ПРИМЕНЕНИЕ МЕТОДА СИМВОЛДРАМЫ В ГАРМОНИЗАЦИИ

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
137 
Кататимно  –  имагинативная  психотерапия  (известная  так  же,  как 
Кататимное  переживание  образов  (КПО),  метод  ―сновидений  наяву‖  и 
символдрама)  –  это  метод  глубинно  –  психологически  ориентированной 
психотерапии,  который  оказался  клинически  высоко  эффективным  при 
краткосрочном лечении неврозов и психосоматических заболеваний, а также при 
психотерапии  нарушений,  связанных  с  невротическим  развитием  личности.  В 
качестве  метафоры  можно  охарактеризовать  кататимно  –  имагинативную 
психотерапию как ―психоанализ при помощи образов‖. На руский язык название 
метода  можно  было  бы  перевести  как  ―эмоционально  –  обусловленное 
переживание образов‖. Метод разработан известным немецким психотерапевтом, 
профессором, доктором медицины Ханскарлом Лѐйнером. С 1948 года Х. Лейнер 
начал разрабатывать концепцию, заключающуюся в клиническом использовании 
гипнотических 
имагинаций. 
Целью 
метода 
является 
исследование 
бессознательного  с  целью  обнаружения  патогенного  ядра  конфликта  и 
освобождение позитивного ядра переживания.    
Основу  метода  составляет  свободное  фантазирование  в  форме  образов, 
―картины‖  на  заданную  психотерапевтом  тему.  Психотерапевт  выполняет  при 
этом контролирующую, сопровождающую, направляющую функции. Суть метода 
заключается  в  использовании  представления  образов  в  психотерапевтических 
целях. Основу метода составляет свободное фантазирование в форме образов, на 
заданную психотерапевтом тему, у сидящего в кресле или лежащего на кушетке в 
расслабленном  состоянии  пациента.  Важное  место  в  работе  по  методу 
символдрамы  занимает  рисование  клиентом  пережитого  им  образа.  В  основу 
обработки материала  «сновидение наяву» положена глубинно  - психологическая 
концепция учении К.Г. Юнга и психоанализ З.Фрейда. 
Для  Юнга,  как  и  для  Фрейда,  бессознательное  –  это  нечто,  что 
детерминирует  (определяет)  личность.  Целостная  психология  Юнга  нацелена  на 
то,  чтобы  человек  выздоровел  и  прожил  полную,  насыщенную  жизнь.  Личность 
состоит  из  трех  частей:  Я-  сознание,  индивидуального  бессознательного  и 
коллективного бессознательного.  
Коллективное  бессознательное  –  это  образование,  которое  содержит 
общечеловеческий  опыт.  Коллективным  оно  называется  постольку,  поскольку 
состоит из образов и способов поведения, не приобретаемых человеком в течение 
жизни, но при этом доступных абсолютно всем людям, живущим в любое время. 
Бессознательное – это те «вещи», что влияют на нас и на наши действия, при 
этом проходя мимо сознания. Иными словами, мы не воспринимаем и не осознаем 
их. Коллективное бессознательное – это общее понятие, включающее генетически 
запрограммированные предпосылки психологического функционирования, общей 
для  всего  человечества  опыт.    В  аналитической  психологии  некую  душевную 
рану,  которая  влияет  на  эмоциональную  реакцию  человека  и  отклонение 
поведения,  называют  комплексом.  Юнг  выделяет  два  различных  уровня 
комплексов:  
1. 
комплексы,  возникающие  в  ходе  жизни  человека,  при  его 
социализации, типичные для группы, общества и культуры, в которой мы живем; 
2. 
комплексы,  унаследованные  генетически  и  общие  для  всех  людей. 
Их Юнг также называет архетипами. 
Архетипы  –  это  наше  психологическое  наследие,  «память  поколений».  В 
качестве  примера  можно  привести  мифологические  представления  и  сказки  о 
духах,  демонах,  кобольдах,  сказочных  существах,  бесах,  домовых,  возникающие 
во всех культурах как персонификации бессознательных комплексов. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
138 
Дети, как правило, направляются к психотерапевту учителями или врачами, 
либо  приводятся  самостоятельно    одним  из  родителей.  При  первой  встрече 
обычно  в  присутствии  ребенка  коротко  обсуждается  его  симптоматика,  а  также  
проговариваются  ожидание  родителей  и  ребенка  от  психотерапии.  Практика 
детской  и  подростковой  психотерапии  строится  на  том,  что  работа  с  ребенком 
обязательно  должна  сопровождаться  работой  с  родителями.  Результаты  и 
эффективность работы зависят от объективных и от субъективных факторов. 
Поведение 
диагностических 
и 
психокоррекционных 
занятий 
с 
использованием  метода  символдрамы  хорошо  зарекомендовало  себя  в  практике 
школьного психолога. 
В  качестве  основных  мотивов  символдрамы  для  детей  и  подростков  Х. 
Лѐйнер предлагает следующие образы: 
1. 
луг, как исходный образ каждого психотерапевтического сеанса; 
2. 
подъем в гору; 
3. 
следование вдоль ручья; 
4. 
обследование дома; 
5. 
встреча  с  особо  значимым  лицом  (мать,  отец,  братья  и  сестры, 
учитель, кумиры и т,п,) 
6. 
опушка лса; 
7. 
лодка; 
8. 
пещера. 
В  некоторых  случаях  с  выше  перечисленными  мотивами  используются 
дополнительные мотивы: 
1.  ―наблюдение  и  установление  контакта  с  семьей  животных‖  –  мотив 
используется  с  целью  получения  представления  о  проблемах  в  семье  ребенка,  а 
также для проведения их коррекции; 
2. ―получение во владение надела земли‖, для того, чтобы что – либо на нем 
возделать или построить; 
3. представление себя примерно ―на 10 лет старше‖; 
4.  представление  образа  ―быка  и  коровы‖  для  диагностики  отношений 
между ребенком и его родителями и межличностные отношения родителей. 
Кроме того, в плане психодиагностики эффективными являются мотивы: 
- дерево; 
- три дерева; 
- цветок. 
Все  мотивы  имеют,  как  правило,  широкий    диапазон  диагностического    и 
терапевтического  применения.  В  то  же  время  существует  определенное 
соответствие    каждого  конкретного  мотива  к  определенной  проблематике  и 
стадии  детского  развития.  Эффективны  некоторые  мотивы  и  в  случае 
определенных заболеваний и патологических симптомов. 
Я начала использовать метод символдрамы в работе с детьми и подростками 
в  казахской  национальной  школе  –  гимназии  ―Дарын‖  после  того,  как  прошла 
обучающие семинары: ―Введение основы символдрамы‖, ―Символдрама в работе 
с  детьми  и  подростками‖  и  ―Символдрама  –  основы  техники  средней  ступени‖, 
которые  проводили:  психотерапевт,  вице  –  президент  Профессиональной 
Психотерапевтической  Лиги,  доцент  Института  Кататимно  и  магинативной 
психотерапии  (Германия),  ученик  создателя  метода  символдрамы  проф.  Х. 
Лѐйнера  –  Обухов  Я.Л.  и  психотерапевт,  доцент  Института  Кататимно  – 
имагнативной  психотерапии  (Германия),  Президент  Киевского  общества 
Символдрамы – Залесский Д.Г. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
139 
Родители нередко переносят на своих детей, как  собственные несбывшиеся 
надежды, так и свои проблемы, словно нагружая их своеобразным ―приданым‖ на 
всю  последующую  жизнь.  Родителям  кажется,  что  дети  добьются  тех  целей, 
которых не добились они. Поэтому нередко за просьбой родителей разобраться в 
проблемах  ребенка  стоит  подлинная  –  часто  не  до  конца  осознаваемая  – 
потребность  получить  консультацию  по  поводу  своих  проблем.  Однако  в 
действительности  складывается  впечатление,  что  родители  стремятся  только 
передать  детей  психотерапевту,  чтобы  тот  их  ―исправил‖,  а  им  самим 
разговаривать  с  ним  не  о  чем.  В  отличие  от  ―обычного‖  консультирования 
взрослых  в  центре  внимания  при консультировании  родителей  всегда  находится 
ребенка.  Это  означает,  сто  родителям  самим  нужна  психологическая  помощь, 
чтобы синхронно с развитием ребенка они могли также параллельно развиваться 
и самим. 
В большинстве случаев я не только провожу психотерапию с ребенком, но и 
одновременно  приглашаю  для  консультаций  родителей.  Для  ролителей  было  бы 
неприемлемо отправить ребенка к какому-то специалисту, которого они лично не 
знают.  Эту  естественную,  нормальную  и  здоровую  потребность  родителей 
необходимо учитывать, работа с ребенком. 
При  сборе  и  здоровую  потребность  родителей  необходимо  учитывать, 
работая с ребенком. 
При  сборе  анамнеза,  беседуя  с  родителями,  я  использую  анкету  Г.Хорна 
(известный  детский  психотерапевт  в  Германии,  создатель  символдрамы  детей  и 
подростков),  тест  ―Vortek‖  и    опросник  «Интервью  для  взрослых  ―о 
привязанностях‖». В большинстве случаев сбор анамнеза не заканчиваться после 
первой  встречи,  напротив,  многие  важные  факты,  существенно  дополняющие 
анамнез,  становятся  известными  только  после  установления  хороших 
доверительных  отношений  между  родителями  и  психотерапевтом.  При  сборе 
анамнеза мне важно не только выяснять конкретные факты, но и с самого начала 
мотивировать  родителей  к  сотрудничеству.  Беседуя  с  родителями,  часто 
затрагиваются такие темы, как: 
1. 
Тема агрессии ребенка 
Причинами агрессивного поведения могут, например, быть: 
- отвергнутый, вытесненный страх; 
- недостаток внимания;  
- идентификация с агрессивным членом семьи; 
- делегирование агрессии родителями. 
2. 
Тема страхов у ребенка 
Причинами страхов у ребенка могут быть: 
- отвергнутая, вытесненная агрессия; 
- недостаток ощущения защищенности; 
- страх  быть  брошенным  при  латентных  супружеских  конфликтах  у 
родителей; 
- бедность, отсутствие работы, насилие, пьянство родителей; 
- чья – то смерть среди родственников или знакомых ребенка; 
- собственное тяжелое заболевание ребенка; 
- перенятый у родителей страх за свою жизнь и жизнь близких. 
3. 
Тема школьной неуспеваемости 
Причиной  школьной  неуспеваемости  могут  быть  самые  разные.  Нередко 
школьная  неуспеваемость  является  следствием  скрытой  агрессии  против 
тщеславных  родителей  или  вообще  нарушенных  отношений  с  родителями  или  с 
учителями. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
140 
4. 
Тема отношений с учителями 
Иногда  целесообразно  обсудить  с  родителями  подходящую  систему 
поощрений  ребенка,    которая  будет  мотивировать  его  лучше  учиться.  На  
отношение  ребенка  к  учителями  влияет  также  прежний  опыт  самых  родителей, 
когда они были детьми и ходили в школу. 
5. 
Тема проблемы во взаимоотношениях 
В основе проблем во взаимоотношениях могут так же, как и в случае, почти 
всех других симптомов, лежать самые разные причины. Возможно так же это 
- неблагоприятный образец для подражания в лице родителей; 
- частые расставания с друзьями из – за переездов; 
- страх развода родителей. 
Обычно  родители  считают,  что  цель  психотерапии  с  их  ребенком  –  это 
устранение нарушений в поведении и психических расстройств ребенка. Однако 
многие не понимают, что предпосылкой для этого служит хорошая доверительная 
атмосфера  в  семье,  когда  есть  возможность  побеседовать  обо  всех  волнующих 
проблемах. Достигаемая при помощи психотерапии интрапсихическая интеграция 
не принимаемых до этого частей личности в  идеальном случае должна находить 
соответствие в «интеграции отношений» семейной беседы. Свою работу я считаю 
законченной  не  только  после  решения  проблемы,  с  которой  ко    мне  пришел 
клиент,  но  так  же,  когда  дома  у  моего  пациента  все  больше  и  больше  проходят 
семейные  беседы,  в  которых  участвует  сам  ребенок  и  его  мнение  имеет 
немаловажное значение для родителей. 
 
ЛИТЕРАТУРА: 
1. 
Лейнер 
Х. 
Кататимное 
переживание 
образов: 
Методика 
использования воображаемых ситуаций в коррекции самочувствия. / Пер. с нем. – 
М.: Эйдос, 1996. 
2. 
Обухов 
Я.Л. 
Символдрама: 
Кататимно 
– 
имагинативная 
психотерапия детей и подростков. – М.: Эйдос 1997. 
3. 
Символдрама // Сборник под ред. Обухова Я. – Минск, 2001. 
4. 
Хайгл  –  Эверс  А.,  Хайгл  Ф.,  Отто  Ю.  Базисное  руководство  по 
психотерапии / Пер. с нем. СПб: ВЕИП – «Речь», 2002. 
5. 
Юнг К.Г. и современный психоанализ // Хрестоматия по глубинной 
психологии. М.: ЧеРо, 1996. 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В  статье  рассматривается  новое  направление  в  психотерапии  и 
использование  его  в  работе  с  проблемами  детей  и  подростков.  Это  такие 
проблемы  с  которыми  сталкиваются  психологи  –  практики  и  школьные 
психологи,  как  стрессы,    обычные  трудности  в  учебе,  и  трудности  во 
взаимоотношениях со сверстниками. 
 
 
ТҤЙІНДЕМЕ 
 
Мақалада  жаңа  бағыттағы  психотерапия    және  психологтардың 
жасӛспірімдер  мен  балалардың  проблемаларымен  жҧмыс  істеу  әдісі  кӛрсетілген. 
Бҧл кәсіби және мектеп психологтарының тәжірибелерінде жиі кездесетін  стресс, 
оқуда  кезігетін  қиындықтар  және  қҧрбылар  арасындағы  қарым–қатынастағы 
қиындық мәселелері. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
141 
 
ЖЕТКІНШЕКТЕРМЕН ТРЕНИНГ ТОБЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ 
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Қайырова Ж.О.- психолог, Тілеуова  Г.- психолог. (Алматы қ., КазмемқызПУ) 
 
Психологиялық  тренинг  –  ол  тҧлға  аралық  ӛзара  әрекеттің  барысында 
ҥлгіленетін  ӛмірлік  тәжірибені  жинақтау  әрі  мазмҧнын  тҥсіну  арқылы  жҥзеге 
асатын белсенді оқыту. 
Мҧндай оқыту әсіресе жеткіншектік жаста келелі болып табылады, себебі ол 
кезде  қарым-қатынасқа  деген  қажеттілік  ҥдейді,  ал  ӛмірлік  тәжірибе  жетіспейді, 
алайда  оған  қол  жеткізуге  ҧмтылыс  айқын  кӛрінеді.  Тренинг  тәжірибені  бір 
жағынан,  неғҧрлым  жинақталған  тҥрде,  ал  екінші  жағынан  –  оны  тҥйсінуді 
жеңілдетуші  психологиялық  қауіпсіз жағдайда алуға мҥмкіндік береді.  «Тренинг 
әдіс  ретінде  қатысушыларға  қандай  да  бір  іс-әрекетті  игеруге  кӛмектесуге 
бағытталған. Бірақ жаңа іс-әрекетті игеруді қандай жағдайлар қамтамасыз етеді? 
Шындығында адам не істеуі керек: 1) оны жасағысы келуі; 2) оны қалай жасауды 
және  3)  оны  жасай  алуы  керек»  /2,  18  б./.  Тренингте  арнайы  ҧйымдастырылған 
жағдаяттарға кез болғанда қатысушылар іс-әрекетті игеруге мҥмкіндік алады /1, 52 – 
68 б/. 
Индивидуалдыққа  қарағанда  жеткіншектермен  жҥргізілген  топтық  жҧмыс 
формасының бірқатар айырмашылықтары бар:  
1.  Топтық  тәжірибе  оқшаулануға  қарсы  тҧрады,  тҧлға  аралық  мәселелерді 
шешуге кӛмектеседі.  
2. Топ қоғамның кішігірім тҥрі болғандықтан, серіктестердің қысымы тәрізді 
жасырын  факторларды  сыртқа  айқын  кӛрсетеді;  шынайы  ӛмірге  тән  ӛзара 
байланыстар  мен  ӛзара  қатынастар  топта  жақсарады.  Ол  балаларға  ӛмірлік 
жағдайларда ӛзінің және басқа балалардың кӛзге кӛрінбейтін қарым-қатынас пен 
мінез-қҧлық заңдылықтарын кӛруге және талдау жасауға мҥмкіндік береді.  
3. Ӛзінікіне ҧқсас мәселелері бар балалардан кері байланыс алу мҥмкіндігі; 
шынайы ӛмірде ӛзін басқалардың кӛзімен кӛре алатын бағалаусыз, ақиқатты кері 
байланысты кӛп адамдар ала алмайды.  
4. Топта  жеткіншектер ӛзін және басқаларды жақсырақ тҥсінуі  және мінез-
қҧлықтың  тиімді  тәсілдерімен  танысуы  ҥшін,  ӛзін  басқалармен  теңестіріп, 
басқаның рӛлін «ойнай» алады.  
5.  Топ  ӛзін-ӛзі  ашу,  ӛзін-ӛзі  зерттеу  және  ӛзін-ӛзі  тану  ҥрдістерін 
жеңілдетеді;  ол  ҥрдістерге  басқа  адамдар  қатыспаса  толыққанды  бола  алмайды; 
ӛзіңді  басқаларға  және  ӛзіңе  ӛзің  ашылу,  ӛзіңді  тҥсінуге  және  ӛзіңе 
сенімділігіңнің артуына мҥмкіндік береді /3, 45-46 б./.  
Жүргізушінің жеткіншектермен жұмысындағы негізгі міндеті мынадай:  
-  жеткіншектерді  қатынасын,  мінез-қҧлық  ҧстанымдарын,  эмоциялық 
реакцияларын  кӛрсетуге  және  оларды  талқылауға,  талдауға,  сонымен  қоса, 
ҧсынылған тақырыптарға ӛз ой-пікірлерін қосуға итермелеу;  
-  топта  басқа  балалардың  алдында  ӛз  мәселелері  мен  эмоцияларын  еркін 
ашып  жеткізе  алатындай,  ӛзара  қабылдау,  қауіпсіздік,  қолдау  және  қорғау 
атмосферасын қалыптастыру керек;  
 -  топта  белгілі  бір  нормаларды  қалыптастыру  мен  директивті  және 
директивті емес ықпал ету техникаларын таңдауда иілгіштік таныту керек.  
Жҥргізуші қолданатын ықпал ету қҧралдарын шартты тҥрде екі тҥрге бӛлуге 
болады: вербалды және вербалды емес.  

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
142 
1.  Сабақтар  барысының  құрылымын  жасау.  Бҧл  жерде  сабақтың  барысын 
анықтаушы  сӛздер  жайлы  айтылып  отыр.  Мысалы,  «бҥгінгі  әңгімеміздің 
тақырыбы  мынадай».  Ол  сӛздер  топ  ӛнімсіз  белсенділікке  бағытталмауы  ҥшін 
қажет.  
2. Ақпарат жинау.  
3. Тікелей және жанама жүзеге асатын сендіру және сӛз ұқтыру.  
4. Ақпарат беру.  
5. Жеткіншектер орындауы тиіс тапсырмаларды қою.  
Вербалдық  емес  қҧралдарға:  ым-ишара,  бет-әлпет  қимыл-қозғалыстары, 
интонация, проксемика жатады.  
Топтың жүргізушісі міндетті:  
-  қҧрылушы  топ  типі,  оның  мақсаты  мен  міндеттері  жайында  мағлҧматы 
болуы;  
- топқа жеткіншектерді іріктеп алатын диагностикалық қҧралдарды білуі;  
-  ӛз  іс-әрекетінде  басшылыққа  алатын  негіз  қҧраушы  ережелер  жайында 
қатысушыларға ақпарат беруі;  
- орындауға қатысушылардың дайындығы мен тәжірибесі жетпейтін топтық 
жҧмыс формаларынан аулақ болуы;  
-  топтың  назары  неге  шоғырланатынын  жҧмыстың  бастапқы  кезінде  айтып 
жеткізуі;  
-  топтағы  балалардың  қҧқығын  қорғауы,  топқа  қандай  материал  беру 
керектігін, іс-әрекеттің қандай тҥрлеріне қатысатынын шешуі керек /4, 75-76 б./.  
Тренингтік сабақтардың жалпы қҧрылымы келесі бӛлімдерден тҧрады:  
-  амандасу  жоралғысы.  Топтағы  қатысушылардың  жҧмылуына,  топтық 
ӛзара сенім мен қабылдау атмосферасын тудыруға мҥмкіндік береді;   
-  сергіту  жаттығулары.  Қатысушыларды  топтық  жемісті  іс-әрекетке 
қҧлшындырады,  байланыс  орнатуға,  топ  мҥшелерін  белсенділендіруге,  кӛңіл-
кҥйді  кӛтеруге,  эмоциялық  қозуды  азайтуға  мҥмкіндік  береді.  Сергіту  тек 
сабақтың басында ғана емес, қатысушылардың эмоциялық ахуалын ӛзгерту қажет 
болғанда,  жекелеген  жаттығулардың  арасында  да  жҥргізіледі.  Сергіту 
жаттығулары  топтың  актуалдық  ахуалын  және  алдағы  іс-әрекеттің  міндеттерін 
есепке алып таңдалады; 
-  сабақтың  негізгі  мазмұны.  Танымдық  ҥрдістерді  дамытуға,  әлеуметтік 
дағдыларды қалыптастыруға, топтағы қатысушылар арасындағы ӛзара қатынасты 
орнатуға бағытталған жаттығулар мен тәсілдер жиынтығынан тҧрады.  
- рефлексия. Ӛткен сабақ жайында пікір мен эмоция алмасуды білдіреді; 
-  қоштасу  жоралғысы.  Сабақты  аяқтауға  және  топтың  бірлігі  сезімін 
бекітуге ықпал етеді. 
Тренингтік сабақ барысында қолданылатын техникалар  
Миға  шабуыл  –  тақырып  немесе  мәселе  бойынша  балаларды  ӛз  пікірлерін 
білдіруге  итермелеу  ҥшін  қолданылады.  Қатысушылардан  баға  айтпай,  тек 
идеялар  мен  пікірлер  білдірулерін  немесе  сол  идеяларды  немесе  пікірлерді 
талқылауларын  сҧрайды.  Жҥргізуші  идеяларды  ватманға  немесе  тақтаға  жазып 
отырады, ал миға шабуыл ойлар тауысылғанға дейін немесе оған бӛлінген уақыт 
біткенге дейін жалғасады.  
Топтық  дискуссия  –  топтық  міндеттерді  шешу  немесе  қарым-қатынас 
ҥрдісінде  қатысушылардың  пікірлері  мен  ҧстанымдарына  ықпал  ету  ҥшін 
жҥргізушінің 
жетекшілігімен 
қатысушылардың 
бірлескен 
іс-әрекетін 
ҧйымдастыру тәсілі. Тәсілді қолдану:  
-
 
қатысушыларға мәселені тҥрлі қырынан кӛруге;  

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
143 
-
 
қатысушылардың  персоналдық  позициялары  мен  жеке  кӛзқарастарын 
нақтылау;  
-
 
жасырын конфликтілерді босаңсыту;  
-
 
топтың ортақ шешімін шығару;  
-
 
дискуссияға қатысушылар жҧмысының белсенділілін арттыру;  
-
 
қатысушылардың  мәселеге  және  басқалардың  пікіріне  қызығушылығын 
жоғарылату;  
-
 
біртоптастардың  қҧрметі  мен  қабылдауына  қажеттілікті  қанағаттандыру 
ҥшін қажет.  
Рӛлдік  үлгілеу.  Рӛлдік  ҥлгілеу  драмалық  кӛріністер,  рӛлдік  ойындар, 
телевизиялық  шоу  және  т.б.  формаларда  жҥзеге  асуы  мҥмкін.  Мҧндай  іс-әрекет 
тҥрлерінде  балалар  әлеумет  қолдайтын  мінез-қҧлықты  жҥргізушінің  алдында 
жаттықтырады.  Белсенді  әрекетке  енгендіктен  олар  әдетте  рӛлдік  ҥлгілеуге 
қызығушылық танытады. Қатысушылар шынайы ӛмірдегідей әрекет етуді немесе 
әрекет етуге тырысады.  
Күш-қуат  –  жаттығулары.  Қатысушылар  ӛзара  әрекет  барысында  кҥш-
қуаттың  азайғанын  сезінеді.  Тҥрлі  талдағыштардың  белсенділігіне  ықпал  ететін 
немесе  жеткіншектердің  тҥрлі  қабілеттерін  белсендіретін  кҥш-қуат  беруші 
(қозғалыс ойындары) жаттығулар кҥш-қуаттың сарқылуына жол бермейді.  
Әлеуметтік-психологиялық  тренингті  ҧйымдастыру  кезінде,  тренингке 
арналған  бӛлме  неғҧрлым  кең,  ауасы  жақсы  тазаланатын,  қатысушыларды 
шеңберге  отырғызу  мҥмкіндігі  болуы  ҥшін  жиһазы  аз  болуын  ескеру  керек. 
Бӛлменің  аумағы  қатысушылар  санынан  ҥш  есе  кӛп  адамды  сыйғыза  алатындай 
болса жақсы – ол орын ауыстыру қажеттілігін қамтамасыз етеді.  
Қарым-қатынас тренингтерінің ҧзақтығы - 16-36, кейде 50-60 сағат. Тренинг 
толық ену режимінде (2-5 кҥн, кҥніне 6-10 сағаттан) немесе 1-6 сағаттан аптасына 
1-2  рет  жекелеген  кездесулерге  бӛлініп  ӛткізілуі  мҥмкін.  Кейде  марафон 
режимінде  ӛтуі  мҥмкін,  ол  тҧлғалық  ӛсу  тренингтеріне  тән  (12-30  сағат  ҥздіксіз 
жҧмыс, тек тҥскі асқа ғана қысқа ҥзіліс жарияланады).  
Жеткіншектермен жүргізілген тренингтің тиімділігін бақылау 
Психологиялық  тренингтердің  алуан  тҥрлі  сипаттамалары  бар  және  тҥрлі 
негізде  жіктелуі  мҥмкін.  Егер  тренингтерді  мақсаттарына  қарай  жіктесек,  онда 
оларды  нақты  біліктер  (олардың  мақсаты  –  мінез-қҧлық  дағдыларын 
қалыптастыру)  тренингтерінен  тҧлғалық  ӛсу  тренингтеріне  (олардың  мақсаты  – 
қатысушылардың ӛзін-ӛзі дамытуына, рефлексиялық қабілеттерін дамытуға, жаңа 
тәжірибеге  дайын  болуға  жағдай  жасау)  дейін  орналастыруға  болады.  Бірінші 
жағдайда  сыртқы,  мінез-қҧлықтық  эффекті  негіз  болып  алынады,  соңынан  ол 
тҧлғаның  ӛзгеруіне  әсер  етуі  мҥмкін.  Екінші  жағдайда  ішкі  ахуалға  баса  мән 
беріледі  –  алдымен  тҧлға  ішілік  ӛзгерістер  жҥзеге  асады  (ӛзін-ӛзі  бағалау, 
мотивация,  қҧндылық  бағдарлар  және  т.б.),  соңынан,  мінез-қҧлық  та  ӛзгеруі 
мҥмкін. 
Сәйкесінше 
тренингтердің 
нәтижелілігі 
критерийлерінің 
де 
айырмашылықтары  бар  –  бірінші  жағдайда  олар  кӛбіне  объективті 
(жаттықтырылушы  біліктердің  деңгейі),  ал  екінші  жағдайда  –  қатысушылардың 
тренингтен  алғаны  жайлы  ӛзіндік  есеп  беруінен  алынып,  кӛбіне  субъективті 
болып  келеді.  Сондықтан  да  олардың  нәтижелілігі  жайында  критерийлері  де 
әрқилы.  
Қойылған  мақсатына  қол  жеткізсе,  тренинг  тиімді  болды  деуге  болады. 
Сондықтан да дайындау барысында оның мақсаттары мен міндеттерін нақты білу 
қажет.  Әдетте  профилактикалық  семинар-тренингтің  мақсаты  жастар  мен 
жасӛспірімдердің  нашақорлық  мәселелері  бойынша  ақпараттандыру  мен  мінез-
қҧлықтың жағымды (қауіпсіз) ӛзгеруі тҥрткілерін ояту болып табылады.  

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
144 
Осыған байланысты семинар-тренингтің  тиімділігін бағалау критерийлерін 
былайша бӛліп кӛрсетуге болады:  

 
 семинар-тренингте  талқыланатын  тақырыптар  мен  мәселелер  бойынша 
аудиторияның мағлҧматтану деңгейлерін жоғарылату;  

 
 Наша  қолданумен  байланысты  мінез-қҧлықты  ӛзгерту  ҧстанымдарын 
қалыптастыру;  

 
 Тренингті ҥрдіс ретінде бағалау.  
Енді  ӛткізілген  тренингтің  тиімділігін  бағалауға  кӛмектесетін  әдістерді 
қарастырайық.  
Бҧл әдістемелерді дербес және кешенді қолдануға болады.   
Айта  кететін  жайт,  мҧнда  семинар-тренингтің  стандартты  критерийлері 
сипатталған.  Сондықтан  да  ӛзіңіздің  нақты  тренингіңіздің  мақсат,  міндеттеріне 
орай қосымша критерийлерді дербес қҧрастыруыңызға болады.  
Тренингті ҥрдіс ретінде бағалау ҥшін мыналарды анықтап алу қажет:  

 
 Қатысушылардың эмоциялық кӛңіл-кҥйін (жайлылық),  

 
 Қатысушылардың тренинг формаларын бағалауы,  

 
 «Кҥшті» және «әлсіз» жақтарын (ақпараттық және ойындық).  
 Ол ҥшін мына әдістемелерді қолдануға болады:  
Әрқайсысы ӛз ойларын білдіру арқылы талқылау.  
Тренинг  соңында  әрбір  қатысушы  мынадай  сызба  бойынша  ой  ойларын 
білдіреді:  жаңа  не  нәрсені  білді,  не  ҧнады  немесе  ҧнамады,  нені  ӛзгерту  керек. 
Тренер  мҧндайда  пікірлерді  конспектілеп,  соңынан  оларды  ой  елегінен  ӛткізіп, 
қорытынды шығаруы қажет. 
 Сауалнама.    
Қатысушылар  семинар  соңында  толтыратын  сауалнама  алдын  ала 
дайындалады. Сауалнама ашық сҧрақтардан қҧралғаны абзал, сонда қатысушылар 
ӛз ойларын еркін жеткізе алады. Бір де бір сҧрақты жібермей толтыруларын сҧрау 
керек. Мҧндай сауалнамаға мынадай сҧрақтарды енгізуге болады:  

 
Тренингтің қай тақырыбы сен ҥшін жаңалық болды?   

 
Қай тақырыптар бойынша ақпараттар жетіспеді?  

 
Қандай ойындар саған кӛбірек ҧнады?  
Тренердің жазбалары 
Семинар-тренингтің  немесе  оның  бӛліктерінің  соңында  тренер  топтың 
ақпаратты  қалай  қабылдағанын,  ойынға  барлығы  қатысты  ма,  барлығы  ӛзін 
жайлы сезінді ме деген тәрізді сҧрақтарды жазып отырады. Бҧл әдістің кемшілігі 
тренердің назары жиі ауысып, жҧмысқа ойын шоғырландыруға кедергі келтіреді. 
Оны  болдырмау  ҥшін  бақылаушы  (психолог  болғаны  абзал)  немесе  екінші 
жҥргізуші керек.  
Топтағы  қатысушылардың  ақпараттануының  қаншалықты  жоғарылағанын 
екі  негізгі  –  объективті  және  субъективті  (семинарға  қатысушылардың  пікірі 
бойынша)  тәсіл  арқылы  бағалауға  болады.  Екі  жағдайда  да  сауалнама  қажет 
болады, оны қҧрастыру кезінде әлеуметтанушыдан кеңес алған жӛн.  
Қатысушыларды субъективті бағалау.  
Бҧл  жағдайда  сауалнамада  критерийлер  тізімі  болады,  қатысушылар 
тренингті  осы  критерийлер  арқылы  бағалаулары  керек.  Ақпараттың  жаңалығы, 
жайлылық, практикалық пайдалылығы және т.б. критерий болуы мҥмкін. Сондай-
ақ  тренингті  бағалау  критерийін  «Менің  пікірлерім»  тҥрінде  беруге  болады, 
қатысушылар олармен қаншалықты келісетінін немесе келіспейтінін кӛрсетеді.  

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
145 
Мысалы: 
Пікірлер  
Толық 
келісемін 
Жартылай 
келісемін 
Жартылай 
келіспеймі
н 
Толық 
келіспе
ймін 
Семинар тақырыбы 
бойынша тренингтен жаңа 
мол ақпарат алдым.  
1 
2 
3 
4 
Тренинг барысында мен 
ӛзімді жайлы сезіндім.  
1 
2 
3 
4 
Тренингтен алған ақпарат 
болашақта маған керек 
болады. 
1 
2 
3 
4 
Міндетті тҥрде алған 
ақпаратты достарыммен 
бӛлісемін.  
1 
2 
3 
4 
Тренинг барысында семинар 
тақырыбы бойынша барлық 
сҧрақтарыма жауап алдым.  
1 
2 
3 
4 
Әрбір  пікір  бойынша  қандай  жауаптардың  кӛбірек  болғаны  есептеледі. 
Содан соң тек қорытынды шығару керек.  
Тренинг  барысында,  мысалы,  ӛз  денсаулығын  кҥту  жайында  ҧстаным 
қалыптасты ма, оны білу оңай емес.  Біріншіден, бір жарым сағаттық тренинг ол 
ҥшін  жеткілікті  емес,  оған  кем  дегенде  ҥш  кҥндік  жҧмыс  қажет.  Екіншіден, 
қауіпті  мінез-қҧлықты  ӛзгертуді  зерттеу  әдістері  ӛте  ерекше  және  оларды  тек 
әлеуметтанушы-мамандар ғана қолдана алады. Сондықтан да мҧнда тек екі негізгі 
әдіс қана қысқаша сипатталады.  
 «Панельдік интервью».  
Семинардан  соң  3-6  ай  ӛткенде  зерттеу  жҥргізіледі,  оның  мақсаты  – 
тренингте алған ақпараттар мен дағдылардың қатысушының қауіпсіз мінез-қҧлық 
ҥлгісіне  тигізген  ықпалын  анықтау.  «Панельдік  интервьюде»  мынадай  сҧрақтар 
болуы  мҥмкін:  респондент  семинардан  соң,  ӛзі  ҥшін  маңызды  қандай  шешімдер 
қабылдады,  наша  қолдануға  байланысты  шешім  қабылдады  ма,  ондай  шешімді 
қабылдауға не себеп болды, семинарда алған ақпаратты есіне тҥсіре ала ма, осы 
семинардың ӛз мінез-қҧлқына ықпалын қалай бағалайды және т.б. 
«Назардағы топтар».  
Осы  әдістің  де  кӛмегімен  «Панельдік  интервьюдің»  сҧрақтарына  жауап 
беруге болады, алайда «назардағы топтар» тренингке қатысқандардың барлығын 
шақырып  талдауды  қажет  етеді.  Бірақ,  егер  «панельдік  интервьюде»  сҧрақтар 
тізбегі  респонденттің  тренингті  бағалауын  анықтауы  қажет  болса,  «назардағы 
топ»  тренингте  қарастырылған  тақырыптар  мен  мәселелерді  талқылау  ҥшін 
шақырылады; ол туралы қатысушыларға алдын ала хабарланады. Талқылау еркін 
формада  ӛткізіледі,  сондықтан  да,  «панельдік  интервьюге»  қарағанда  бҧл  әдісті 
қолданған тиімдірек.  
Тренингтің  тиімділігі  кӛбіне  оның  алға  қойған  мақсат,  міндеттеріне  қол 
жеткізу  ҥшін  қолданатын  қҧралдар  арсеналының  қаншалықты  жеткілікті 
екендігінде.  
Қҧралдарды таңдау міндетін шешудегі алғашқы қадам – ол әдістемелік тәсіл. 
Кӛп  қолданылатын  әдістерге  топтық  дискуссиялар,  рӛлдік  ойындар,  психодрама 
және оның тҥрлері, психогимнастика жатады.  

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
146 
Осы  тәсілдің  аумағындағы  әдістемелік  тәсілдің,  сондай-ақ  нақты  қҧралдың 
біреуін  таңдау:  тренингтің  мазмҧны;  топтың  ерекшеліктері;  жағдаяттардың 
ерекшеліктері;  тренердің  мҥмкіндіктері  факторлары  арқылы  анықталады  /5,  132-
133 б./ . 
Қазіргі  таңда  жеткіншектермен  әлеуметтік-психологиялық  тренингті 
қҧрастыруда жҧмыстың нәтижелілігі мен тиімділігін бағалайтын келесідей сызба 
тҥзіледі:  
 
Критерилер 
Кӛрсеткіштер 
Диагностикалық әдістер 
 
 
 
Аталмыш сызба қолдануға ыңғайлы әрі қарапайым. Тренингтік жҧмыстың 
тиімділігін сапалы бағалауға мҥмкіндік береді.  
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
1.Антонов А. Н. Системное представление семьи как объекта исследований // 
Семья в России. – 1998. – № 3 - 4. – 52 – 68 б. 
2.Вачков И.В. Психология тренинговой работы: Содержательные, 
организационные и методические аспекты ведения тренинговой группы. М., 
Эксмо, 2007.  
3.Грецов А.Г. Тренинг общения для подростков. СПб., 2005. 
4.Козлов Н.И. Лучшие психологические игры и упражнения.- Екатеринбург, 1997. 
5.Ермакова Л.А. Группы развития личности. М., 1994.  
 
ТҤЙІНДЕМЕ 
 
Мақалада жеткіншектермен тренинг тобын ҧйымдастыру ерекшеліктері 
қарастырылған.  
 
РЕЗЮМЕ 
 
В статье рассматриваются особенности организации тренинговой группы с 
подростками 
 
 
 

жүктеу/скачать 1,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: