ВЕСТНИК КЭУ: ЭКОНОМИКА, ФИЛОСОФИЯ, ПЕДАГОГИКА, ЮРИСПРУДЕНЦИЯ

2 (17) • 2010
9
революциялық  рөл  атқарды.  Атап  айтқанда
қолөнершілер  мен  саудагерлер,  өзінің  жаппай
көпшіліккке  арналушылығы,  өндіріс  құралда-
рын  үздіксіз  жетілдіру,  тауар-ақша  қатынаста-
рының белсенділігін арттыру  және нарықты ке-
ңейту  адамзатты  капитализм  дәуіріне  әкелді.
Экономикалық  адамның  аталған  моделі,
өндірілетін және өткізілетін тауарлар үшін ала-
тын  түсімдер  мен  нарықтық  операциялар  арқ-
ылы жұмсалатын шығындар  арасындағы айыр-
малар  есебінен,  оның  өз  шығындарын  рацио-
налдандыру  және  табыстарын  ұлғайту  мақсат-
тарын  көздейтіндігімен  сипатталады.
Экономикалық  адамның  төртінші  моделі-
не,  жалданбалы  жұмыскер,  бесінші  модель
өкілінен  өзгешеленетін,  капиталисті  жатқызуға
болады.  капитализм  дәуірінде  өндіріс  құрал-
дарының  жеке  меншік  иесі  және  жалданбалы
жұмыскер,  қоғамдық  өндірістің  біртұтас  үдер-
ісімен  байланысты,  бір-біріне  қарсы  тұрған  су-
бьектілер болып көрінеді. Экономикалық адам-
ның  төртінші  моделі,  капиталист,  жағдайдың
иесі ретінде, еңбек қызметін ұйымдастыру фор-
масын, өндірістің бағыты мен көлемін анықтай-
тындығымен  сипатталады.  Ол,  ендігі  уақытта
толық  емес  өзімшіл  болып  саналады,  өйткені,
ол  өзінің  пайдасы  туралы  ғана  қамқорлық  та-
нытып  қоймай,  сонымен  қатар  обьективтік
қажеттілік себебі бойынша жалданбалы жұмыс-
керлерге  кірістің  бір  бөлігін  бөледі.  Жалданба-
лы  жұмыскерлерсіз  капиталист  фирманың,
ұйымның  жұмысын  жүзеге  асыра  алмайды,
пайда    алмайды.  Сондықтан  капитализмнің
обьективті  жағдайы,  ұйымның  ұдайы  өндіріс
жағдайлары,  жеке  пайда  алу  және  фирманың
ұдайы  өндірісі  мен  жұмыс  күнін  қамтамасыз
ету  туралы  ойлайтын,  рационалды  адамды  ту-
ғызады.  Бұл ретте  жалданбалы жұмыскер,  эко-
номикалық  адамның  бесінші  моделінің  өкілі
ретінде, өзінің  материалдық  жағдайын  жақсар-
ту, мәдени, рухани даму жағдайын жасау ісінде
жалданбалы жұмыскерлердің күшін біріктіруге
ұмтылатын, алатын жалақы шектеріндегі раци-
оналды  болып  саналады.  Капиталистер  мен
жалданбалы  жұмыскерлер  арасындағы  қаты-
нас,  қоғамдық  өндіріс  деңгейімен  байланысты
туындаған  қарамақайшылықтар  арқылы
тұрақты  дамып  отырады.
Қазіргі  өркениетті  мемлекеттерде,  XX
ғасырдық  80-ші  жылдарының  соңындағы  мәде-
ни және рухани даму жағдайларының жасалуы,
экономикалық  адамның  алтыншы  моделінің
пайда  болуын  алдын  ала  анықтады.  Осы  мо-
дельге  әлеуметтік  жағдайлары  әртүрлі  адам-
дар:  жалданбалы  жұмыскерлер,  өндіріс  құрал-
дарының  жеке  меншік  иелері,  жалданбалы
жұмыскерлер  ретінде  және  сол  уақытта  ұйым-
дар  акцияларының  белгілі  бір  бөлігінің  иелері
ретінде,  меншік  иелері,  жұмысшылар  жатады.
Аталған  экономикадағы  және  әсіресе  әлеу-
меттік  бағдарланған  нарықтық  экономикадағы
жағдай, жаңа даму деңгейінің пайда болу белгілі
бір сатысы ретінде, өзінің кәсібі туралы ғана білу-
ге  емес,  сонымен  бірге  қоршаған  ортаны,  дүни-
ені  тануға  ұмтылатын,  ізгіліктен  нәр  алған,  жа-
қындары, сол исяқты қоғам, адамзат туралы қам-
қорлық  танытатын,  белсенді  өмірлік  айқында-
масы  бар  тұлғаны  (жеке  адамды)  қалыптасты-
руды  алдын  ала  айқындайды.  Адамды  матери-
алдық  қана  емес,  сонымен  бірге  басым  түрде
рухани  дүние  де  қызықтырады,    өйткені  рух
адамдар  арасындағы  бүкіл  кедергілерді  жояды,
адамдарды байытады, оларды "Ең жоғары ақыл-
парасат"  иесі  тәрізді  етеді  [8,  206-207-б].
Біз,  адамның  эволюциялық  дамуының,
қоғамдық шаруашылық жүргізудің  нәтижелері
болып  саналатын,  экономикалық  адамның  6
моделін  қарастырдық.  Экономикалық  адам
моделінің  эволюциясын  жүйеленген  түрде    1-
кестеде  қарастыруға  болады.
№ 1-кесте.
Экономикалық адамның эволюциялық
модельдері
№ 
Жалпы сипаттама 
Экономикалық мүдделер 
мен жағдай 
Қоғамдық өндірістің 
немесе әлеуметтік-
экономикалық 
формациялардың 
типтері 
1 
2 
3 
4 
Адамның даралығы қауымдық 
дәстүрлермен алдын ала 
анықталған экономикалық 
адамның 1-ші моделінің мағынасы 
өмір сүру және тірі қал у 
құралдарын бірлесіп табу және 
қауымға,  лидерге тікелей бағыну 
болып табылады. 
Жеке-физиологиялық 
қажеттіліктерді 
қанағаттандыру. Қарабайыр 
еңбек қаруы, жар тымсыз 
тамақ және үңгірдегі өмір 
жағдайы. Меншік формасы 
– қауымдық. 
Алғашқы – қауымдық 
құрылыс  
 
 
 
 
 
 
 
  2  
Экономикалық адамның 2-ші 
моделіндегі құл алынып 
тасталды. Өзінің құзыретінде 
және аумағы шектерінде 
экономикалық үдерістерді 
реттейтін, экономикалық еркін 
адам құл иеленуші ғана болып 
саналады. Құл иеленуші, 
экономикадан тыс қанау, 
бөтеннің жерлерін күшпен басып 
алу  есебінен кірісін ұлғайтуға 
ұмтылады. 
Абсолюттік билік салдарын 
білдіретін, “шексіз” 
экономикалық 
қажеттіліктерді 
қанағаттандыру-дағы 
абсолютті өзімшілдік. 
Өзгешелікті еңбек қаруы – 
құлдар өмір сүреді. Өндіріс 
құралдарына жеке меншік 
үстемдік етеді. Аумақтар 
үшін құл иеленушілер 
арасындағы бәсекелестік. 
Сауда байланыстары 
кеңейеді. 
Құл 
иеленушілік 
құрылыс  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Экономикалық адамның 2-ші 
моделіне сондай-ақ феодал 
жатады 
  Өзінің еңбек өнімділігін 
арттыру және өндіру мен сауда 
шығындарын минимумға дейін 
қысқарту есебінен кірістерді 
молайтуға мүдделі, еркін 
қолөнершілер, саудагерлер 
экономикалық адамның 3-ші 
моделіне жатады. 
Абсолютті өзімшілдік. 
Крепостной шаруа, құлдан 
кейбір дәрежеде 
өзгешеленгенімен, бірақ 
негізінде жер иесіне тәуелді 
және аталған жағдайларда, 
еңбекке экономикадан тыс 
мәжбүрлеу әдістерімен, 
крепостной шаруаға 
қатынасы бойынша басым 
түрде үстемдік етеді. 
  Қолөнершілердің толық 
еркіндік алуы, 
саудагерлердің көбеюі 
өндіріс құралдарын 
дамытуға және нарықты 
кеңейтуге әкеледі. 
Феодалдық құрылыс 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4 
Капиталист экономикалық 
адамның 4-ші моделіне жатады. 
Ол өндіріс құралдарының жеке 
меншік иесі болып саналады, 
оның өзімшілдігі пайданы 
молайту шектерінен көрінеді, 
мемлекет шығаратын құқықтық 
актілер мен заңдар шеңберінде 
жұмысты ұйымдастырады. 
 
 
Капиталист толық емес 
өзімшіл болып сипатталады, 
өйткені кіріс пайдаға және 
жалданбалы 
жұмыскерлердің еңбекақы 
қорларына бөлінеді. 
Қатынастар экономикалық 
субьектінің арасында жеке 
меншіктің үстемдік ету 
жағдайларында нарықтық 
заңдар негізінде 
қалыптасады. 
Капитализм 
қарықтық экономика: 
а) Дәстүрлі 
экономика; 
б) Индустриальды 
экономика; 
 
 
 
 
5 
Мемлекет тарапынан заңдық 
еркіндікке және еңбек пен өмір 
сүру құқына кепілдік алатын 
жалданбалы жұмыскер, 
экономикалық адамның 5-ші 
моделіне жатады. Ол өндіріс 
құралдарына ие емес, сондықтан 
капиталистке жалдануы және 
жұмыс істеуі тиіс, Жалданбалы 
жұмыскерлер жалақы шектерінде 
рационалды, өз мақсаттарына 
жету – жалақыны көбейту және 
жұмыс күшінің толық құнын 
өтеу үшін, соның негізінде 
ынтымақтасуға ұмтылады.  
Капиталистің мақсаты 
пайданы молайту, ал 
жалданбалы жұмыскердің 
мақсаты – жұмыс күші 
құнының толық өтелуіне 
ұмтылу. Экономикалық 
қатынастар субьектілерінің 
аталған қарамақарсы 
мақсаттары консенсус 
немесе кикілжіңдер, 
жұмыскерлердің ереуілдері 
арқылы шешіледі.  
 в) Аралас эко номика: 
Постиндустриальды 
экономика; 
Әлеуметтік 
бағдарланған 
нарықтық экономика. 
 
 
 
6 
Бизнесмендер, кәсіпкерлер, 
менеджерлер, шығармашылық 
жалданбалы қызметкерлер  мен 
жоғары білікті жұмысшылар, 
еркін өнер, мәдениет және т.б. 
адамдар экономикалық адамның 
6-шы моделіне жатады. 
Аталған модельдің адамдары 
рухани дамуға, өмір мағынасын 
іздеуге, қоршаған ортаны тануға 
бейім, жоғары хабардар 
болушылықпен, ізгілікпен, жеке 
қажеттіліктерін қанағаттандыру 
арасындағы дамудың 
рационалдылығымен, жалпы 
мәдениетінің даму деңгейін 
арттыруымен, рухани д еңгейінің 
жоғарылығымен сипатталады.  
Адамның экономикалық 
тәртібі, қауымдасқан жеке, 
аралас меншік және 
әлеуметтік бағдарланған 
нарықтық тетік негізінде 
қоғамдық шар уашылық 
жүргізуді дамытудың 
жоғары деңгейімен 
келісілген. Экономикалық 
мүдделер емес, қайта 
қоғамда өзін-өзі бекіту, 
шығармашылық қызмет, 
ізгілікке бағытталушылық 
аталған модельдің басты 
мотивациясына айналады.  
Әлеуметтік 
экономика. 
 

ВЕСТНИК КЭУ: ЭКОНОМИКА, ФИЛОСОФИЯ, ПЕДАГОГИКА, ЮРИСПРУДЕНЦИЯ
1 0
Кейбір  басылымдарда  социализм  жағдай-
ларында  қалыптасқан,  экономикалық  адамның
моделі  ұсынылады.  [1,  22-б].  Бірақ,  осындай
модель,  экономикалық  ынталандырулар  мини-
мумға  дейін  болған  және  маңызды  рөл  атқар-
маған,  әкімшілік-әміршілік  жүйенің  үстемдік
жағдайларында  қалыптасты.
Еңбекшілерді  экономикалық  емес  жолмен
мәжбүрлеу  және  адамды  иделогиялық  нобай-
лаушылық  экономиканы  дамыту  тұтқалары
болды.
Сондықтан  аталған  түрді  құлдың  және  сол
мезгілде, егер ол қарсы келмесе және әкімшілік-
әміршілік жүйенің ойын ережелерін сақтайтын
болса,  мемлекет  тарапынан  "бір  үзім  нанға"
кепілдік  алған  деклараивті  еркін  адамның
мінездемесіне  жатқызуға  болады.  Сол  арқылы
оны  экономикалық  адамның  толыққанды  бір
түрі  ретінде  бөліп  көрсету  ақылға  сыйымсыз
болар еді.   Ал осы  жүйедегі  жоғары  шенді  ше-
неуніктерді  феодал  және  капиталист  мінезде-
месіне  жатқызуға  болар  еді.
Тақырыпты  жалғастыра  отырып,  экономи-
калық  адам  мазмұны  жайлы әртүрлі  көзқарас-
тар бар екенін атап өткім келеді. Кейбір зертте-
ушілер экономикалық адам моделін, ұйым ада-
мының әлеуметтік моделіне қарсы қояды [12, 90-
96-б].  Мысалы,  С.  Сурков  экономикалық  адам
мазмұнын  экономикалық  ынталандыруларға
саяды [12, 91-б]. Одан әрі қарай ол "экономика-
лық адам" тәртібінің моделін " ұсынады [12, 93-
б],  онда,  экономикалық  ынталандырулардан
өзге, мазмұнына корпоративтік рухани, жұмыс-
шылар  ортасын,  әлеуметтендіру  ынтымақтас-
тықты  қосады.  Бірақ,  "ұйым  адамы"  мазмұны
мінездемелерінің  ұсынылатын  элементтері
экономикалық  адам  мазмұнының  құрамды
бөліктері  болып  саналады,  сондықтан,  С.  Сур-
ков  ұсынған,  жаңа  ұғым  ретіндегі    "ұйым  ада-
мы"    ғылыми  құндылыққа  ие  емес.  С.  Сурков
экономика  ғылымына  "экономикалық  адамға"
тепе-тең  "әлеуметтік  адам"    зерттеуін  енгізуге
ниетті  екенін  байқатады.  Ол  "әлеуметтік  адам"
мінездемесінің  мазмұнына:    "экономикалық
ынталандыруларды, әлеуметтік  рөлді, өздігінен
өзектілігін  арттыруға  ұмтылуды,  мақсаттардың
маңыздылығын  сезінуді,  жетістіктердің  маңыз-
дылығын  сезінуді"    қосады  [12,  96-б].  Осы  ұсы-
нылып отырған мінездеме экономикалық адам-
ның  қазіргі  моделінің  құрамды  бөлігін
білдіреді.  Бұл  жерде  сондай-ақ,  қазіргі  эконо-
микалық  адам,  ең  алдымен,  әлеуметтік,  онсыз
жеке  адамда,  шығармашылық  индивидумның
гуманистік  мінездемесі  де  жоқ  екенін  нақты-
лауға  болады.  Сондықтан  экономикалық
ғылымда,  экономикалық  адам  моделінің  өмір
сүруі кезінде,  "әлеуметтік адам"  ерекше  катего-
риясын  қолдану  туралы  ұсыныстың  мағынасы
бар  ма  деген  сұрақ  туындайды?  Бұған  біржақ-
тыжоқ деп жауап беруге болады..
Одан әрі қарай, индивидті жіктеу және "әле-
уметтік  емес  адам"  моделін  анықтау  бойынша
ілгерідегі  айтылған  автордың  ұсынысы  сонша-
лықты  зор  маңызға  ие  емес,  екіншіден,  атап
өткен  дұрыс  қаншалықты,  бұл  адамдар  іргелі
экономика  ғылымының  зерттеу  обьектісі  мен
пәніне  (предметіне)  жатпайды.
Осылайша,  шаруашылық  жүргізу  су-
бьектісі ретінде,  адам дамуының  эволюциясын,
өзгертілген  және  жетілдірілген  экономикалық
модельдер  бойынша  анықтауға  болады.  Аталғ-
ан  үдеріс  қоғамдық  шаруашылық  жүргізудің
дамуына,  өндіріс  құралдарының,  экономика-
лық  қатынастардың,  әлеуметтік-экономикалық
формациялардың  жетілдірілуіне  сүйенеді.
Әдебиеттер
1.Курс экономической теории/Под ред. Че-
пурина М.Н., Киселевой Е.А.- Киров, 1998.
2.Степанянц  М.Т.  Восточная  философия:
Вводный  курс.  -  М,1997.
3.Древнекитайская  философия.  Эпоха
Хань.-  М.,1990.
4.Г.Гегель.  Энциклопедия  философских
наук. Т.3. Философия духа.  - М., 1977.
5.Библия. Евангелия от Иоанна. - М, 1995.
6.Коран/Пер.  с  араб.  яз.  Г.С.  Саблукова.-
Казань,  1907.
7.Попова  В.В.,  Андриянова  Л.В.,  Савельева
Е.А. Наш переход в параллельные миры. - Рос-
тов на  Дону, 2004.
8.  Life.Ru;  Российские  ученые  сделали  сни-
мок  души  человека.  29.07.2009.    http://
www.life.ru/news/193205;  Жизнь  после  смерти
/Под ред. П.С. Гуревича.- М., 1990. 18-б.
9.Ф.  А.  Хайек.    Пагубная  самонадеянность.
Ошибки социализма.-М., 1992.-304с., элект. изд.
-  111-б.
10. Маршалл А. Принципы экономической
науки.  Т.1.- М.,  1993.
11.  Генкин  Б.М.  Введение  в  метаэкономику
и основания экономических наук.-  М., 2002.
12.  С.Сурков.  Социально-психологические
модели в анализе трудовой   мотивации  работ-
ников//Вопросы  экономики.  -  М,  №  8,  2004,  90-
101-б.

2 (17) • 2010
1 1
В  современных  условиях  посткризисного
развития  экономики  Казахстана  важными  ме-
роприятиеми являются направления преодоле-
ния последствий мирового экономического кри-
зиса. Развитие сырьевого сектора экономики РК
предполагает  реализацию  укрепления  полити-
ки  роста  накоплений,  направляемых  в  Нацио-
нальный  Фонд.  Необходимо  заметить,  что,  как
показывает  мировая  практика,  процесс  совер-
шенствования  нормативно-правовой  базы  не-
дропользования  постоянен.  В  республике  ре-
формирована система налогообложения недро-
пользователей.  В  части  недропользования  про-
изошла  замена платежа роялти налогом на  до-
бычу  полезных  ископаемых  (НДПИ).  Исчисле-
ние  НДПИ  производится  от  стоимости  объема
добываемых  недропользователем  полезных  ис-
копаемых,  рассчитанной  по  мировым  ценам.
При  этом  для  недропользователей,  разрабаты-
вающих  низкорентабельные,  обводненные,  ма-
лодебетные  и  выработанные  месторождения
постановлением Правительства Республики Ка-
захстан  устанавливаются  льготные  ставки.  Ис-
ключено  положение  "стабильности"  налогового
режима  контрактов  для  всех  недропользовате-
лей,  кроме  контракта  ТОО  "Тенгизшевройл"
(ТШО)  и  действующих  соглашений  о  разделе
продукции  (СРП).  В  рамках  реформирования
социального  налога  осуществлен  переход  от
регрессивной  шкалы  налога  со  ставками  от  13
до 5 % к плоской шкале со ставкой 11 %. Единая
ставка  по  индивидуальному  подоходному  на-
логу  сохранена  на  уровне  10  %.  Также  Налого-
вым  кодексом  предусматривается  реформиро-
вание  имущественных  налогов,  так  сокращена
база налогообложения имущества со всего иму-
щества  до  недвижимости,  повышены  ставки  на
дорогостоящее имущество физических лиц, сто-
имостью  свыше  120  млн.  тенге  с  0,5  до  1  %,  а
также  исключены  поправочные  коэффициенты
на  автотранспортные  средства  при  расчете  на-
лога  на  транспортные  средства.  Налоговое  ад-
министрирование  приведено  в  соответствие  с
реалиями  нового  этапа  развития  Казахстана.
Наряду  с  другими  направлениями  налоговой
реформы четко определено, что новый  Налого-
вый кодекс  должен быть законом прямого дей-
ствия,  при  этом  сочетать качество администри-
рования и интересы налогоплательщиков. В свя-
зи с чем в Налоговый кодекс максимально вклю-
чены нормативные правовые акты в области на-
логообложения, упрощены налоговые процеду-
ры  [1].
Доходы  государственного  бюджета  на  2010
- 2012 годы определены на базе прогнозных па-

жүктеу/скачать 2,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: