Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы
ЯССАВИЙ МЕРОСИНИНГ ЎЗБЕКИСТОНДА ЎРГАНИЛИШИ
жүктеу/скачать 42,43 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Калитсўзлар
- AHMET ZEKİ VELİDİ TOGAN’IN “BUGÜNKÜ TÜRK İLİ TÜRKİSTAN VE YAKIN TARİHİ”NDE TÜRKİSTAN EDEBİYATINA DAİR TESPİTLER
- Anahtar Kelimeler
- Keywords
ЯССАВИЙ МЕРОСИНИНГ ЎЗБЕКИСТОНДА ЎРГАНИЛИШИ Неъмат Исмоилович ЖАББОРОВ
авлодни маънавий баркамол қилиб тарбиялаш билан боғлиқ кўпгина фикрлар бор. Ушбу мақола буюк мутафаккир илмий-маънавий меросининг Ўзбекистонда ўрганилишига бағишланган. Тадқиқотчи турли нашрлар ва қўлёзмалардаги маълумотларни таҳлил қилиш орқали шундай хулосага келадики, Ўзбекистонда мазкур меросни ўрганишга алоҳида эътибор берилмоқда. Калитсўзлар: мерос, нашр, қўлёзма, ҳикмат, Хожа Аҳмад Яссавий, Туркистон, Ўзбекистон. Study of Scientific and Spiritual Heritage of Yessawi in Uzbekistan Abstract: There are a lot of ideas, related with training of younger generation in a rich scientific and spiritual heritage of famous poet and outstanding philosopher Khwaja Ahmad Yassawi. This article is devoted to study a scientific-spiritual heritage of above-mentioned great thinker in Uzbekistan. Researcher by analyzing data, pointed in various manuscripts and editions finds that Uzbekistan pays special attention to the study of the aforementioned heritage.
Туркистон халқлари, шу жумладан ўзбеклар ҳам ҳазрат Хожа Аҳмад Яссавийнинг илмий- маънавий мероси (Жабборов, 2015: 271–274)ни, айниқса, унинг ҳикматларини ўрганишга доимо алоҳида юксак эътибору эҳтиром билан ёндашиб келганлар. Тошкент давлат шарқшунослик институти ҳузуридаги Абу Райҳон Беруний номли Шарқ қўлёзмалари марказининг манбалар хазинасида Хожа Аҳмад Яссавий мероси ва у асос солган яссавия тариқатига дахлдор мингдан зиёд қўлёзмаларнинг мавжудлиги ҳам ушбу фикрнинг тўғрилигидан далолат беради. Зотан, мазкур қўлёзма асарларда яссавийлик таълимотининг мазмун-моҳиятини холисона ёритишга хизмат қиладиган ишончли маълумотлар мужассам бўлиб, уларнинг замирида маънавий баркамол инсонни тарбиялашга қаратилган оятлар ва ҳадисларнинг фалсафий-тасаввуфий талқини ётади. Шу боис шўролар давридаги ҳукмрон мафкура уларни чуқур ўрганишга имкон бермай, Хожа Аҳмад Яссавий меросини ўрганишга бўлган қизиқишни сусайтиришга ҳаракат қилиб келди: “Миллий ўзликни англашга бўлган табиий интилиш жоҳилона инкор этиларди. Наврўз, Рамазон, Қурбон Ҳайити каби кўплаб муқаддас миллий байрамлар тақиқ этилган эди. Амир Темур, Имом ал- Бухорий, Имом ат-Термизий, Аҳмад ал-Фарғоний, Баҳоуддин Нақшбанд, Хожа Аҳмад Яссавий, Нажмиддин Кубро, Маҳмуд аз-Замаҳшарий, Хожа Аҳрори Валий, Абдуғолиқ Ғиждувоний каби буюк аждодларимизнинг, Абдулла Қодирий, Абдурауф Фитрат, Абдулҳамид Чўлпон, Маҳмудхўжа Беҳбудий, Усмон Носир каби миллий-озодлик ҳаракати фидойиларининг номларини халқимиз хотирасидан ўчириб ташлашга ҳаракат қилинар эди. Бизга эски мустабид, маъмурий-буйруқбозлик тизимидан қолган мерос асосан ана шулардан иборат эди” (Каримов, 1999: 271–272). Шундай бўлса-да, И.Мўминов, В.Зоҳидов, Э.Рустамов, С.Эркинов каби олимларнинг Хожа Аҳмад Яссавий ижодига мурожаат қилиб, унинг айрим қирраларини ёритган тадқиқотлари алоҳида таҳсинга сазавордир. Истиқлолнинг илк кунларидан эътиборан Ўзбекистонда маънавиятни, шу жумладан, Хожа Аҳмад Яссавийнинг меросини ўрганиш ўзлигимизни англашнинг муҳим омилларидан бири сифатида давлат аҳамиятига молик устувор аҳамият касб этди. Ўзбекистон Республикаси Президенти ўз асарларида ва маърузаларида Хожа Аҳмад Яссавийнинг сиймоси, фаолияти ва меросига биринчилардан бўлиб мурожаат қилиб, бошқаларга ўрнак бўлди. Бу эса, ўз навбатида, Хожа Аҳмад Яссавийнинг асарларини ўрганишга қизиқувчилар учун маёқ вазифасини ўтади, деб айтиш мумкин. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг жаҳон ҳамжамиятига қарата
“Маънавий, илмий ва эстетик қадриятлар халқимизнинг турмуш тарзида, анъанавий маданиятида муҳим ўрин олган. Биз ўзимизнинг тарихимизни ва жаҳон цивилизациясини ривожлантиришга бебаҳо
Тошкент Давлат Шарқшунослик Институти ҳузуридаги Абу Райҳон Беруний номли Шарқ Қўлёзмалари маркази, jabbni@yahoo.com 504 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu ҳисса қўшган буюк аждодларимиз – Шарқнинг мутафаккирлари ал-Бухорий, ат-Термизий, Аҳмад Яссавий, Баҳоуддин Нақшбанд, ал-Хоразмий, Беруний, Ибн Сино, Навоий, Улуғбек ва бошқаларни эъзозлаймиз ҳамда улар билан фахрланамиз” (Каримов, 1996: 48), деган мурожаатида ҳам ёхуд ўсиб келаётган ёш авлодни маънавий баркамол қилиб тарбиялаш мақсадида айтилган “Биз мутафаккирларимизнинг қутлуғ меросидан бутун халқимиз, жумладан, ёшларимизнинг ҳам баҳраманд бўлишига, уларнинг мана шундай маънавий муҳитда камол топишига, ислом динининг инсонпарварлик фалсафаси, буюк ғоялари ёш авлод юрагидан ҳам жой олишига шароит яратмоқдамиз. Биз фарзандларимизни дунёвий билимлар билан бир қаторда Имом Бухорий тўплаган ҳадислар, Нақшбандий таълимоти, Термизий ўгитлари, Яссавий ҳикматлари асосида тарбия қилмоқдамиз” (Каримов, 1999: 353) деган сўзларида ҳам Хожа Аҳмад Яссавийнинг сиймоси ва меросини ўрганишга алоҳида эътибор мужассам. Бу, ўз навбатида, Хожа Аҳмад Яссавий меросини илмий асосда ўрганишга ва бу соҳада диссертациялар ёзишга кенг имкониятларни очиб берди. Пировард натижада, Хожа Аҳмад Яссавийнинг ҳаёти, фаолияти ва меросини илмий асосда холисона ўрганишга бағишланган чуқур тадқиқотлар олиб борилди. Ж. О. Неъматова, Н. Д. Ҳасанов, М. Ишмуҳамедова, Р. Т. Шодиев, Э. Э. Каримов, И. Ч. Ҳаққулов, Б.Бобожонов А. Абдуқодиров, М. М. Исмоилов каби тадқиқотчиларнинг диссертациялари бунинг ёрқин далилидир. Бу рўйхатни яна давом эттириш мумкин, лекин келтирилган тадқиқотлар ҳам республикамизда Хожа Аҳмад Яссавий меросини ўрганиш борасида кенг кўламли ишлар олиб борилаётгани ҳақида муайян тасаввур ҳосил қилишга имкон беради. Хожа Аҳмад Яссавий меросини ўрганиш борасида амалга оширилган нашрлар хусусида сўз борар экан қуйидаги икки тўпламни алоҳида қайд этиш жоиз. Биринчиси, 1993 йилда нашр этилган “Хожа Аҳмад Яссавий – улуғ бобомиз” номли методик тавсиянома, иккинчиси Нодирхон Ҳасаннинг “Яссавийликка доир манбалар ва “Девони ҳикмат” номли монографияси. Ушбу икки китобда Хожа Аҳмад Яссавий ва унинг илмий-маънавий меросига оид нашр этилган мақолалар, асарлар ва анжуман материаллари номма-ном қайд этилган. Бундан ташқари, мазкур даврда туркийзабон адабиётнинг илк шоҳ асари – “Девони ҳикмат”нинг қўлёзма ва босма нусхаларини қамраб олган иккита муҳим каталог ҳам нашр этилди: М.Эшмуҳамедова томонидан нашр этилган Аҳмад Яссавий ҳикматлари киритилган қўлёзмалар каталоги ва ЎзР ФА Шарқшунослик институтидаги Хожа Аҳмад Йасавий ҳикматлари қўлёзмалари каталоги. Мазкур тўпламларда XIX–ХХ асрларда чоп этилган тошбосма ва литографик китоблар, шунингдек хорижда амалга оширилган муҳим тадқиқотлар ҳам мавжуд. Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда “Девони ҳикмат” Иброҳим Ҳаққул, Расулмуҳаммад Абдушукуров, Нодирхон Ҳасанов, Абул Бозоров ва Тожи Қораев, Бойбўта Дўстқораев, Марям Эшмуҳамедова каби тадқиқотчи олимлар томонидан нашрга тайёрланиб, бир неча марта чоп этилди. Мазкур нашрларнинг умумий адади бир миллиондан ошади. Бу эса республикамизда мазкур девондаги ҳикматларни ўрганишга қизиқиш ниҳоятда катта эканлигини кўрсатади. Зотан, ушбу ҳикматларнинг замирида Марказий Осиё халқларига хос қадриятларнинг мазмун-моҳияти акс этган. Бундай ҳикматларнинг муайян қисми ҳали қўлёзма асарлар қаърида ўз тадқиқотчиларини кутмоқда. Дарҳақиқат, Тошкент давлат шарқшунослик институти ҳузуридаги Абу Райҳон Беруний номли Шарқ қўлёзмалари марказининг манбалар хазинасида ва республикамиздаги бошқа илмий-маданий муассасаларда сақланаётган ёзма асарлар Хожа Аҳмад Яссавий ижодининг кам ўрганилган ёки ҳанузгача тадқиқотларга жалб этилмаган қирраларини ёритиш учун манбавий асос бўлиб хизмат қилади. “Девони ҳикмат”нинг нашрларида Хожа Аҳмад Яссавийнинг «Ўн еттимда Туркистонда турдим мано», «Туғғон ерим ул муборак Туркистондин», «Онинг учун Туркистонға келдим мано», «Туркистонда мозор бўлуб қолдим мано», «Отим Аҳмад, Туркистондур элим манинг» каби сатрларга эга бўлган турли ҳикматлари мавжуд. Гарчи Хожа Аҳмад Яссавий мазкур ҳикматларда Туркистонни бир неча маротаба таърифлаган бўлса-да, лекин уларнинг орасида Туркистоннинг ўзига бағишлаб ёзилган ҳикмат учрамайди. Ваҳоланки, мазкур сатрлардан кўриниб турибдики, Хожа Аҳмад Яссавий Она юрти – Туркистонни сидқидилган суйган ва уни жуда эъзозлаган. Қолаверса, ҳар қандай ижодкорнинг ўз киндик қони тўкилган замин – Она Ватанини тараннум этиши, унга бағишлаб алоҳида шеърлар битиши табиий ҳолдир. Шу жумладан, Хожа Аҳмад Яссавий ҳам Туркистонни таърифлаб, ҳикмат ёзгандир, уни қўлёзмалардан излаб топиш керак деган фикрлар бизни кўҳна қўлёзмаларни варақлашга ундади. Бундай изланишлар ўз самарасини
505 Ne’met İsmailoviç JABBOROV/Yassaviy Merosining Özbekistonda Örgenilişi берди. Тошкент давлат шарқшунослик институти ҳузуридаги Абу Райҳон Беруний номли шарқ қўлёзмалари марказининг манбалар хазинасидаги қўлёзмалардан улуғ мутафаккирнинг Туркистонни таърифлаб ёзган бир мумтоз ҳикмати топилди. Уни Ўзбекистонда Хожа Аҳмад Яссавийнинг қўлёзмалар қаъридаги ҳикматларини излаб топиш йўлида олиб борилаётган фаолиятнинг бир маҳсули сифатида тақдим этишни мақсадга мувофиқ деб топдик:
Туркистонни еринда, холи бўлмас эранлар, Ҳар бир қулоч еринда, ётур мардон эранлар. Қутб-ул-ақтоб бириси, Туркистонда манзили, Йиғилсалар бир ерга Туркистонни тузарлар. Лашкар тортиб ҳар подшоҳ, келса булар устига, Ботин бирлан барчасин, зеру-забар қилурлар. Ҳар ким адаб сақламай, Туркистонга қўл сунса, Қачон қўяр бир соат, тутиб бўғзин бичарлар. Агар золим беадаб, зулм қилса элига, Зулми зоҳир билинса, филҳол ани урарлар. Риоя қил халқини, яхши тингла додини, Ризо қил бир туркийни, мадад санго қилурлар. Қул Хўжа Аҳмад, сан доим эранларга қил дуо, Қил таважжуҳ аларга, ишинг осон қилурлар. Бугун Ўзбекистонда Хожа Аҳмад Яссавий илмий-маънавий меросини ўрганиш борасида олиб борилаётган эзгу саъй-ҳаракатлар натижасида унинг ҳикматларидан руҳланган ижодкорлар яссавиёна назмий асарлар яратмоқдалар. Ҳазрат Хожа Аҳмад Яссавийнинг “Одам ўғлин оздурғон, нафсу ҳаво эмас-му? Чиркин дунёға солғон нафсу ҳаво эмас-му?” байти билан бошланадиган ҳикматидан руҳланиб, Абдураҳмон ҳожи ота томонидан битилган қуйидаги шеърий намуна бунга мисол бўлади:
506 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Умр ўтказиб шундайин, Ҳаққа қуллик қилмайин, Борсанг сўнгги маконга ишинг афғон эмас-му? Эсда тут, Абдурраҳмон етиб келгач, сўнгги он, Ҳаққа элтмоғинг эҳсон – нури иймон эмас-му? Абу Райҳон Беруний номидаги шарқ қўлёзмалари марказининг манбалар хазинасидан Хожа Аҳмад Яссавий таълифидаги “Рисола дар одоби тариқат” (“Тариқат одоби ҳақидаги
б – 316 б ), 6652 (361 a – 363
б ) ва 9175 (69 а – 74
а )-ашёвий рақамлар билан сақланадиган учта қўлёзма нусхаси топилгани, “Қисса-Имом Аъзам” ва “Қиёматнома” асарларининг нашр этилгани ҳам бу мўътабар меросни ўрганиш борасидаги алоҳида эътиборга молик ишлар сирасига киради. Бу қўлёзмалар ва нашрлар яссавия тариқати-ю таълимотини холисона ўрганишга ёрдам берувчи муҳим манбалар сифатида катта илмий аҳамият касб этади ва келгусида амалга ошириладиган илмий тадқиқотлар учун муҳим назарий асос бўлиб хизмат қилади (Жабборов, 2/2015: 54–59). Шунингдек, ушбу марказнинг манбалар хазинасида Махдуми Аъзам Косоний Даҳбедий таълифидаги “Рисола-и илмиййа” (“Илм ҳақидаги рисола”)нинг P.№ 1443/XXIX, P.№ 10626/IX, P.№ 5239/II, P.№ 858/II, P.№ 2352/XXXI ашёвий рақамлар билан сақланадиган 5 та қўлёзма нусхаси мавжуд бўлиб, улар Хожа Аҳмад Яссавийнинг таржимаи ҳоли, тариқати ва меросини ўрганиш нуқтаи назардан беқиёс катта аҳамиятга эга. Масалан, “пири шасти”, яъни Бобур, Убайдуллоҳхон, Жонибек Султон, Абдулазизхон сингари олтмиш нафар муридни тарбиялаб, пирлик даражасига олиб чиққан етук мутасаввиф Махдуми Аъзам Косоний- Даҳбедийнинг қайд этишича, Хожа Аҳмад Яссавий 514 ҳижрий йилда вафот этган (P.№ 1443/XXIX, 397a-б; P.№ 10626/IX 114a-б, P.№ 5239/II 483б-484а, P.№ 858/II 146a, P.№ 2352/XXXI 251а). Бу милодий тақвимга биноан 1119-1120 йиллар орасидаги вақтга тўғри келади. Юқорида баён этилганлар республикамизда Хожа Аҳмад Яссавий меросини илмий асосда ўрганишга ўзлигимизни англашнинг ва ўсиб келаётган ёш авлодни маънавий баркамол қилиб тарбиялашнинг муҳим омилларидан бири сифатида катта эътибор қаратилгани ва бу соҳада улкан ишлар ишлар амалга оширилганидан далолат беради. Ҳозирги вақтда ҳам бу борада самарали илмий изланишлар олиб борилмоқда. Зотан, Ўзбекистон Республикаси Президенти таъкидлаганларидек, “ҳар биримиз Хожа Аҳмад Яссавий номини тилга олар эканмиз, алоҳида
1. Каримов И.А. (1999), Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз – Тошкент, “Ўзбекистон”. 2. Каримов И.А. (1996), Биздан озод ва обод Ватан қолсин. –Тошкент, “Ўзбекистон”. 3. Каримов И.А. (1996), Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. –Тошкент, “Ўзбекистон” 4. Хожа Аҳмад Яссавий улуғ бобомиз (методик тавсиянома) (1993), –Тошкент:, Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Республикасининг Давлат кутубхонаси. 5. Нодирхон Ҳасан (2012), Яссавийликка доир манбалар ва “Девони ҳикмат”. –Т., “Akademnashr”. 6. Жабборов Н.И. (2015), Яссавий асарларида диний ва дунёвий қадриятларнинг уйғунлиги. – Б.271–274 // Диншунослик фанининг методологияси, ёндашуви ва услубиятини такомиллаштиришнинг долзарб масалалари. –Тошкент, “Тошкент ислом университети” нашриёт-матбаа бирлашмаси. 7. Жабборов Н.И. (2/2015), Яссавия тариқатига оид нодир манба 6б (53–59)..// Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. ISSN 2181540-0. № 2. 8. Эшмуҳамедова М. (2010), Аҳмад Яссавий ҳикматлари киритилган қўлёзмалар каталоги –Тошкент. 9. ЎзР ФА Шарқшунослик институтидаги Хожа Аҳмад Йасавий ҳикматлари қўлёзмалари каталоги. // Ғ.Каримов, М.Ҳасаний, Н.Тошев, С.Есентемир, Ш.Зиёдов, Д.Расулов. Туркистон, 2006, 328 б.т. 10. Аҳмад Яссавий. Ҳикматлар (1991), (нашрга тайёрловчи, сўз боши ва изоҳлар муаллифи И. Ҳаққулов). Тошкент. 11. Аҳмад Яссавий. Девони ҳикмат (1992), (Нашрга тайёрловчи Р. Абдушукуров). –Тошкент. 12. “Девони ҳикмат”нинг йиғма-қиёсий матни (2008), (Нашрга тайёрловчи М. Эшмуҳамедова). –Тошкент. 13. Ҳикматлар куллиёти (2011), (Нашрга тайёрловчи Тожи Қораев ва Абул Бозоров). –Тошкент, “Ўзбекистон”. 14. Тошкент давлат шарқшунослик институти ҳузуридаги Абу Райҳон Беруний номли Шарқ қўлёзмалари марказининг манбалар хазинасида сақланаётган P.№ 1443/XXIX, P.№ 10626/IX, P.№ 5239/II, P.№ 858/II, P.№ 2352/XXXI, P.№ 3808, P.№ 6652 ва P.№ 9175-ашёвий рақамли қўлёзмалар. 15.. Аҳмад Яссавий. Девони ҳикмат (2006), Тошкент, “Мовароуннаҳр”.
AHMET ZEKİ VELİDİ TOGAN’IN “BUGÜNKÜ TÜRK İLİ TÜRKİSTAN VE YAKIN TARİHİ”NDE TÜRKİSTAN EDEBİYATINA DAİR TESPİTLER Okt. Nimet ALPASLAN *
1947’de yayımlanan Bugünkü Türk İli Türkistan ve Yakın Tarihi adlı eserinde yer alan Türkistan edebiyatına dair tespitler konu alınmıştır. Eserde Rus işgali atında bulunan Türkistan’da edebiyatın kabile edebiyatları şeklinde ortaya çıkışı ile Bolşevik ihtilalinden sonraki dönem arasındaki edebi faaliyetler hakkında bilgi verilmiştir. Bu bildiride adı geçen eserde yer alan Türkistan edebiyatıyla ilgili bilgiler, edebî şahsiyetler ve faaliyetleri esas alınarak sınıflandırılmıştır.
edebiyatı Determination of Literary Items in Turkish Province of Turkestan and its Recent History by Ahmet Zeki Velidi Togan Abstract: In this paper, the issues identified regarding the Turkistan literature in the work of Ahmet Zeki Velidi Togan called Turkish Province of Turkestan and its Recent History that is published for the first time in 1947 are studied. Literary activities between the emergence of literature as tribal literatures in Turkestan under the occupation of Russia and the period after Bolshevik revolution are covered. The information concerning the Turkestan literature in the abovementioned work is classified on the basis of literary figures and their activities. Keywords: Ahmet Zeki Velidi Togan, Turkestan, tribal literatures, Kazakh Literature, Uzbek Literature Giriş Ahmet Zeki Velidi Togan, 10 Aralık 1890 tarihinde Başkurdistan’ın İsterlitamak'a bağlı Küzen Köyü'nde doğmuştur. Togan’ın ataları hayatlarını hayvancılık ile kazanmaktadır. Babası Babası Molla Ahmed-Şah iyi bir molla olmakla beraber, yüzyıllardır devam eden Türk örfüne bağlıdır ve zaman zaman onu şeriata tercih etmektedir. İyi derecede Farsça bilen annesi Ümmül-hayat “muallime” diye anılmaktadır ve Velidi Farsça’yı annesinden öğrenmiştir. Babasının medresesinden sonra Dayısı Habib Neccar’ın Üte’deki medresesinde eğitim alarak Arapça öğrenen Togan, ailesi evlendirmek isteyince 29 Haziran 1908 tarihinde köyünden kaçıp Kazan’a giderek burada eğitimine devam etmiştir. 1909 yılında “Türk tarihi ve Arap edebiyatı tarihi muallimi” olarak Kasımiye Medresesi'nden mezun olan Togan Türk ve Tatar Tarihi adlı kitabı ile tanınmış ve Kazan Üniversitesi Arkeoloji ve Tarih Cemiyeti'ne üye seçilmiştir. Araştırma yapmak üzere 1913 yılında Fergana'ya, 1914 yılında Buhara'ya gitmesinin ardından Ufa Müslümanlarının temsilcisi olarak Petersburg'a giderek siyasî çalışmalara başlamıştır. Bolşevik İhtilâlinin patlak vermesiyle Türklerin durumunun düzelmesi için mücadeleye girişmiştir. 18 Şubat 1918 tarihinde Orenburg'u işgal eden Bolşevikler tarafından tutuklanmış, 7 Haziran 1918 tarihinde hapisten kaçmış; Başkurt hükümeti kurulduğunda ise harbiye nazırı olmuştur. Lenin, Stalin ve Troçki ile görüşmeleri olumlu sonuç vermeyince Türkistan'a çekilip mücadelesine oradan devam etmeye karar vermiştir. Basmacı Hareketi'nin içinde bulunup Türkistan Millî Birliği'nin kurucusu ve ilk başkanı olmuştur. Hamdullah Suphi, Fuad Köprülü, Rıza Nur ve Yusuf Akçura sayesinde 20 Mayıs 1925 günü Türkiye'ye gelip Türkiye'de, Maarif Vekâleti Telif ve Tercüme Encümenine tayin edilmesine rağmen İstanbul Darülfünunu Türk Tarihi Müderris Muavinliği'nde görev almak istemiştir. 1932 yılında I. Türk Tarih Kongresi'nde tıp doktoru Reşit Galip'in tebliğini eleştirince kendisine karşı oluşan kötü tutum nedeniyle Türkiye’den ayrılarak Viyana'ya gidip 1935 yılında felsefe doktoru oldu. Bonn ve Göttingen Üniversitesi'nde profesör olarak ders vermesinin ardında 1939 yılında yeniden Türkiye'ye gelerek İstanbul Üniversitesi'nde Umumî Türk Tarihi Kürsüsü’nü kurmuştur. 1944 yılında Sovyetler aleyhine faaliyet ve Turancılık suçundan 10 yıl hapse mahkûm edilmiş, ancak askerî mahkemenin kararı bozmasıyla beraat etmiştir. 19148 yılında üniversiteye yeniden dönen Zeki Velidi Togan 26 Temmuz
* Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Öğrencisi, nimet.alpaslan@hotmail.com 508 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 1970'te İstanbul'da vefat etmiştir (Baykara 1989: 1-43; Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, C. 8, 2007: 282-283). Bu bildiride Ord. Prof. Dr. Ahmet Zeki Velidi Togan’ın, ilk basımı 1947 yılında, ikinci basımı 1981 yılında İstanbul Enderun Kitabevi’den yapılan Bugünkü Türk İli Türkistan ve Yakın Tarihi adlı eserindeki edebi tespitler üzerinde durulacaktır. Togan, Türkistan edebiyatına dair tespitlerini sekiz ana bölüme ayırmıştır. Bu bölümler “Kabile Edebiyatlarının Teşekkülü”, “Kazak Edebiyatı”, “Yeni Özbek Edebiyatı”, “1917 İnkılabından Sonraki Neşriyat”, “Bolşevik Devrindeki Edebiyat”, “Maarif”, “İlmi Cemiyetler, Kütüphane ve Müzeler”, “Yeni İlmi ve Medeni Kuvvetler” ile “Tiyatro ve Musiki” olarak sıralanmaktadır. Bu çalışmada Togan’ın yaptığı gibi daha ziyade Kazak ve Özbek edebiyatları üzerinde durulup, bu edebiyatların üzerinde durulup bu edebiyatların ortaya çıkmasına ve gelişmesine öncülük eden edebi faaliyetler ve yayın organlarından bahsedilecektir.
жүктеу/скачать 42,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|