизский народный певец Ногайбай»
(1889), «Киргизский рассказ о русских завоеваниях в Туркестанском
крае» (1894), «Жақсы жігіт» (1908), «По киргизской степи», «Путе-
вые очерки» (1914) сияқты көптеген шығармалар жарияланды. Бұл
шығармалар шама-шарқына қарай орыс қауымын таныстырған, екі ел
ынтымағынан үміт күткен шығармалар.
Қазақтар жайын сөз етпек болған көне əңгімені бірі – «Кир-
гиз-кайсак». Бұл шығармадан қазақ өмірін білмегендік, үстірттік
сезіліп тұрады. Сонау 1830 жылдары бұл сияқты шығарманың
жариялануының өзі ойланарлық жай. Ол кез – крепостное правоның
күш алып тұрған кезі. Пушкин, Гоголь сияқты орыс жазушыларының
реалистік прозасы жапырағын жаңа жая бастаған-тын. Ол кезде пат-
ша қол астындағы халықтар идеологиялық, экономикалық құлдықта
еді. Сарай жағалаған дворяндарды, ақсүйектерді, князьдарды сынауға
жол ашық па еді?
Билеуші топ уəкілдері қазақтарды «дикари» деп осқырса,
мұжықтарды құлданатын, зорлық-зомбылыққа ұшырататын, өздерінің
күйкі түсінігіне настанатын. «Киргиз-кайсак», міне, осындай бір
ауыр жағдайда жарық көрді. Шығармада қоғам адамдары арасындағы
алшақтық, ақсүйектерден ынжықтар, надандар, пасықтар шығып жа-
татыны айтылады. Бұлардың кейбірі ақсүйекпін, орыс князымын деп
қоқиланғанмен, олардың мардымсыз жандар екені көрсетіледі.
«Киргиз-кайсактан» қазақ, қалмақ, қырғыз, башқұрттың орыс-
пен жəне оның ақсүйектерімен тең праволы болуы мүмкін емес
дейтіндерді көресіз. Осы сияқты түсінікке төзбеген автор: қазақ
нəсілді адам орыс ақсүйегінен кем бе? Бір елді рабайсыз мазақтап,
574
Достарыңызбен бөлісу: