СИНТЕЗ РЕАЛИСТИЧЕСКОГО И РОМАНТИЧЕСКОГО В БАШКИРСКОЙ

172 

 

свободен менять эстетическую сущность своих героев, которая утвердилась за годы реализма в 

нашей литературе. Таким образом, условность, притчевость у него является особым подходом 

реалистического  объяснения  мира.  Синтез  этих  явлений,  помимо  всего,  может  стать  мощным 

стимулом дальнейшего развития одного из направлений в литературе. 

По  своему  решает  эту  проблему  А.Хакимов  в  повести  "Свадьба".  Критика  увидела  в 

первую очередь социальную направленность повести, отметив, что "в центре - трудная судьба 

молодой  женщины  Малики  и  ее  подруг,  беззаветно  отдающих  все  свои  силы  для  победы  над 

врагом". 

Но  не  зря  же  героиню  повести  односельчане  назвали  поэтическим  именем  Алтынсес - 

золотые волосы. Она словно из далекой легенды о трагической судьбе женщины-башкирки. И 

живет  Алтынсес  по  высоким  правилам  морали - любовь  и  натруженные  руки - вот  все,  чем 

были  наполнены  четыре  года  без  Хайбуллы,  повествуемые  в  повести.  Раз  изменив  своему 

слову,  она  не  может  прощать  себя.  Трагический  финал  женщины - это  ни  что  иное,  как 

неприятие несправедливостей жизни, традиционно толковаемые у нас как восстание личности 

против  общественных  порядков.  В  данном  случае  гибель  Алтынсес  звучит  обвиняющим 

аккордом  против  преступности  самой  возможности  войны  как  явления  в  человеческом 

обществе.  Далеко  идут  социальные  последствия  войны  и  цельные,  чистые  натуры,  как 

Алтынсес,  никогда  не  могут  приспосабливаться,  чтобы  спасти  свои  души  под  видом 

безысходности человека перед судьбой. Судьба Малики - Алтынсес подобна дошедшим до нас 

древним  преданиям  о  женских  судьбах,  где  смерть,  ровно  как  жизнь,  играет  роль  мерила 

нравственно-философской  ценности  человеческого  бытия.  Такая  трактовка  характера  и 

рождает жанр на грани конкретно-реалистического стилей повествования.  

Таким  образом,  повесть  об  Алтынсес  родилась  как  результат  поисков  жанра  общих 

контуров  личности  по  мере  эволюционного  развития  взглядов  на  нее  в  протяжении  всех 

послереволюционных десятилетий. 

В повести М.Буракаевой "Святая рыба" перед нами уже сложившийся характер. Для его 

изображения сотворены колоритные, самобытные краски. Гайсар Муталов - профессиональный 

защитник природы, т.е. работает инспектором рыбнадзора. Выбор героя из этой специфической 

профессиональной  группы  также  говорит  об  особенностях  развития  жанра.  От  кого  мы 

охраняем природу? Этот вопрос не раз задавал себе и Гайсар Муталов. И приходит к выводу, 

что "все зависит от индивидуальных качеств лиц руководящего состава. От личного примера". 

Надо  сказать,  что  эволюции  во  взглядах  Гайсара  Муталова  на  страницах  повести  не 

происходит.  Это  приводит  к  ограничению  конфликта  до  пределов  одного  района.  Писатель 

игнорирует  духовное  обновление  простого  человека,  переживания  которого,  возможно, 

хватило бы на целую социальную драму. Но прямолинейность позиции автора объяснима. На 

практике  немало  преступлений  против  природы  происходит  из-за  халатности  руководящих 

лиц.  Принцип  "ты - мне,  я - тебе"  действовал  безотказно.  Но  все  же,  главное - преступное 

равнодушие рядовых тружеников к своему родному очагу, реке, озеру, куда зачастую они, как 

исполнители  приказов,  с  помощью  мощной  техники  вываливали  мусор,  выливали  в  стоки 

ферм.  Таким  образом,  личный  пример  Гимрановых  не  более  чем  иллюзии,  очередной  миф  о 

способностях самосовершенствованию административно-командной системы.  

Гайсар Муталов делит людей на две категории: на браконьеров и не браконьеров. Разные 

лица  входят  в  ту  или  иную  группу.  В  основном  это  деление  по  нравственно-этическим 

качествам,  и  не  только  по  отношению  к  природе.  Можно  сказать,  оно  включает  и 

биологическую,  и  социальную  сущность  человеческой  натуры.  В  психологическом  портрете 

каждого их персонажей можно найти реалистические черты. Например, Муталов - особый тип 

в  сложившейся  действительности,  которая  дает  ему  обостренное  сознание  морального  долга 

человека  перед  сохранностью  лесных  и  водных  богатств  края.  Бабушка  Янгузель,  человек  с 

открытым  и  добрым  сердцем,  представляет  образ  женщины-башкирки,  занимающей  особое 

положение  среди  людей  из-за  своих  знаний  народных  средств  лечения  телесных  и  духовных 

недугов,  мудрости,  опыта,  каких  было  немало  в  наших  селениях.  Писательница  сделала 

попытку поставить ее в центр философских размышлений о природе и о человеке, и, кажется, 

это  ей  удалось.  Во  всяком  случае,  грань  социального  и  философского  в  данной  повести 

начинается именно с образа бабушки Янгузель. 

В  заключение  можно  констатировать,  что  в  современной  башкирской  повести  пути 

решения  экологических  проблем  связываются  с  проблемами  нравственного  порядка  и  поиски 

писателей направлены на раскрытие сложных взаимоотношений человека с природой. 

 

 

173 

 

ƏОК 821.512.122 

 

ҚАЗАҚ ƏДЕБИЕТІ САБАҒЫНДА ЭТНОПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТƏРБИЕ БЕРУ 

 

Кадауова А.С. 

№59 ЖББОМ, Қарағанды қ., Қазақстан Республикасы 

 

Этнопедагогика – педагогиканың  құрамдас  бөлігі,  онда  ғылыми  теориялар,  заңдар, 

заңдылықтар,  принциптердің  тікелей  генетикалық  байланысы  белгіленеді.  Этнопедагогика – 

халықтың рухани мəдениетінің тұрақты бөлігі. 

Қазақтың  этникалық  тəрбиесі  өмір  бойы  жүзеге  асырылатын  біртұтас  процесс. 

Этникалық  тəрбие  барысында  адам  өз  халқының  салты  мен  дəстүрінде  көзделген  этникалық 

нормаларды, этникалық құндылықты меңгереді. Оның нəтижесінде өз ұлтына деген мақтаныш 

сезімін,  өзінің  тіліне,  тарихына,  мəдениетіне  жақсы  көзқарасын,  сонымен  қатар  басқа  этнос 

өкілдеріне  сыйластық  пен  түсініспеншілік  сезімін  қалыптастырады.  Басқа  ұлт  өкілдеріне  ана 

тілімізді  үйрету  барысында  қазақ  халқының  озық  дəстүрінің  мəнін  ашу,  ата-бабаларымыздың 

тəрбиесінің  мағынасын  таныту,  Отаншылдыққа,  тілге  деген  сүйіспеншілікке  тəрбиелеу – 

мұғалімнің басты міндеті. 

Адамгершілікке  тəрбиелеу  мəселесінде  қазақ  ойшылдарының,  жыршы  –жырауларының, 

философтарының,  жазушыларының,  ақындарының,  қазақ  халқының  педагогикалық  мəдени 

мұраларының  ойындары  мен  əн-өлеңдерінің  атқаратын  қызметі  зор.  Оларды  сабақта  ұтымды 

пайдалана  білу,  оқушыларға  халқымыздың  бай  мұрасын  жеткізе  білу – тілді  жүргізуші 

ұстаздардың міндеті. 

Қазақстанда спорттың барлық түрі дамыған, көптеген ұлттық спорт ойындары бар. Олар 

балдырған  балаларды,  жастарды  тез  ойлауға,  ұшқырлыққа,  өжеттікке,  шынығуға,  ерлікке 

тəрбиелейді. «Бəйге», «Көкпар», «Қазақша күрес», «Аударыспақ» сияқты ұлттық ойындардың 

техникасын  түсіндіру,  ойын  түрінің  терең  мазмұндылығын  айтып  жеткізу,  оны  өмірде 

пайдалануға  үйретудің  жағымды  жақтары  табыс  əкелері  сөзсіз,  өйткені  күштілікке, 

табандылыққа, жылдамдыққа үйрететін бұл ойындардың маңызы ерекше. Сол сияқты қазақтың 

ұлттық  ойындарының  бірі – тоғызқұмалақ.  Тоғызқұмалақ – жылдам  есептеуді,  тез  шешім 

қабылдауды қажет ететін күрделі ойын, олай болса, бұл ойынды түсіндіруде тілдің математика 

пəнімен сабақтастығы қарастырылады, пəнаралық байланыс түрі көрсетіледі. 

Ұлы  ақын  Абай  тоғызқұмалақ  ойынының  шебері  болған,  тоғызқұмалаққа  үлкен  мəн 

берген.  Ол  атақты  ойыншыларды  шақырып,  жиырма – отыз  күн  бойына  өткізіп  отырған.  Бұл 

туралы Мұхтар Əуезовтің «Абай жолы» кітабында жақсы жазылған. 

Біздің мақсатымыз – халқымыздың ғасырлардан қалыптасып келе жатқан ұлттық рухани 

құндылықтарын  насихаттау.  Əл-Фараби,  Ахмет  Иассауи  (Яссауи),  Абай,  Шəкəрім,  Мəшһүр 

Жүсіп т.б. мұраларына сүйене отырып, жастарды имандылыққа, Отансүйгіштікке тəрбиелеу. 

Халық  педагогикасының  нəрімен  суарылып,  өзінің  тəрбиелік  нəрін  күні  бүгінге  дейін 

жоғалтпай келе жатқан бірден-бір киелі мұра – фольклор. Соңғы кезеңде фольклор термині « 

халық  ауыз  əдебиеті»  деген  өзінің  бір  кездегі  қысаң  ұғым  шеңберін  кеңейтіп,  халық  өнерінің 

музыка,  қолданбалы  өнер,  халық  ойындары  сияқты  салаларын  толық  қамтитын  кең  мəнге  ие 

болды. Оның тəрбиелік ролін де осы кең мағынасында қарастырған жөн. 

Қазақ халқының ұлттық-мəдени игіліктерінің қазынасында бата сөздердің мəн-мағынасы, 

сымбат-көркі  айрықша  бағаланады.Өйткені  қанымызға  сіңісті,  жанымызды  серпілтетін, 

марқайтып қанаттандыратын осынау ақыл, нақыл сөздер-тəрбиенің бастау бұлағы.  

Халық  мұрасының  танымдық – тəрбиелік  мəні,  əрине,  ұлан-ғайыр  дүние.  Жəне  ол 

тұтастай  алғанда  жас  ұрпақ  үшін  ғана  емес,  адам  өмірінің  барлық  кезеңі  үшін  мəнді, 

адамзаттың  рухани – эстетикалық  қуатының  қайнары.  Оның  ішінде  тікелей  бала  тəрбиесіне 

бағышталған,  сəбидің  жан  дүниесінің  қалыптасуына,  рухани  марқаюына  негізгі  ұйытқы 

болатын шығармалар өзінше арна түседі. 

Сондықтан  да  балалар  фольклоры – этнографиялық,  педагогикалық,  фольклорлық, 

музыкалық көп қыртысты құрылым құрайды. Абай айтқандай, қазақ баласының « дүние есігін» 

шілдеханада тиегі ағытылатын ақ тілек, əн-жыр, ойын-сауықпен ашатыны баршаға аян. Яғни, 

шыр етіп өмірге келген сəттен ақ бөбектің рухани жан дүниесінің іргетасы да қалана бастайды. 

Ол  бала  құлағына  алғаш  ана  əлдиі  арқылы  сіңеді.  Яғни,  бесік  жыры – бала  жүрегіне  емшек 

сүтпен  бірге  даритын « рухани  уыз».  Бесік  жырының  басты  функциясы – баланы 

174 

 

тыныштандыру,  ұйқыға  ұйыту  ғана  емес,  сəби  құлағына  ана  тілінің  дыбыс  сығырын,  халық 

музыкасының  нəрін  де  дарыту.  Балалар  фольклорының  бастау  бұлағы  да  осы  бесік  жырынан 

басталады. Аналар жыры, сөз жоқ, бесік жырымен түгесілмейді. Оның баланы бағып қағудағы 

бүкіл  іс-əрекеті  əнмен,  поэзия  тілімен  сүймелденіп  отырады.  Сəбиді  суға  шомылдыру,  аяқ-

қолын  созып,  майлау,  сылау,  қолға  алып  əлпештеу,  т.б.  істердің  барлығы  да  құрғақ 

атқарылмаған. 

Халықтың тілек бата сөздерінде, ең алдымен, ұрпағының жетелі, зерделі кісілікті болуын, 

жерін, елін қорғауға дайын тастүлек болып ер жетуін қалайды. 

Таратып  айтсақ,  нəресте  дүниеге  келгенде,  бесікке  салғанда,  үйлендіргенде,  қыз 

ұзатқанда,  аңға  шыққанда,  сапарға  аттанғанда,  ас  қайырғанда,  мал  сойғанда,  бие  байлағанда, 

ұлыстың ұлы күнінде, үлкендерге құрмет көрсеткенде ақ бата беріледі. 

Қазақ  халқы  қыздар  мен  ұлдар  тəрбиесінің  ерекшеліктері,  қазақтың  ұлттық  этикеті, 

туыстық  қарым-қатынас  нормасы,  этикалық  тəрбие  құралы  ретіндегі  салт,  дəстүрлер  жүйесі, 

қазақ  этнопедагогикасындағы  «ата», «əже»  рөлдерінің  ерекшеліктеріне  көп  көңіл  бөледі  жəне 

бұл өмір бойы жүзеге асырылатын біртұтас процесс. 

Кішіпейілділік,  сыпайлық,  ата-ананы  құрметтеу,  үлкенді  сыйлау  халықтың  тəрбиеден 

ерекше орын алған. Баланы бүкіл ауыл-аймақ болып тəрбиелеу ежелден ел дəстүріне айналған. 

Ата-бабамыздың: «Ұлың  өссе,  ұлы  жақсымен  ауылдас  бол,  қызың  өссе,  қызы  жақсымен 

ауылдас бол», - деуінде үлкен тəрбиелік мəн-мағына бар. 

 

Əдебиеттер тізімі: 

1. ҚР Тіл туралы заңы, 1997. 

2. Наурызбай Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты. – Алматы: Ана тілі, 1995. 

3. Тəжібаев Т.Педагогическая мысль Казахстана во второй половине ХІХ века. – Алматы, 

1997. 

4. Қожахметова К.Ж. Мектептің ұлттық тəрбие жүйесі: теория жəне практика. – Алматы, 

1997. 

 

 

УДК 811.512.141`36 

 

ƏХИƏР ХƏКИМОВ Ə

ҪƏРҘƏРЕНДƏ ҠУЛЛАНЫЛҒАН АНЫҠЛАУСЫЛАРҘЫҢ 

МƏҒƏНƏ Ү

ҘЕНСƏЛЕКТƏРЕ  

 

Ҡ

арабаева Н.Ғ., Əғзəмова С.Х. 

Баш

ҡ

орт дəүлəт университетының Стəрлетама

ҡ

 филиалы,  Стəрлетама

ҡ

 

ҡ

., 

Баш

ҡ

ортостан Республикаhы , Рəсəй Иллеге 

 

Баш

ҡортостандың  халыҡ  яҙыусыһы  Əхиəр  Хəкимов  əҙəбиəткə  егерменсе  быуаттың 

етмешенсе йылдарында килеп, ти

ҫтəнəн ашыу китап яҙа. Əҙип халыҡтың йəнле һөйлəү телен 

дə, баш

ҡорт əҙəби телен дə яҡшы белə. Ул үҙенеӊ əҫəрҙəрендə аныҡлаусыларҙы киң ҡуллана. 

Билдəле прозаиктың стиленең 

ҡайһы бер үҙенсəлектəрен Ғ.Ғ. Сəйетбатталов ентекле тикшереп 

үтə һəм юғары баһа бирə [1, 167]. 

Я

ҙыусы əҫəрҙəрендə аныҡлаусыларға бик күп миҫалдар табырға мөмкин: 

1.  Ябай  аны

ҡлаусылар:  Был  аяуһы

ҙ

,  əммə  ғə

ҙ

ел  хөкөмдө  ғəмəлгə  ашырыу  əлегə  мөмкин 

түгел ине («А

ҡһаҡ бүре»). Бомбежкаһы

ҙ

, танк – минометһы

ҙ

 һуғыш буламы ни? («Күпер»). 

Аптырап йыллаған үге

ҙҙ

е килтереп һаттым («Бəйге»). 

2. 

Ҡушма аныҡлаусылар: А

ҙ

налар буйы эйəр

ҙ

əн төшмəй сабырға, тəүлегенə ике-өс сəғəт 

кенə  серем  итеп,  ашау-эсеү

ҙ

е  арты

ҡ

  талымлама

ҫҡ

а  күнегеп  бөткəн  Ту

ҡ

тамыш  йомша

ҡ

 

түшəктə  аунап  ятыу

ҙ

ы,  тəмле-татлы  ризы

ҡ

тар  менəн  һыйланыу

ҙ

ы  уйына  ла  алманы 

(«Думбыра  сыңы»).  Сəйфелмөлөктөң  ниəте  турғай  тубығына  еткəн  һай  күлəүекте  түгел, 

ҡ

олас ташлап йө

ҙ

əр киң даръяны ай

ҡ

ау ине («Һауыр 

ҡумта»). Алпамыша Тайма

ҫ

тың 

ҡ

еүəтле 

тəне, үс ял

ҡ

ыны солғаған, мы

ҫҡ

ыл ителгəн йəне, үлемгə ти

ҙ

 бирешергə телəмəне («Думбыра 

сыңы»).  

175 

 

3. Урын аны

ҡлаусылары: Һа

ҡ

мар менəн Яйы

ҡ

 араһындағы киң дала талғын ғына рəхəт 

сигеп  ята («Думбыра  сыңы»).  Əйтерһе

ӊ

,  ул  кү

ҙ

  етмə

ҫ

  киңлектəргə  йəйелгəн  даръя  һеүəненə 

элəккəн дə, ағым ихтыярына бирелгəн («Думбыра сы

ӊы»).  

4.  Тиң  аны

ҡлаусылар:  Бары  тик  баш

ҡ

а  телдəр

ҙ

ə  йө

ҙ

өбө

ҙҙ

ө 

ҡ

ы

ҙ

артма

ҫ

тай, 

мəртəбəбе

ҙҙ

е  күтəрер

ҙ

əй  ə

ҫ

əр

ҙ

əр

ҙ

ең  генə  сығыуын  хəстəрлəйһе  ине («Яңы  кисеү

ҙəр 

алдынан»). 

Ҡ

ы

ҫҡ

а,  лəкин  татлы  таң  йо

ҡ

оһонан  тəненə  сихəт,  йəненə  тыныслы

ҡ

  табып, 

А

ҡ

һа

ҡ

 Тимер я

ҡ

ты сырай менəн уянды («Думбыра сыңы»). 

Я

ҙыусының  əҫəрҙəрендə  аныҡлаусыларҙың  төрлө  һүҙ  төркөмдəренəн  килеүенə  лə 

ми

ҫалдар бик күп. Мəҫəлəн: а) сифаттарҙан килгəн аныҡлаусылар: Бүре ике балаһын эйəртеп, 

оло юл аша сы

ҡ

ты ла, һары

ҡ

 көтөүен ел а

ҫ

тынан урап, кəбəн төбөнə ба

ҫ

ты («А

ҡһаҡ бүре»). 

Артынан 

ҙ

урайған көсөгө эйəргəйне («А

ҡһаҡ бүре»). Мəкерле Шадман тырнағынан 

ҡ

отолғас, 

Ғарифйəн 

ҡ

ай

ҙ

а юлланырға 

ҡ

ушһа ла, Алсынбайға барыбер ине («Каруан»). Ə бит шул мəлдəге 

тынғыһы

ҙ

  уйланыу

ҙ

ар,  бəрелеп-оролоп  хə

ҡ

и

ҡ

əт  э

ҙ

лəү

ҙ

əр  булмаһа,  я

ҙ

ыусы  ла  сы

ҡ

ма

ҫ

  ине 

(«Өйөрмə»).  Емеш ағастары мамы

ҡ

тай ап-а

ҡ

 сəскəгə төрөнгəн («Каруан»);  б)  һандар

ҙан 

килгəн  аны

ҡлаусылар:  Йө

ҙ

лəгəн,  ю

ҡ

,  меңлəгəн  китап.  Һа

ҙ

ағында  ике  бөртөк  кенə  у

ҡ

 

мəргəндең («Өйөрмə»).  Дүрт  юлаусының  иң  йəше,  түңəрəк  йө

ҙ

лө,  мы

ҡ

ты  кəү

ҙ

əле  баш

ҡ

орт 

егете  Ирғəлин  Рама

ҙ

ан,  татлы  и

ҫ

нəп,  шинелен 

ҡ

аушара  биреп,  пилоткаһын  ба

ҫ

ып  кей

ҙ

е 

(«А

ҡһаҡ  бүре»).  Үс  һəм  мөхəббəт:  янып,  көл-күмергə  əйлəнгəн  ауылдан  өс-дүрт  йəшлек  кенə 

ҡ

ы

ҙ

  бала  килтергəйнелəр  Варвара  Ивановнаға («А

ҡһаҡ  бүре»);  в)  аныҡлаусылар  ролендə 

сифат 

ҡылымдарҙың  төрлө  заман  формалары  килə  ала.  Сифат  ҡылымдарҙан  килгəн 

аны

ҡлаусылар  предметтың  йəки  заттың  хəрəкəттəге  билдəһен  белдерə:  Ат  етəклəп  алдан 

барған Суминов, баяғы 

ҡ

ылығынан оялған һыма

ҡ

, башын ба

ҫ

ып алдан атлай («А

ҡһаҡ бүре»). 

Үлемесле  атыш  яңғыраған  ергə  ти

ҙ

ерəк  барып  етеп,  пакетты  тапшыр

ҙ

ы  ла,  фашистар 

ҡ

оршауын  емереүсе  батыр

ҙ

арға  яр

ҙ

амға  ташланды («А

ҡһаҡ  бүре»);  г)  аныҡлаусылар 

исемдəр  менəн  дə  белдерелəлəр:  Суминов  запас  дискылар  һалынған  брезент 

ҡ

умтаны 

ар

ҡ

аһына  а

ҫ

ып 

ҡ

уй

ҙ

ы («А

ҡһаҡ  бүре»).  Ебəк  шəлде,  йылан 

ҡ

абығы  кеүек 

ҡ

ыштыр

ҙ

атып, 

иңенə һалғас, ауы

ҙ

ы йырылыр əле («А

ҡһаҡ бүре»);  д)  исем + кеүек,  шикелле,  төҫлө,  һымаҡ 

бəйлəүестəре менəн килгəн аны

ҡлаусылар сағыштырыу, оҡшатыу мөнəсəбəтен белдерəлəр: Ул 

арала 

ҡ

ырмы

ҫҡ

а  илəүе  һыма

ҡ

  мыжғыған  халы

ҡ

  ө

ҫ

төнə  бер-бер  артлы  бомбалар  төшөп 

шартлай башланы, пулеметтар 

ҡ

отороноп ут асты («А

ҡһаҡ бүре»). Эшен бөтөрөп тыш

ҡ

а 

сы

ҡ

һа,  уйһыуыра

ҡ

  ер

ҙ

əр  һөт  тө

ҫ

лө  ап-а

ҡ

  томан 

ҡ

осағында  ята («Күпер»);  е) 

аны

ҡлаусыларҙың  алмаштарҙан  килеүенə  лə  миҫалдар  осрай:  Ү

ҙ

ебе

ҙҙ

ең  баштан  у

ҙ

ған  хəл 

(«Туй»);  Федотовты  ошо  изге  һү

ҙҙ

əр  ту

ҡ

тат

ҡ

айны («А

ҡһаҡ  бүре»).  Эйе,  бер  Мəликəнең 

башына төшкəн 

ҡ

айғы түгел был һуғыш («Туй»). 

Шулай  итеп,  Ə.  Хəкимов  ə

ҫəрҙəрендəге  аныҡлаусылар  төрлө  һүҙ  төркөмдəре  менəн 

белдерелə, төрлө килештəге исемде асы

ҡлап, уның мəғəнəһен конкретлаштырып йөрөйҙəр.  

 

Ҡ

улланылған ə

ҙ

əбиəт: 

1. Сəйетбатталов Ғ.Ғ. Баш

ҡорт теле. 4 том. Стилистика. – Өфө: Китап, 2008. 

 

 

ƏОК 81.366.512.141 

 

жүктеу/скачать 5,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: