Монография 63. 5 Ә58 354980 ӘмЛрова Б.Ә. Этностық 7009. 601 т

^ т н о с т м ц   ж й ң с й ц  
нйнылідйр;  теориясы  ліен 
прйктикйсы
монография

63.5
Ә58
354980 
ӘмЛрова Б.Ә.  Этностық 
7009. 
601  т.

ҚАЗЛҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ  МИНИСТРЛІГІ 
ПАВЛОДАР МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Әмірова  Бибісара Әубэкірқызы
Этностық жаңсақ нанымдар:  теориясы  іиен 
практикасы

Ә  58
Павлодар мемлекеттік  педагогикалык институтынын Ғылыми кенес 
мэжілісімсн баспаға үсынылды
Пікір бергендер:
Х.Т. 
ІІІериязданова, 
психология 
гылымдарынын 
докторы, 
профессор
С.Қ. Бердібаева психологня гылымдарынын докторы, профессор
58 
Б.Ә. Әмірова
Этноетық 
жацсақ 
нанымдар: 
теорнясы 
мен 
прақгикасы
/Монография. -Павлодар:  ПМПИ, 2009. -  395  б.
І5ВЫ 978-601-267-062-2
Монографиялық  зертгеуде  тұлганың  элеуметгену 
процесіндегі 
этностык  жансақ  нанымлардыц  генезисі  мен  динамикасыныц  зертгелу 
әдіснамасы  эр  турлі  гылыми  көзкарастарды  талдай  отырып,  автордын 
концегттуалдық  тужырымдамалары  арқылы  көрсетіледі  Жұмыстың  негізгі 
гылыми  карастырылу аркауы  ретінде отбасы  карым-катынасы алынып,  казак 
отбасыныц 
туысқандық 
карым-қатынас 
ерекшеліктеріне 
талдау 
жасалынады.  Сонымен  катар,  осы  қазаки  карым-катынас  механизмдерініц 
калыптасу барысында көрінетін жаңсак  нанымдар  анықгалып, онын генезисі 
мен даму динамикасы  көрсетіледі.
Жумыстың  екінші  гылыми  өзегі  ұлттык  кұндылыктардың  негізгілері 
(салт-дэстұрлер, 
үлттык 
ойындар, 
мақал-мэтелдер 
мен 
ертегілер) 
карастырылып,  улттык  сана-сезімніц  калыптасуыныц  бастапкы  белгісі 
этностык  жаңсақ  нанымдардың  генезисін  кураушы  компонентгер  екендігі 
зерттеулер аркылы дэлелденіп, сипатталады.
ә   0505000000 
00(05)-09
© Әмірова Бибісара Әубакіркызы. 2009 
© Павлодар мемлекеттік  нсдагогикалык институты, 2009

М А ЗМ Ү НЫ
Алгы  сөз
* 
Этностық жансак нанымдардың генезисі мен 
динамикасы н зерттеудін әдіснамалық негіздері
1.1 
Жаңсак нанымдардың (жоқка сенушіліктің, 
ескішілдіктердің) психикалык феномен ретінде 
психологияда зертгелуі
1.2 
Этнопсихологиялық зертгеулердегі этностық жаңсақ 
нанымдарды ұлттык өзіндік сананың кұрамында 
қарастырулардың ғьшыми- теориялық мэні
* 
Тұлганың әлеуметгену жэне этностық элеуметтену 
процесінің элеуметтік психологиялык тұргыдан каралуы
1.4 
Этностық жаңсак нанымдардың ұлттык багыт пен 
багыттылык құрамы тұрғысында қарастырылуы
1.5 
Ұлттық психологияның табиғатын қазақ ойшылдары мен 
гұлама ғалымдардың көзқарастары тұрғысынан талдау
2 
й
Қазак отбсы -  тұлганы н этноәлеуметтенуінде 
этносты қ жансақ нанымдарды н генезисін 
анықтауш ы  институт
2.1 
Отбасы - этностык жаңсақ нанымдарды тұлғаның өзіндік 
санасының компоненті ретінде қапьіптастырушы фактор
2.2 
Қазақтардың некелік жэне огбасылык қатынастар 
ерекшеліктері жэне этностық жаңсақ нанымдардың 
ұлтгық сана-сезімді қалыптастырудагы рөлі
2.3 
Қазақтың туысқандық карым-қатынасында этностык 
жаңсак нанымдардың көріну механизмдері
2.4 
Қазақ халқының карым-қатынасындагы этностық жаңсак 
нанымдардың ісөрінуі мен даму динамикасын зертгеу
3 
Этностық жаАсақ нанымдарды ң қа.іыи гасуына 
ұлтты қ кұндздгіьіқтардың әсер етуі #
3.1 
Салт -  дэстүдіе^Іің ұлттық құндылД«ар ретінде 
этностық жачсақ нань^идарды  кальиітастырушы фактор
3.2 
Қазақ ертегілері  мен мақал-мэтеДце^* тұлғаның 
этностық жаңсақ нанымдарының қалыптасу генезисін 
аныктайтын негізгі ұлттық құндылықтар
6
11
11
24
45
61
76
95
95
107
122
131
150
151
108

3.3 
Үлтгық ойындар - этностык жаңсак нанымдарды 
қалыптастырудың негізгі  құралы
3.4 
Этностық жаңсақ нанымдардың қалыптасу генезисін 
ұлттық құндылыкгарды этномэдени социосфералық 
факторлар тұрғысынан зерттеу
4 
Этностық жаңсақ нанымдарды оқу-тәрбие 
процесінде қалыптастыру
4.1 
Оқыту -  тұлғаның ұлттық танымдық іс-әрекетін 
ұйымдастырушы процесс
4.2 
Баланың мектепке дейінгі этностық жаңсақ 
нанымдарының этномәдени әлеуметтенуіндегі  керінуі 
және дамуы
4.3 
Мектеп жасындағылар мен жоғары окудағылардың оку 
процесіндегі этностық жаңсақ нанымдарының қалыптасу 
ерекшеліктері
4.4 
Оқу процесінде тұлғаның әлеуметгенуіндегі этностық 
жаңсақ нанымдардың этногенездік керінуі мен 
трансфомациялануы
5 
Этнопсихологиялық феномендерді зерттеу  мэселелері
5.1 
Этностьщ жаңсақ нанымдарды зерттеу эдістемелері
5.2 
Тұлғаарапық қатынастың диагностикалық әдістемесі 
(Т.Лири)
5.3 
Тұлғалық бағдар сұрақтамасы (В.Смекала жэне 
М.Кучера)
5.4 
Тұлға багыттылығын анықтау анкетасы
5 5 
Қатынастың түстік тесті
5.6 
Қақтығыстық жағдайды бағалау сұрақтамасы
5.7 
Қатынастың диагностикалық тесті
5.8 
Қазақтың туысқандық қарым-қатынасының ерекшелігін 
анықтау сұрақтама^ьі (Б.Әмірова)
5.9 
«Ата мұра» туысқайаралық қатынас тесті (Б.Әмірова)
5.10  «Ақылдың көзі....» эдістемесі (Б.Әмірова)
5.11 
«Өмірде кездеспейтін жануар» әдістемесі
191
220
220
257
267
297
325
328
344
349
351
355
357
360
363
365
371
373
179
4

5.12
Этнопсихологиялық ұлтгық кұндылыктарды білу
деңгейін аныктау сұракгамасы (Б.Әмірова)
374
5.13
Мәдени құндыпық багдарлар тесті (А.Г. Почебут)
376
5.14
Құндылық багдарды зертгеуге арналган әдістеме
380
Қолданылган  здебиеттер тізімі
382

АЛҒЫ  СӨЗ
Менің ойымша,  қазақтардың қайталанбас 
этникапық,  психологиялық элемі әлі жете 
зерттелмей,  зерделенбей жатқан тылсым дүние
Н.Ә.  Назарбаев
Ұлттык сана-сезім  - адамның рухани емірінің басты белгілерінің 
бірі.  Ол  әрбір  жеке  адамга,  әлеуметгік  топқа  және  бүкіл  қогамга  тэн 
қасиет.  Ұлттық  қауымдастыктың  негізі  ұлттық  санада,  яғни  бұл  - 
ұлттық  мэселелердің түпкі  мэні.  Тұлғаның ұлттық сана-сезімі -  ұлтгы 
сақтаудың негізгі  кепілі. Жас ұрпаққа білім  мен тәрбие беретін  мектеп 
алдына  койылатын  талап  -   тәуелсіз  еліміздің  азаматын  тәрбиелеу, 
оқушыларымыздың  сана-сезімін  ояту,  ұлттық  мәдениетке  деген 
сүйіспеншілік  көзқарасын  қалыптастыру  болып  отыр.  Бүгінгі  ұлттық 
тәрбиенің  мақсаты  да  қалыптасып  келе  жатқан  тұлғаны  жалпы 
адамзаттық 
құндылықтарға 
тарту, 
ұлтгык 
құндылыісгарды 
құрметгеуге жэне қорғауға үйрету болып отьф.
Елбасы  Н.Ә.  Назарбаевтың  Қазақстан  халкына ұсынып  отырған 
жолдауларына  сай,  тұлғаның  ұлттық  сана-сезімін  қалыптастыру 
мэселесі  бүгінгі  таңда  өзекті  болып  отыр.  Ұлтгық  құндылықтарды 
құрметгейтін тұлғаны тэрбиелеу,  қапыптастастыру  үшін  оның ұпттық 
сана-сезімі  қапыптасуының  психологиялық  механизмдерін  анықгау 
бүгінгі күннің талабынан шығады.
Тұлғаның  бойынан  табыпатын  қасиеттердің  бэрі  ұлтқа  да  тэн, 
себебі  ұлт  жеке  тұлғалардан  құрылады.  Сондыктан  эрбір  қоғамдагы 
тұлғаның  ұлттық  сана-сезімі  ашық,  имандылығы  берік,  адамгершілігі 
жоғары болса, ол ұлт рухани  мәдениеті жоғары ұлт болып есептеледі.
Еңбектегі- 
ғылыми 
талдау 
нысанасы 
болып 
отырған 
психологиялық  феномен  «этностық  жаңсақ  (ілкі)  нанымдар»  сана- 
сезімнің қалыптасу  негізі болатындыгы қарастырылады.  Бұп тұжырым 
казіргі  заманғы  психологиялық  жэне  этнопсихологиялық  зерттеулер 
мен  эдіснамалык  жаңаша  бастама  деп  айта  аламыз.  Себебі  бүгінгі 
таңда 
фиософиялық 
педагогикалық 
жэне 
психологиялық 
гылымдардың негізгі  зерттеу  мэселесіне  айналган  ұлттық сана-сезімді 
карастыруды оныңтүпкі  генезисін аныктаудан бастауды кажет етеді.
Ұлттық  тұлғаны  өмірдің  белсенді  субъектісі  жэне  даралық 
тұрғысынан  зертгеуде  этностык  жаңсақ  нанымдардың  құрылу  және 
пайда  болу  мэселелері  -  казіргі  тэжірибелік  психологиядағы  ең 
маңызды 
бағыттардың 
бірі. 
Осыған 
байланысты 
психология 
ғылымының  алдында  тұлғаның  тұтастай  құрылуы  факторларын,
6

зандылықтарын  ұғыну,  оның  ішкі  жэне  әлеуметтік  белсенділігі 
көздерін  дамудың  интегралдық  компоненттері  ретінде  жаңсак 
нанымдардың  калыптасу,  даму  генезисін  аныктау  жэне  танымдық  іс- 
әрекеті  барысындагы  өзгеру  процестерін  көрсету  бұгінгі  талапқа  сай 
ұлттық  тұлғаның  өзіндік  ұлттық  санасының  қалыптасу  негізін  ашу 
болып табылады.
XX  ғасырдагы  кеңестік  жэне  шетел  психологиясы  тұлғаның 
жаңсак  нанымдарының  көрінуін  зерттеуде  оны  тек  адам  бағыты  мен 
бағыттылығындагы теріс  көзкарасты  калыптастыратын  компонент деп 
қарастырды  (  В.С.  Агеев,  С.  Лацарус,  М.Мид,  Т.Д.  Нельсон,  Г.У. 
Оллпорт, В.Ф. Петренко, К.К.  Платонов,  В.В.  Столин, Д.Н.  Узнадзе, Г. 
Штейнталь, Г.Г.  Шпет, К.Г.  Юнг жэне т.б.).
Сондай-ак,  бұл  мәселені  тәжірибелік  жоспарда  зерттеген 
жұмыстар  да  бар  (Т.Г.  Стефаненко,  З.В.  Сикевич,  Е.И.  Шлягина жэне 
т.б.).  Бұлар өз зертгеулерін тек этностық таптаурындарды қарастыруға 
бағыттағандығы байқапады.
Ал,  шетел  психологиясында  тұлға  таптаурындары  мэселесін 
қарастырган 
жұмыстар 
қатарына 
В.Девидтің, 
Х.Дайкердің, 
Г.Салливеннің, 
Дж.С. 
Тернердің, 
З.Фрейдтің, 
Э.Фроммның, 
С.Хэслемнің, Э.Эриксонның жэне т.б. еңбектері жатады.
Жаңсақ  нанымдарды  психологиялық  феномен  ретінде  адамның 
іс-әрекеті 
процесінде  байқалатын  құбылыс  тұргысынан  апгаш 
карастырған  И.С.  Кон  жэне  В.Ф.  Петренко  болды.  Кейінгі  жылдары 
таптаурындар,  бағыт,  жаңсак  нанымдар,  жоққа  сену  мэселелерін 
тэжірибелік  зерттеп,  олардың  бір-бірімен  тығыз  байланыстылыгын 
анықтаған шетел галымы Тодд Нельсон (2003).
Қазақстанда  этнопсихологияның  жалпы  ғылыми  мэселелерін 
қарастыруға  деген  талпынысты  Ж.Аймауытов, 
А.Алдамұратов, 
М.Жұмабаев,  Т.Тәжібаев,  Ө.Тілеуқабылұлы  еңбектерінен  керуге 
болады.  Кейінгі  жылдары  мұндай  ғылыми  зертгеу  еңбектерін  С.М. 
Жақыпов,  К.Б.  Жарықбаев,  А.Т.  Малаева,  В.К.  Шабельниковтердің 
тұлганың 
өзіндік 
санасының 
қалыптасу 
мэселелері 
ретінде 
қарастыруларынан көреміз.
Ал,  этностық  жаңсак  нанымдардың  адамның  мінез-құлық 
таптаурындарынан  көрінуін  Қазақстанда  XX  ғасырдың  соңғы 
жылдары 
қорғалған 
кандидаттық  диссертациялардан 
(алғашқы 
зерттеу 
Б.Ә. 
Әмірованын  «Оқу  процесінде  этностық  жаңсақ 
нанымдардың  өзгеруі»  атты  кандидаттық  диссертациясы,  кейінде 
Р.Т.  Әлімбаеваның,  З.М.  Балғымбаеваның,  Л.К.  Көмекбаеваның,  Н.В. 
Ногайдыңт.б.  ғылыми жұмыстарынан байқадық.
7

Этностык  жаңсақ  нанымдардың  қагтыптасуы,  пайда  болуы 
мәдени-тарихи  негізде  инкультурациялық  факторлармен  ұлт  өкілінің 
бойында  қалыптасады.  Сол  себептен  көптеген  әлеуметтік  қатынаста 
оның 
қалыптасу 
процесі 
аңғарылмауы 
мүмкін. 
Себебі 
адам 
бойындагы  психикалық  қасиеттердің  пайда  болуын  оның  белсенді 
әрекетте көрінуімен анықтаймыз.
Түлғаның  ұлттык  сана-сезімі  -  индивидтің  өзінің  белгілі  бір 
элеуметтік  этностық  қауымдастыққа  жататындыгын  сезінуі  және 
идеяларында,  көзкарасында,  сезімінде,  эмоциясында,  көңіл-күйінде 
көрінетін  қоғамдык  катынастар  жүйесінде  аңгаруы[1].  Бұл  қасиеттер 
адамның  тұлғалық  тұтастығының  нэтижелік  көрсеткіштері.  Олардын 
адам 
бойында 
калыптасу 
жолын 
онын 
құрамына 
кіретін 
компоненттерді анықтау арқылы белгілей аламыз.
Этностық  жаңсак  нанымдар  ұлттык  сана-сезімнің  бастапкы 
(ілкі)  анықгалу  көзі  болып  табылады.  Себебі  олар  адамның  ішкі 
бағытын, 
таптаурынын, 
езіндік 
багыттылығын, 
іс-эрекетгегі 
мотивациялық  жүйесін  ретгейтін  компонент.  Адамның  ұлттық  тұлға 
ретінде  қалыптасуын,  оның  ұлтгық  сана-сезімінің  даму  деңгейін 
аныктау  үшін  жаңсак  нанымдардың  дамуы  мен  қапыптасу  негізін 
белгілеу қажет.
Қазақстан  Республикасы  элемдегі  көпэтносты  ұлттық  диаспоралы 
мемлекетгердің  қатарына  жатады.  Сондыктан  біздің  мемлекеттегі  келелі 
мэселелердің  бірі  -  ұлтаралық  қарым-қатынас  мэселесі  [2.38].  Ал, 
ұлтарапық  қатынаста  ұлт  өкілінің  өз  хапқының  мәдениетін,  тарихын, 
эдебиетін, тілін білуінің, халкының дінін анықтауының маңызы зор. Міне, 
осы  құндылыктар  этностық  жаңсак  нанымдардың  генезисін  анықтауга 
мүмкіндік  береді  жэне  тұлганың  ұлттық  сана-сезімінің  дамуына  әсер 
ететін  негізгі  элеуметгік  факторлар  болып  есептеледі  [3.42].  Бұл 
мәселелерді  еңбектің  концегтгуалдық  жэне  тэжірибелік  бөлімдері 
айқындауға мүмкіндік береді.
Ал  қазіргі  заманда  ұлт  патриотын  тэрбиелеу  жұмысында  онын 
бойында  ұлтгык  сана-сезімді  қалыптастыру.  Сол  себептен  этностық 
жаңсақ  нанымдардың  генезисін  ашу,  оның  іс-эрекеті  барысындагы 
қалыптасу  динамикасын  аныктау  -  бүгінгі  тандағы  психология 
гылымдарындағы көкейтесті  мәселе.
Тұлғаның  этностық  жаңсақ  нанымдарының  генезисі  мен  даму 
динамикасын  этноэлеуметтену  процесі  тұрғысынан  зерттеу  оған  эсер 
ететін факторлар мен  механизмдерді ашуға негіз болады.
Эгностық 
жаңсақ 
наымдардың 
тұлғаның 
әлеуметтену 
процестерінде  көрінуін  анықтап  әдіснамалық-теориялық  негіздерін 
аталмыш 
монографияда 
Л.С.Выготскийдің 
мэдени-тарихи
8

концепциясы,  В.Н.  Мясищевтің  тұлғааралык  катынас  теориясы,
A.Н.  Леонтьев  пен  оның  ізбасарлары  А.Г.  Асмолов,  В.Ф.  Петренко 
ецбектеріндегі  іс-эрекет, сана жэне тұлға теориялары; Д.Н.  Узнадзенің 
багыт 
теориясы; 
Ю.В. 
Бромлей, 
Н.Жанділдин, 
Н.Елікбаев 
еңбектеріндегі  ұлттық  сана-сезім  теориялары;  Тодд  Нельсонның  заңы 
(сұраныс  пен  ұсыныс  заңы)  және  басқа  да  шетел  психологтерінің 
(Смит,  Турнер,  Эллсуорту,  Хайдер  т.б.)  концептуалды  схемасындағы 
элеуметгік  багыт  жэне  жокка  сену  мен  жансақ  нанымдарды 
зерттеудегі  көзкарастары,  сонымен  қатар,  Сиданиус,  Лью,  Шоу  және 
Праттоның  элеумеітік  басынкылык  (доминирования)  теориясы; 
С.Жакыповтың 
мағыналык 
кұрылымның 
жалпы 
қоры 
тұжырымдамасы; 
Х.Арғынбаев, 
Қ.Жарықбаев, 
М.Мұқанов, 
Ж.Наурызбай, 
Ж.Намазбаева, 
Н.Ниязбеков, 
Ө.Тілеукабылұлы,
B.Шабельников  еңбектеріндегі  казак  отбасы  туралы  идеялары  жэне 
басқа 
да 
гылыми 
еңбектердегі 
психология-педагогикалык 
концепцияларды талдау  аркылы  көрсетіледі.
Еңбекте  баяндалган  багыттағы  зерттеу  жұмыстары  он-он  бес 
жьшдык  жұмыстар  нәтижелері.  Жасалған  ғылыми  тұжырымдамалар 
зерттеу 
жұмыстарының 
екі-ұш 
айналымы 
нэтижелерінің 
салыстырмалы талдауларынан беріліп отыр.
Монографияның  «Этностық  жаңсақ  нанымдардың  генезисі 
мен  динамикасын  зерттеудің  әдіснамаяық  негіздері»  атты  бірінші 
бөлімі  осы  мәселе  төңірегінде  карастырылған  теориялык  жэне 
тэжірибелік  еңбектерді  талдауға  арналып,  жаңсақ  нанымдарды  сана- 
сезімнің,  бағыт пен бағыттылыктың құрамына енетін  адамның саналы 
эрекеті  екендігін  көрсетеді.  Сонымен  қатар,  барлық  ғалымдардың 
гылыми  зерттеулеріндегі  жаңсак  нанымдарга  берген  анықгамалары 
«ескішілдік» 
ұғымына 
экеп 
саятындыгы 
дәлелденіп, 
жаңсақ 
нанымдардын  пайда  болу  жэне  көріну  табиғатын  көрсетіліп,  оның 
«ескішілдік»,  яғни  діни  бағыттан  ерекше  психологиялык  феномен 
екендігін теориялық анықталып нақтылы тұжырымдамалар беріледі.
Жұмыстың  «Қазақ  отбсы  -   тұлганың  этноәлеуметтенуінде 
этностық  жаңсақ  наньшдардың  генезисін  анықтаушы  институт» 
атты 
бөлімі 
этностык 
жаңсақ 
нанымдардың 
көрінуі 
мен 
трансформациялануына  эсер  ететін  негізгі  фактор  -  отбасының 
танымдық  қабылдауындағы  психологиялық  жақтарын  теориялық 
талдауга және зертгеу нэтижелерін корытындылауға арналады.
Жаңсак  нанымдар  танымдық  іс-эрекетте  пайда  болып,  адамның 
кабылдау,  ойлау  жэне  эмоционалдық-мотивациялық  жүйесінің  даму 
деңгейіне  байланысты  өзгерістерге  ұшырап  отыратын  сана-сезім 
қалыптасуынын 
бастапқы 
белгісі 
екендігін 
көрсетеміз. 
Осы
9

айтылғандарды  дәлелдеуде  отбасы  қарым-катынасындағы  жаңсак 
нанымдардың  пайда  болуына  негіз  болатын  механизмдерге  де  талдау 
жасалынады.  Себебі  казақ  отбасылық  қарым-катынас  жүйесі  -  ете 
күрделі  процесс.  Осы  процестегі  адамның тұлгалык калыптасуындағы 
өзін-өзі  және  өзгені  түсіну  механизмдерінің  (біртектілену,  эмпатия, 
аттракция  және  таптаурындану)  ерекшеліктеріне  таддау  жасалынып, 
зерттеулер нәтижелерімен дэлелденеді.
«Этностық  жаңссщ  нанымдардың  қалыптасуына  ұлттық 
қүндылықтардың  әсер  етуі»  атты  үшінші  бөлімде  ұлттық  тұлғаның 
калыптасуындағы  ұлттык  кұндылыктардың  психологиялык  жактары 
(кабылдау,  түйсіну,  ойлау  және  психикалық  калып,  қасиеттерге  әсер 
етуі)  талданып,  этностық  жаңсақ  нанымдардың  пайда  болу  генезисі 
екендігіне сипаттама беріледі.
Жаңсак  нанымдардың  ұлттық  құндылықтарда  көрінуін  пайда 
болу генезисі деп тұжырымдауымызды зерттеулер арқылы көрсетеміз.
Жұмыстың  «Этностық  жаңсақ  нанымдарды 
оқу-тярбие 
процесінде  қапыптастыру»  атты төртінші  бөлімінде  этностық жансак 
нанымдардың 
оқу-тэрбие 
процесіндегі 
тұлганың 
әлеуметтену 
жүйесінде  калайша  көрініп,  сана-сезімінің  калыптасуында  кандай  рөл 
аткаратындыгы теориялық негізделіп, зертеулер арқылы көрсетілген.
Этностық  жаңсақ  нанымдардың  тұлға  санасында  қалыптасуы 
жэне 
танымдық 
іс-эрекетте 
өзгеруі 
оку-тэрбие 
процесіндегі 
элеуметтену  жолында  да  жүзеге  асады.  Себебі  оқу-тэрбие  процесі  - 
адамнын  этностық  касиеттерінің  қалыптасуына  негіз  болатын  бірден- 
бір фактор.
Бұл  тарауда  оқытудың  ұлттык  бағытга  болу  негіздері  ашылып, 
оқудағы  әлеуметтену  процесіндегі  нәтижеліліктің  оқушының  ішкі 
жэне сыртқы түрткілеріне байланыстылығы талданады.  Бұл талдаулар 
да  баланың  мектепке  дейінгі  кезеңінен  студентгік  есею  кезеңіне 
дейінгі  танымдық  қапыптасуы  жэне  ұлттык  танымының даму,  жетілу 
деңгейі  көрсетіледі.  Сонымен  қатар,  әр  кезендегі  танымдық  іс- 
эрекетіндегі  этностық  жаңсақ  нанымдардың  көрінуі  мен  даму 
динамикасы зерттеліп, анықталады.
Ал,  соңғы  бөлімі  «Этнопсихологиялық әдісемелер»  деп  беріліп, 
авторлық  жэне  өнделген  зерттеу  эдістемелері,  жаттығулар  мен 
тренингтік бағдарламалар  нұсқасына арналған.
Қорытындыда  этностык  жаңсақ  нанымдардың  танымдық  іс- 
эрекет  барысында  көріну,  пайда  болу  табигаты  жэне  даму 
барысындагы  тұлганың  сана  -   сезімінің  калыптасуының  бастапқы 
компоненті  екендігін  негіздеген  теориялык  талдауларга  авторлық

ғылыми  тұжырымдама  жасалынады  жэне  зерттеу  нәтижелерінін 
түйінді  мәселелері беріледі.
Осындай  күрделі  зерттеулерге  өз  колдауын  керсеткен  Е.А. 
Бөкетов  атындағы  Қарағанды  мемлекетгік  университетіне  және 
психология 
кафедрасының  үжымдарына, 
Қарағанды 
облыстык 
мұгалімдер  білімін  жетілдіру  институтына,  Балхаш  каласының  Абай 
атындағы  №  2  мектебіне,  Қарағанды  каласының  №  92  мектеп  және 
Павлодар  мемлекетгік  педагогикалық  институның  теориялык  жэне 
қолданбалы  педагогика  жэне  психология  кафедрасы  сонымен  қатар 
Қарағанды  облыстық телекомпаниясының үжымына  алғыс  білдіремін 
және оқырмандардан  пікір, тілектер, үсыныстар  күтемін.
1 
БӨЛІМ 
ЭТНОСТЬІҚ 
Ж АҢСАҚ 
НАНЫ М ДАРДЫ Ң 
ГЕ Н ЕШ С І 
МЕН 
ДИНАМ ИКАСЫ Н 
ЗЕРТТЕУДІҢ 
ӘДІСН АМ АЛЫ Қ НЕГІЗДЕРІ
1.1 
Ж ансак 
нанымдардын 
(жоқка 
сенушілдіктердін, 
ескіш ілдіктердін)  психикалык  феномен  ретінде  психологияда 
зерттелуі
Психологияның  эр  кезеңдердегі  даму,  қапыптасу  тарихында 
сана мәселелері өзекті орын алып келеді.  Оның қоғамдық катынастағы 
еңбек  барысында  коғамдық  сана  ретінде  қалыптасуын,  сөйтіп  адам 
психикасының 
ерекше 
көрінісі 
болатындығын 
философиялық 
түрғыдан  түсіндіріп  келеміз.  П.Я.  Гальперин:  «сана  адамның
объективті  дүниесін  бейнелеп  қана  коймай, оны  жаратады,  жасайды»,
- дейді  [4,49].  Бірак,  ғалым  сана  әрекеттері  жайлы  айтып,  оның  сана- 
сезімге  ұласуын  көрсеткенімен,  кабылдау,  ойлау  механизмдерінің 
мүмкіндіктерінен 
туындап, 
сана-сезімнің 
қалыптасуын 
жүзеге 
асыратын  психологиялык  феномен  екендігін  анықтамады.  Адам 
санасындагы  қабылданған  танымдық  іс-эрекеттер  арқылы  көрініп, 
қалыптасатын психологиялық феномен - жаңсак нанымдар болмақ.
Л.С. 
Выготский  мен 
В.  Джемс  өз  еңбектерінде,  адам 
мэселелерін  қарастыруда  кай  жагынан  болмасын  (эдіснамалық, 
заңдылық),  сананы  атгап  өтуге  болмайтындығын  жэне  адам  өмірінде, 
оның  адамзаттык  болмысында  негізгі  рөл  атқаратындығын  айтқан. 
Себебі  адамның дүниедегі  өзге тіршілік  иелерінен  айырмашылығы  да 
осында.  Адам  өзінін  қандай  да  болмасын  өмірге  деген  талпынысын, 
тіршілікке  ұмтылысын  саналы  әрекеттер  мен  санадан  тыс,  өзіне
11

аңғарылмайтын,  бірақ  сананың  қызметімен  жүзеге  асыратын  іс- 
әрекеттері  негізінде  ерекшеленеді.  Ендеше,  элі  де  болса  сана 
қызметіиің  мүмкіндіктерін  зерттеу,  оларға  гылыми  мэн  беру 
ғылымдар  алдындағы  негізгі  міндет  болмақ.  Бүл  жөнінде,  Л.С. 
Выготский  былай дейді:  «Сана жэне  психика мэселелерін тэжірибелік 
түрғыдан  түбегейлі  зертгемейінше,  олардың  арасындагы  бірлік  пен 
айырмашылықтарды 
белгілемейінше 
негізгі 
қоркынышты 
мэселелерден  кұтыла алмаймыз.  Әрине,  сана кездейсок шындык емес, 
ол  психологиялық дэлэлденген дүние»[5,59].
Сана 
- 
адамның 
қогамдагы 
жасампаздығын, 
өзіндік 
ерекшеліктерін  белгілейтін,  сонымен  қатар  өзін  қоршаған  ортаға 
қатынасын  жүйелеп,  психикалық  құбылыстарын  ретгеуге  мүмкіндік 
беретін  негізгі  адамзаттык  механизм.  Согаи  байланысты  адамның 
қандай  да  болмасын  әрекеттері  саналы  түрде  жүзеге  асады.  Яғни, 
акылы,  ойы,  жай-күйі,  мінез-қүлқы  капыптасады.  Бұл  жағдайлар 
психология  ғылымының  зертгеу  объектісі  болып  жүрген  психикалык 
процесс,  қалып,  қасиет тұрғысынан  анықталып  жүр.  Осы  құбылыстар 
адамның  тұлгалық  компоненттерін  толықгырып  өзіндік  санасының 
дамуына негізгі  механизмдер болып  келетіндігі бізге мэлім.
Ендеше,  бүгінгі  таңда  сана-сезімді  кұраушы  компонентгерді 
анықтап,  зерттемей, оның  капыптасу  жолдарын  көрсету  киын.  Себебі, 
«сана-сезім  тек  өзін-өзі  тану  гана  емес.  Сана-сезім  тұлғаның  взін 
танығандагы  катынасымен  бейнеленетін  эсерленуі»,  -  деп  көрсетеді 
өзбек  психолог-ғалымы  Р.И.  Суннатова  [6,14].  Адамның  тұпғалык 
даму  жолында  өз  ортасына  деген  қатынасына,  өзінің  істеген 
қылыктарына,  эрекетгеріне  байланысты  эмоционалдык  құндылық 
қатынастар туындайды. Соның негізінде адам өзіне белгілі бір эсерлер 
алады.  Әсерлер  адам  санасында  арнаулы  із  қалдырып,  оган  деген 
белгілі 
көзқарасын, 
бағапау 
жүйесін, 
наным-сенімін, 
жаңсақ 
нанымдарын  пайда  болдырады.  Осы  тұрғыда,  әрине,  эмоционапдык 
қатынастар 
адам 
мінез-құлық 
таптаурындарының, 
багытынын 
қалыптасуында  негізгі  рел  атқарады.  Эмоционалдық  -  оң  фондар, 
оның 
белсенділігінің 
артуына, 
қабілетінің 
жоғарылауына, 
мотивациясының  оң  болуына  үлкен  әсер  етеді.  Ал,  керісінше  ретте, 
эмоция  қарама-қайшы жагдайды тудырады.
Адамның  қогаммен  сабактасуы  оның  тұлғалық  «Менін» 
қалыптастырады. 
Әрине, 
«Мен» 
феномені 
танымдық 
жэне 
мотивациялық 
атрибуттары 
арқылы 
көрінеді. 
Психологиялық 
теорияларда  ол  әлеуметтік  рөлдері  мен  бағыты  арқылы  аныкталмай, 
тұтастық 
«Мен» 
арқылы 
бағаланады. 
А.Маслоу, 
Г.Олппорт, 
К.Роджерс  өз  зерттеулерінде  «Мен»-ді  таным  мен  мінез-құлықгың
12

бастамасы  ретінде, сонымен  қатар,  объектіні  танушы  жэне бағалаушы 
ретінде  қарастырады.  Осы  бізге  белгілі  теориялардың  (гуманистік, 
персоналистік)  барлыгы  да  адам  санасының  сана-сезімнің  дамуына 
негізгі  өткелі  екендігін  және  оның  қыр-сырының  мол  екендігін 
байқатады.
Біз,  осы  сырларды  тереңірек  ашу  үшін  «Адам  деген  кім?»  -  
деген  сұракка  жауап  іздеуіміз  керек.  Себебі  бүгінгі  таңда біз  білетін.: 
«Адам - екі көзі, екі  қолы,  аяғы бар, тік жүретін саналы тіршілік иесі,»
-  деген  түсіндірмелеріміз  оның  дүниедегі  орнын,  сандық,  сапалык 
мүмкіндіктерін  толық  ашпайды.  Өйткені  адамның  тұлғалык деңгейге 
жетуі  - өз  мүмкіндіктерінің нәтижесі болмақ.  Ал,  өз мүмкіндіктері деп 
отырғанымыз  -  саналы  әрекет  етуі.  Психиканың  өзі  сананың  жемісі. 
Ягни,  «Мен»  ұғымы  немесе  «Мен»  кұрылымы  сананын  «Мен»-ді 
қабыдцай  алуының  ұйымдасқан  конфигурациясы  деп  түсіну  керек. 
Бұл  ұйымдасулар  адамнын  өзін  қоршаған  ортасын  бағалауы  жэне 
әсерленуімен  байланысты.  Адам  өзін  қоршаған  ортамен  қарым- 
катынасқа  түскенде,  оны  тек  «соргыш»  сияқты  қабылдамай,  өз 
ақылынан,  ойлау  жүйесінен,  түсінігінен  өткізіп  қабылдайды.  Сол 
себептен  кабылданған  ақпарат  таным  деңгейіне,  өмір  тәжірибесіне 
байланысты  дәрежеде  сұрыпталып,  тұлгалык  тұтастыгын  құрауға 
себін  тигізеді. 
Қабылданган  танымдық  қор  тұлгалык  бағыт, 
таптаурындардың  қалыптасуын  белгілеп,  өзіндік  сана  деңгейінің 
дамуын  қамтамасыз  етеді.  Адам  санасының  осы  мүмкіндіктерін 
көптеген  теориялар  (Г.Оллпорт,  К.Роджерс)  тұлғаның  белсенділігі, 
оның  өз  мақсаты  мен  пікірлерін  анықтауы  деп  түсіндіреді.  Ал,  Р.И. 
Суннатова,  бұны  «...  субъектінің  ез  сапапарын  бағалауы,  индивидтің 
басқа  адамдармен  езара  қатынасындағы  адамзатгык  мінез-құлқын 
езіндік реттеуі, яғни онын өзінің «елшемі»,- деп керсетеді  [6,19].
Ал,  В.ГІ.  Тугаринов:  «Тұлга  ұгымы  адамзат  касиетіне  апарады, 
ал  адам  бұл  қасиетті  апып  жүруші  ...»,  -  деп  керсетеді  [7,36].  Бұл 
ғалымның  айтайын  дегені  -  адамның  адамзаттык  касиетгерінің  езі 
санасының жемісі  екендігі. Сондықтан сана-сезім саналы эрекеттердің 
шыңы, 
керсеткіші, 
нэтижесі 
болмақ. 
Ендеше, 
таптаурындар 
(стереотипы), бағыт (установка), наным-сенімдер (убеждения), жаңсақ 
нанымдар 
(предубеждения), 
ескішілдіктер 
(предрассудок/ 
предубеждения)  адамның  бағыттылық  жүйесіндегі 
сана-сезімді 
құраушы  компоненттер.  Тұлға  мэселелерін  зерттеуде  соларды  жан- 
жакты  қамтып,  тұтастық  тұрғысынан  зертгеу  қажет.  Әрине,  бүгінгі 
таңда 
тұпга 
мэселесін 
психологияның 
кептеген 
бағыттары: 
психоанализдік  теория,  бихевиоризм  жэне  интеллект  т.б.  теориялар 
жан-жақты  карастыруда.  Бірақ,  бұл  теориялар  сана-сезімнің  негізгі,
13

бастапқы  өзегін  нактылы  көрсете  алмай  отыргандыктан,  оның  адам 
бойында  калыптасту  жолдарын  да  нақтылы  таба  алмай  отыр.  Бұлай 
деуіміз  қазіргі  жаңа  қогамдагы  тұлгалардың  сана-сезімін  оқу-тәрбие, 
ндеологиялық  жұмыстар  аркылы  түзетулер,  реттеулер  ез  нәтижесін 
онша  бермей  отыр.  Себебі  адамдар  санасындағы  бұрынғы,  кеңестік, 
кезеңдегі  қалыптасып,  сіңіп,  таптаурынданып  қалған  сана-сезімдерді 
өзгерту элі де болса киынга түсуде.
Бұл  тұрғыда  сана-сезімнін  калыптасу  сатысының  бастапқы  көзі 
ретінде 
жансақ  нанымдарды 
қарастыру 
орынды  жэне 
оның 
әлеуметтік-психологиялық  механизмдерін  нақтылы  анықтау  көптеген 
нәтижеге  жеткізуі  мүмкін.  Себебі  адамның  өзін  қоршаган  ортасы 
жайлы  ақпараттары  аркылы  санасында  белгілі  алғашкы  түсініктер 
пайда  болады.  Бұп  түсініктер  танымдық  негіздегі  жаңсақ  нанымдар 
ретінде  көрінеді.  Сол  себептен,  психология  ғьшымындағы  бүгінгі 
таңда 
бізге 
белгілі 
жаңсак 
нанымдардың 
табиғаты 
жайлы 
көзкарастармен  талқыга  түсуге  болады.  Себебі,  ол  көзқарастар 
«жаңсақ  нанымдарды»  «жоққа  сену», 
«ескішілдіктер»  сияқты 
ұгымдармен  көзқарастар  теңдестіреді.  Бұл  ұғымдар  этимологиялык 
жагынан  да,  психологиялык  жагынан  да  бір-бірімен  сэйкеспейтін 
ұгымдар.
Предрассудок  -   ескішілдіктер,  жоққа  сенуден  пайда  болған 
түсінік,  ал  предубеждения  -   теріс,  қате,  жаңсақ  ұғымдар,  түсініктер, 
нанымдар.  Бұл  екеуінің  ресей  сөздіктеріндегі  түсініктемелерінің 
өзінде  де  алшақтық байқалады:  «Предрассудок  -  ставший  привычным 
ложный  взгляд  на  что-нибудь. 
Предубеждение  -   предвзятое 
отрицательное  мнение,  отношение  к  кому-чему-нибудь»[8,471-472]. 
Ендеше,  екі  ұғым  да  сананың  қызметінен  туындаған  адамның 
кабылдау,  ойлау  процестерінің  кабілетіне  байланысты  пайда  болатын 
психикалық  құбылыс.  Әрине,  екеуі  де  парасатгың  (рассудок)  жетілу 
нэтижесі.  Дегенмен  де,  парасаттың  зерделік  жетілуіне  байланысты 
әлсіз,  өзгермелі,  негізделмеген  қубылыстар  деп  көрсетуге  болады. 
Бірак,  ескішілдік  немесе  жокка  сену  дэлелденбеген,  аныз  негізінде, 
белгісіз  болжамдардан  пайда  болады.  Мысалы,  «адам  алдынан  бос 
шелекпен  біреу  жолыкса  немесе  қара  мысық  ететін  болса,  жолы 
болмайды» деген түсінік бар.  Бұл ешқандай  негізі  жок болжамдар.  Ал, 
жаңсак  нанымдар  нактылы  таптаурындарды  қалыптастыратын  жэне 
танымдық  іс-әрекет  пен  қатынас  барысына  байланысты  өзгермелі 
құбылыс.  Мысапы,  қазақ  халқын  жалқау,  енжар  халык  деген  түсінік 
бар.  Бірақ  қазақтың  еңбекқорлығы,  жасампаздығы  нәтижесінің 
көрсеткіші  ретінде  тілдік  байлығы,  ой  орамынын  ұшкырлыгы,  тіпті 
өзінің  көшпенділік  жағдайындағы  ұлт  ретінде  сакталуы  жоғарыдағы
14

жаңсак 
нанымдарды 
жоққа 
шығарып, 
керісінше 
көзқарастар 
туғызады.  Жаңсак  нанымдардың  өзгермелілігін  мына  мақалдан  да 
көруге  болады:  «Жаманнан  жақсы  туады  адам  айтса  нанғысыз, 
жақсыдан  жаман  туады  бір  аяк  асқа  алгысыз».  Ендеше,  жаңсақ 
нанымдар 
- 
белгілі 
жағдайларды 
кабылдауынан  туындайтын, 
танымдык  іс-әрекет  барысында  өзгерістерге  ұшырасып,  мінез-кұлык 
таптаурындарының,  багыттың  даму,  қалыптасыуна  негіз  болатын 
адамның  оң  немесе  теріс  көзқарасы,  қатынасы,  яғни  сана-сезімнің 
бастапқы  көзі.  Сонымен,  парасат (ақыл) -  сана жемісі.  Ал,  сана-сезім
-   сананын  акылмен  жеткен  жемісі.  Сана-сезім  адамның  адамзаттық 
белгісінің  ақылдық  көрсеткіштерінің  нэтижесі.  Мысалы,  Н.  атгы 
мырза біреумен ретсіз ренжісіп  жатқан  болса, «акылы, түсінігі, санасы 
соған  ғана  жетті»  деген  баға  береміз.  Міне,  бұл  қылықтарына 
байланысты  оган  берілген  бағалар  да  сана-сезімінің  жетілу  деңгейін 
белгілеп 
гұр.  Н.  өз  қылыгын  аңғармай,  ақылынан  өткізбей, 
санасының,  сана-сезімінің, ягни  ақылы мен санасының ересін  сезінбей 
шолак көрсетіп тұр.
Жаңсақ  нанымдардын  санамызда  пайда  болуының,  көрінуінің 
физиологиялық  негізін  көрсететін  болсақ,  ол  миымызға  келіп  түскен 
ақпараттардың  сұрыпталу  нәтижесінде  жүзеге  асады  деуге  болады. 
Яғни,  адам  санасының  ретгеушілік,  функционалдық  эрекетгері 
негізінде  ондағы  ақпараттар  жинакталып,  реттеліп  белгілі  қозу  және 
тежелу  ошақтары  аркылы  өз  бағыттарын  қабылдайды.  Ендеше, 
жаңсақ 
нанымдар 
адам 
мен 
әлеуметтік 
орта 
арасындагы 
байланыстардан туындайтын  оң жэне теріс ұгымдар, түсініктер болып 
табылады.
Ойымызды  ғыпыми  тұрғыда көрсету үшін жаңсақ нанымдардың 
(предрассудок/предубеждения) 
психология 
ғьшымында 
зерттелу 
тарихына талдау жасайық.
Бұрынғы 
кенестік 
психологияда 
жаңсақ 
нанымдарды 
карастырған  -  И.С.  Кон  (ескішілдік/жаңсақ  нанымдар  психологиясы). 
Ол  өзінің  еңбегінде  көптеген  ғалымдардың  (Б.  Берельсон,  Э.  Беллачи, 
Д.  Креч,  Р.  Крачфилд,  Г.  Стейнер)  еңбектерін  талдай  келіп,  олардың 
жаңсақ  нанымдарды  белгілі  этностық  топқа,  топ  мүшесіне,  нақтылы 
объектіге  деген  жаукештік  немесе  ыңғайсыз,  жағымсыз  бағыты, 
катынасының  эмоционалдық  таптаурынданған,  тұрақтанған  көрінісі 
жэне  өзгерту  ықпалына  берілмейтін  құбылыс  деген  анықтамапарын 
көрсететді.  Сөйтіп:  «жаңсақ  нанымдар  -   адамдардың  ішкі  бағытынан 
туындайтын  таптаурынданған  сенімдерімен  сипатталады  жэне  сол 
топтың  нактылы  қасиетін тексеруге  мүмкіндік бермейтін топқа немесе 
жеке  индивидке  деген  жағымсыз,  теріс  бағыт»  -  деген  анықгаманы
15

қолданады.  Бұл  қолданысын  біздің  жоғарыдағы  түсіндіруіміз  сияқгы 
«предрассудок/ескішілдік», 
«предубеждения/ 
жаңсак 
нанымдар» 
ұғымдарынын  этимологиялық  негіздерімен  түсіндіреді  де,  оның 
өзгертуге өте қиын берілетіндігін айтады[9, 4].
И.С.  Кон  этностық  жаңсақ  нанымдардың  пайда  болуын 
таптаурындар  мен  бағыт  негізінен  карау  қажеттігін  жэне  ондагы 
ұлттык 
мэдени 
кұн ды л ы қтарды н 
релін 
баса 
айтқан. 
Бірак 
құндылықтар  аркыпы  карастырудың  ғылыми  зерттеу  киындығын  да 
көрсеткен.  «...  оны  бағалау  эркімнін  қай  тұргыдан  қарастыруына 
байланысты.  Бұп  жерде  өте  қатты  абайлық  қажет.  Себебі  эр  елдің 
өзіндік  кемшіліктері  -   олардың  ар-ұждандарының  жалгасы,  мэні.  ... 
бұларды әлеуметгік психологияда этноцентризм дейміз» [9,  10].  Автор 
сонымен  қатар,  Г.Оллпортгың  жаңсак  нанымдарды  «жаукештік 
багыт»  деген  сөзін  де  қолданып,  оның  астарында  икемге  келмейтін, 
жалғандыктың жаткандыгын  көрсетеді.  Оның себебі  этностык топтын 
эмоционалдық-жаукештік  мінез  кейпі  саяси-элеуметтік  жагдайларга 
байланысты  өзгерістерге  ұшырап  отыратындыгынан,  тіпті  оларды 
жоғары  әлеуметтік  формаларға  жатқызбау  «мүмкін  еместігінен» 
екенін 
айтты. 
Конның 
түсіндіруінше, 
барлық 
элеуметтік- 
экономикалық  дамулар  сол  қоғамның  немесе  жер  тұрғындарының 
психологиялык 
ерекшеліктерімен 
байланысты 
жэне 
солардын 
негізінде  жаңсак  нанымдар  пайда  болады.  Дегенмен  де  галымның 
тұжырымдарының  барлығы  жаңсак  нанымдардың  табиғатын  тікелей 
саяси  -  элеуметтік  факторлармен  ұштастырып,  негізгі  механизмдерді 
«таптық», «ұлтшыпдық», «фашистік» ұғымдарымен сабактастырады.
Әрине, бұл  көзқарасты да ескеруге болады. Дегенмен, Ұлы Отан 
согысынан  кейін  пайда  болған  өмір  тәжірибесінде  немістерге  деген 
«фашизмдік»  жансак  нанымдар  70  жылдың  ішінде  өзгеріске  ұшырап, 
тіптен  жойылып  кетгі.  Себебі,  ұлтарапык  қарым-катынас  барысында 
ол  ұлтқа  деген  оң  жақсақ  нанымдардың  пайда  болуы  бұрынғы 
қалыптасқан  жаукештік  таптаурындарды  жоққа  шығарды.  Тіпті, 
қазіргі  саяси-элеуметтік  қайта  кұрыпудан 
кейін  неміс  халқы 
өкілдерінің  өз  генетикалық  елдеріне  кетулері  эр  түрлі  саяси- 
экономикапык  ыңғайсыздықтар  тудырды.  Бұл  кұбылыс  неміс  ұлты 
жайлы 
теріс 
жаңсак 
нанымдардың 
ұлттык 
біріккен 
таным 
процестерінде оң жаңсак нанымдарға айналғандыгын дәлелдейді.
И.С.  Кон  ез  еңбегінде  ескішілдік,  яғни  жаңсақ  нанымдардың 
табигатын  көрсетуде  көптеген  ғалымдардың  (Линкольн,  Сэнгер, 
Хартли, т.б.) еңбектеріне де сүйенеді.
Біздің зерттеулерімізде этностық жаңсақ нанымдарды жекелеген 
ұлттың  психологиялык  құрылымын  құрайтын  феномен  ретінде

карастырамыз.  Әр ұлттың өзіндік-психологиялық болмысын  кұрайтын 
«талғам»,  «намыс»,  «ар-ұждан»,  «сезім»,  «мінез»  тэріздес  өзіндік 
менталды  керсеткіштерін  белгілеуші 
сана-сезім,  таптаурындар, 
ұлттык  багыт,  бағыттылық  сияқты  психологиялық  компоненттер  бар. 
Біздің 
мақсатымыз 
- 
жаңсак 
нанымдарды 
казақ 
этносының
тұрмыстык-элеуметтік, 
саяси-элеуметтік 
жэне 
тарихи-мәдени 
дамуларына 
байланысты 
калыптасатын 
ұлттық 
сана-сезімінің 
бастапкы  көзі  ретінде  генезисін  көрсету  жэне  олардың  ұлттык 
тұлғаның әлеуметгенуіндегі рөлін  аныктау.
Жансақ  нанымдардың  генезисін  таптаурындар  мен  бағыттар 
жұйесінен  қарастырған  ғалымдардың  бірі  -  Тодд  Нельсон.  Оның 
«Психология 
предубеждений: 
секреты 
шаблонов 
мышления,
восприятия 
и 
поведения» 
(2003) 
деген 
еңбегі 
тұтасымен 
«предубеждения» 
деген 
ұгымды 
«предрассудок» 
ұғымымен
тендестіреді.  Жоғарыда  бұл  ұғымдар  жайлы  көрсеткендей,  екі  ұғым 
сананың 
екі 
турлі 
кызметімен 
пайда 
болатын 
жэне 
автор 
көрсеткендей,  ойлау,  қабылдау  процестерінің  нэтижесі  болғандықтан, 
екеуінін  сана-сезімнің  калыптасуындағы  кызметін  саралап  көрсетуді 
талап етеді.
Еңбектің алгашқы тарауында:  Ол «Біздің эрқайсымыз кез келген 
топтың  мүшесіміз.  Өзімізді  қай  топқа  жатқызу  деңгейімізден  жэне 
оны  бағалауымыздан  топ  индивидуумы  ретінде  анықгалуымыз  сол 
топқа  мушелігімізді  көрсетеді.  Дегенмен  де,  біздің  басқа  топтарға  да 
дұрыс  көзбен  жэне  позитивті  карауымызды 
талап  етеді»,  -
деген[10,15].  Сөйтіп,  автор ескішілдік пен таптаурындарды зерттеудің 
кажетгілігін  тұсіндіреді.  Нельсон  бойынша,  топаралық  жагымсыз
мінез-кұлықгың  пайда  болуына  негіз  болатын 
бағытты  түсіну
күнделікті  сезімнен,  ойлаудан  туындайтын  жағымсыз  әсер  ретінде 
түсінуді  тереңірек  қарастыруды  талап  етеді.  Себебі,  ғасырлар  бойы 
болған  соғыстар  мен  күрестер  эртүрлі  ескішілдіктен  (предрассудков), 
таптаурындардан  немесе  алалаудан  (дискриминациядан)  туындаған 
жағдайлар.
Автор  өз  еңбегінде  У.Липпманның  (1922)  таптаурынға  берген 
анықтамаларын,  Т.Адорно,  Г.Оллпорт  т.б.  таптаурындарды  наным- 
сенімдермен,  ескішілдіктермен  сабақтастыруларын  талдай  келіп, 
таптаурындардың 
әлеуметтену 
процесіндегі 
мотивациялардың
калыптасуында  әлсірейтіндігін  көрсетеді.  Сонымен  қатар,  мэдени 
жэне  дара  тапгаурындардың  пайда  болуын  (Катц,  Брэйли  т.б.) 
еңбектері арқылы дэлелдеген[11].
Ескішілдік  пен  таптаурындардың  психологияда  зерттелуіндегі
сияқты  бірнеше  кезқарастарга:  Танымдық  түсінушілік  теориясы
вИВЯЙО I ЬИІгл
17