1 Қазіргі қазақ тілі лексикасының лексика-семантикалық табиғаты мен сөздік құрамы
жүктеу/скачать 1,77 Mb.
|
ҚҚТЛменЛ. Оқулық. Соңғы вариант
| Лексикалық мағына – зат, құбылыс, іс-әрекеттің санада бейнеленіп тұрақталған ұғымның мазмұны. Лексикалық мағына сөзді бір-бірнен ажыратып танытатын ең негізгі мағына, осы арқылы сөз жеке даралық сипатқа ие болады. Семантикалық тұрғыдан лексикалық мағына сигнификаттық және денотаттық аспектіде қарастырылады [3, 196-197].
В.В.Виноградовтың анықтамасы бойынша, сөздің лексикалық мағынасы – тілдің грамматикалық заңдарына сай тұлғаланған, оның сөздігіне тән жалпы семантикалық жүйесінің элементі болып табылатын сөздің заттық-материалдық мазмұны. Демек, сөздің лексикалық мағынасы зат, құбылыс, іс-әрекеттің санада бейнеленіп тұрақталған ұғымның мазмұнын қамтиды. Сөздің лексикалық мағынасын түсіну үшін, сөздің заттық-логикалық мәнін, лексикалық мағынаны соған ұқсас басқа лексикалық мағыналардан ерекшелеп көрсететін белгілерін анықтау қажет. Ұғымдық мағына заттың түйсік туғызбайтын белгілері арқылы жасалса, заттық мағына – адамның сезім мүшелеріне түйсік туғызатын белгілері мен қасиеттері арқылы жасалып, екеуінің бірігіп келуі нәтижесінде сөздің лексикалық мағынасының негізін құрайды [1, 158]. Мысалы, сиыр сөзі мынадай ұғымдық белгілерден тұрады: 1) заттық мазмұны жағынан төрт түлік малдың бірі екендігі; 2) сырт көрінісі жағынан ірі қара малға жататындығы; 3) табиғаты жағынан мүйізді ірі қара мал; айыр тұяқты мал; күйіс қайыратын мал. Демек, «сиыр» сөзінің сематикалық құрылымындағы осы белгілер оның басқа төрт түлік малдан ерекшелігін көрсетеді. Б.Сағындықұлы: «Сөздің өзге сөздермен қарым-қатынасқа, байланысқа түспей, жеке-дара тұрғанда тікелей түсінілетін халық таныған логикалық-заттық ұғымы, лексика-семантикалық түсінігі лексикалық мағына деп аталады», ̶ деп жазады [1, 9]. Осы қасиеті арқылы сөздерді бір-бірінен ажыратып танудағы негізгі мағына ретінде танылып, сөздің басқа мағыналарының тууына негіз болады. Сөз мағынасынан әрбір тілдің өзіндік ерекшелігі мен өзіндік бояуы айқын көрінетіндіктен, мағынаны таным категориясы ретінде сипаттаймыз. Мысалы, ми – бас миды білдірсе, орыс тілінде бас миымен қатар, жілік майын да (костный мозг) білдіреді. Сөз мағынасы әрқашан бірқалыпта тұрмайды. Сөз семантикасының дамуына тіл жүйесінің ішкі заңдылықтары мен ақиқат өмірдегі мәдени-тарихи, әлеуметтік өзгерістер әсер етіп отырады. Сөз мағынасының дамуында мағына не кеңейіп, не тарылып отырады. Мысалы, қыз-қырқын қос сөзінің құрамындағы қырқын сөзі о баста «күңнен туған қыз» мағынасында қолданылса, қазіргі тілімізде мағынасы ұмыт қалып, жалпылама ұғымды білдіруде қолданылады. Сол сияқты кіндік сөзі ертеректе 1920 жылдары «белгілі бір ел, мемлекет не ұйымға тән орталық» деген мағынада қолданылған. Омбы – мәдениет кіндігі. 1930 жылдардың ортасынан бастап бұл сөз ауыспалы мағынада қолданылмайтын болды. Сөздің грамматикалық мағынасы – грамматикалық амал-тәсілдер арқылы туатын, сөздің бірыңғай топтары мен сөз тұлғаларына, синтаксистік құрылымдарға тән, жинақталған дерексіз мағынаны айтамыз. Грамматикалық мағына сөздің лексикалық мағынасының негізінде туады, екі мағынаның арасында тығыз байланыс бар. Грамматикалық мағына. Сөз лексикалық, сөзжасамдық мағынадан өзге, грамматикалық мағынаны иеленеді. Сөздің грамматикалық мағынасы ̶ грамматикалық амал-тәсілдер арқылы туындайтын, сөздің бірыңғай топтары мен сөз тұлғаларына, синтаксистік құрылымдарға тән, жинақталған дерексіз мағына. Грамматикалық мағына сөздің лексикалық мағынасының негізінде туады. Сөз грамматикалық формалардың негізінде түрлі грамматикалық мағынаны иеленуіне қарай белгілі бір грамматикалық тобына енеді. Мәселен, зат есім тобын құрайтын сөздер көптік, септі және тәуелдік категорияларын иеленеді. Дәл солай сын есімге шырай категориясы, етістікке шақ, жақ, рай және етіс категориялары тән болып келеді. Бұл туралы В.В.Виноградов мынадай пікір білдіреді: «Значение слова определяется не только соответствием его тому понятию, которое выражается с помощью этого слова (например: движение, развитие, язык, общество, закон и т.д.); оно зависит от свойств той части речи, той грамматической категории, к которой принадлежит слово, от общественно осознанных и отстоявшихся контесктов его употребления, от конкретных лексических связей его с другими словами, обусловленных присущими данному языку законами сочетания словесных значений, от семантического соотношения этого слова с синонимами и вообще с близкими по значениям и оттенками словами, от экспрессивной и стилистической окраски слова» [4,165]. Егер де лексикалық мағына ішкі логикалық ұғымды білдіруі, экстралингвистикалық факторлармен байланысты болуы және жоғары деңгейдегі абстрактілігімен ерекшеленетін болса, грамматикалық мағына заттық, сындық, іс-әрекет мағынасын білдіретін сөз топтарының өзге ұғымдармен арасындағы қарым-қатынасты бейнелейді. Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, сөз өзара лексика-семантикалық, сөзжасамдық және грамматикалық қатынастарға ие болып, күрделі иерархиялық қатынасты құрайды. Мәселен, «үй» сөзінің грамматикалық мағынасы: нөльдік форманы иеленуі, жекеше формада тұруы, атау септігінде тұруы, көптік, септік және тәуелдік формалары бойынша түрленуін айтсақ болады. Демек, грамматикалық мағына сөздерді белгілі бір сөз таптарына топтастыруға негіз болады. жүктеу/скачать 1,77 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|