2. ДӘріс тезистері ежелгі дәуір әдебиеті. Ежелгі дәуір әдебиетінің зерттелуі
жүктеу/скачать 60,8 Kb.
|
| «Оғызнаме» жыры
«Оғыз қаған» жыры түркі тілдес халықтарға ортақ көне ескерткіштердің ең құндысы болып саналады. Көптеген зерттеуші ғалымдар атап көрсеткеніндей, ХІІІ-ХҮ ғасырлар туындысы саналатын бұл шығарманың түпнұсқасы Париждің ұлттық кітапханасында сақталған. Оны алңаш рет орыс тіліне аударған академик В.Радловтың еңбегін ерекше атаған жөн. Орыс зерттеушісі А.Щербак «Ұйғыр қолжазбасы» деп аталып кеткен бұл мұраны қайсыбір көне сөздердің жазылуына қарап. Бұл түпнұсқа емес, бір кездегі түпнұсқаның бірінші немесе екінші көшірмесі болуы керек деген пікір айтады. Қолжазбаның ұйғырша жазылу ерекшеліктеріне тоқталып, оны ұйғыр тілінің әдеби нормаларынан айтарлықтай өзгешелігі бар екенін айтып, бұған алдымен, әйгілі Алтын Ярук шығармасын негіз етіп алады. В.Бартоьлд кезінде Н.Аристовтың «Түркі халқы мен тайпаларының этникалық құрамы туралы жазбалар және олардың саны жөнінде мәлімет» деген кітабына жазған рецензиясына: «Аңыздың авторы дәл ұйғыр емес сияқты, қайта бір кездерде оғыздар ұзақ жылдар бойы тұрған қазақ даласының тұрғыны деген еді»,-дейді. «Оғыз қаған» жырының басты қаһарманы-Оғыз туралы әр тұста жазылған тарихи деректер аз емес. Осы орайда, ең алдымен, Әбілғазы Бахадүр ханның «Түрік шедіресі» атты еңбегіне атап айтуға болады. Әбілғазы еңбегінде Оғыз қағанның тууы мен өсіп ер жетуінен бастап, оынң қаған болып Самарқан, Бұқара, Хорасан арқылы Иран, Сирия, Египетке жасаған жорықтары, 116 жыл жасаған өмірінің соңында үлкен той жасап, екі әйелінен туған алты ұлына жаулап алған жерлері мен есепсіз байлық-жиһаздарын мұра қылып үлестіріп бергені кеңінен баяндалады. Ал араб әдебиетшісі Риза Нұр «Оғызнаме эпопея» зерттеуінде Әбілғазы шежіресі Рашид-ад-диннің «Жамиат-ат-тауарих» атты еңбегінің тікелей көшірмесі деген пікір айтады. Жырдағы басты кейіпкер Оғыз қаған туралы зерттеушілер осы күнге дейін әр түрлі пікірлер айтып келеді. Мәселен, Н.Бичурин Оғызды Қытай жылнамасында ғұндардың ханы Мөдемен байланыстырса, И.Мафкварт пен Д.Синор Оғыз қағанды Шыңғыс хан еді деген пікір айтады. Риза Нұр оны жер жүзін алмақ болған Ескендір Зұлқарнайын деп дәлелдемек болса, Г.Потанин Оғыз қаған бейнесінің эпикалық мәнін айта келіп, оны қазақ эпосындағы Жәнібекпен байланыстырады. Щербак «Оғыз-наме» еңбегінде «Оғыз қаған бейнесінің прототипі белгілі бір тұлға еді деу онша сендіре алмайды, өйткені бұл эпикалық туындының табиғатына сай келмейді. Эпоста нақты тарихи тұлғалар мен образдардан сол күйінде болуы мүмкін емес, сондықтан Оғыз қағанды әлгі айтылған Мөдемен, Александыр Македонскиймен, Шыңғыс ханмен бір тұлға деп айтудың реті жоқ» дейді. Қ.Өмірәлиев жырдың жасалуына тоқтала келіп, осы жырды зерттеуші ғалым өз пікірін былайша түсіндіреді: «Бартольд «Оғыз қағанның» нүпнұсқасы ХІІІ ғасырдың аяғы немесе ХІҮ ғасырдың басында Турфанда жасалған дейді. Ал М.Щербак көп тілдік ерекшеліктерін ескере келіп, бұл ескерткішті ХҮ ғасырда Жетісуда жасалған дейді. Щербактың баяндауынша, Риза Нұр «Оғыз қағанды» қағар, қаған, тағы басқа жасалу ерекшеліктеріне қарап, ІХ-Х ғасырға жатқызған. Ал Нелльо «Оғыз қаған» әуелі 1300 жылдары Турфанда жазылып, кейін ХҮ ғасырда қырғыздар бар кезде қайта жазылған деген. Ол бұл тұста ескерткіште бар сөз басы ж/ч дыбыстарымен берген». Шығарма алғаш ауызша туындап, бертін келе қағазға түсірілген. «Оғызнаменің» үйғыр әрпімен көшірілген нұсқасының көлемі небәрі 42 бет, әр беті 9 жолдан ғана тұрады. Бұл нұсқаны В.ВүРадлов орыс тіліне аударған. Кейін А.М.Щербак тілдік тұрғыдан зерттеп, ғылыми түсініктерін жаза отырып, қайта аударған, ол қолжазбаны түпнұсқа деп танымай, оның көшірмесі деген пікірге келген. Екіншісі-араб әрпімен жазылған, тарихшы, Хиуа ханы Әбілғазы нұсқасы. Әбілғазыдан мұраға қалған екі еңбек бар, бірі-«Шежіре-и тарахима», екіншісі-«Шежіре-и түрк». Екі шығарма да Оғыз батырдың ерлік жорықтары, ұрпақтарының игілікті істері, оғыз тайпаларының шығу тегі, тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы, т.б. жайлы жазылған. «Оғызнамеде» батыр ұйықтап жатқанда шатырына көктен нұр сәулесінің түсуі, сәуле ішінен көкжал қасқыр шығып, оның қалың қолды бастап жүруі, аспаннан түскен сәуледен сұлу қыздың шығуы секілді діни-мифологиялық көріністер орын тепкен. «Оғызнамені» ақиқат пен аңызға бірдей негізделген шығарма деуге болады. Мұнда алғашқы қауымдық құрылыс кезінде, сақтар мен ғұндар дәуірінде, орта ғасырларда орын алған сан қилы тарихи оқиғалар өзара жалғаса мазмұндалған. Оғыз қағанды белгілі бір адам бейнесіне телу, яғни тарихтағы нақты тұлғасын тану мүмкін емес. Бірақ Оғыздың әдеби бейнесі белгілі тарихи тұлғалар іс-әрекетінің жиынтығы деуге негіз бар, себебі дастан тарихи оқиғалар желісі бойынша жазылған. Оғыз қағанның анасы Айқаған бейнесін ғалымдар отбасы қамқоршысы Ұмай-ана бейнесімен байланыста қарайды. Дастандағы мәліметтерді: а) оғыз-түрікмен эпосына негізделген; ә) тарихи негізі бар, бірақ бізге аңыз күйінде жеткен; б) оғыз елінің көрші тайпалармен, тайпа бірлестіктерімен қарым-қатынасы жайлы аңыздар деген топтарға бөлуге болады. «Оғызнаме»-тарихи әрі әдеби ескерткіш. Онда түркі халықтарының көптеген аңыз-әңгімелері көрініс тапқан. Оғыз төңірегіндегі Қыпшақбек, Қалаш, Қанғалық, Қаңлы, Қарлық, Сақтаб тәрізді есімдердің қазақ ру-тайпа атауларымен сәйкестігі дастанның қазақ ертегілерімен, эпостық жырларымен этникалық жағынан жақындығын айқындай түседі. жүктеу/скачать 60,8 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|