2. ДӘріс тезистері ежелгі дәуір әдебиеті. Ежелгі дәуір әдебиетінің зерттелуі
Орхон-Енисей ескерткіштерінің зерттелуі
жүктеу/скачать 60,8 Kb.
|
| Орхон-Енисей ескерткіштерінің зерттелуі
Көне түркі жазба ескерткіштері-көне түркі тайпаларының жоғары тіл мәдениеті мен білім өрісінің көрсеткіші. Ескерткіштердің бүгінгі табылған аймақтары-Сібірдегі Енисей, Лена өзендерінің аңғарлары, Монғолиядағы Орхон өзендерінің алқабы, Орта Азия мен Қазақстандағы Талас пен Сыр бойы, Ертіс пен Іле қойнауы. Енисей өзені аңғарынан құпия жазуы бар құлыптастар табылғаны туралы алғашқы хабарды Н.К.Видзен, С.У.Ремезов, сондай-ақ Сібірде айдауда жүрген швед офицері И.Т.Страленберг пен немістің белгілі ғалымы Д.Г.Миссершмидт, т.б. бергенін ХҮІІІ ғасырдың бес кезінде жазған мақалалары мен хаттарынан білеміз. Скандинавия халықтарының тілінде «Рунь» яғни «руна» деген сөз қазақша аударғанда «сыры ашылмаған», «құпия» деген мағына береді. И.Т.Страленберг өзі тапқан құлыптастардағы бұрын-соңды тарихта болып келген ешкім түсінбейтін жат жазуды өз елінің тілінде руна жазуы деп атаған еді. Орсы география қоғамының Шығыс Сібір бөлімі 1889 жылы Монғолияға арнайы экспедиция ұйымдастырды. Оны белгілі орыс саяхатшысы, әрі ғалымы Н.М.Ядринцев басқарып барып, Орхон өзені аңғарынан құпия жазуы бар үлкен-үлкен екі ескерткіш тапты. Осы құлыптастардағы белгісіз жазулардың сырын ашу үшін В.В.Радлов 1891 жылы Петербург пен Гельсингфорста орыс пен фин ғалымдары жасаған экспедицияларының жұмыс қорытындысы туралы есептері баспасөзде жарияланды. Ғалымдар ескерткіштегі жазуларды суретке түсіріп, атлас жасаған еді. Алайда, бұл руна жазуының құпиясы көпке дейін ашылмай қойды. Ол туралы әртүрлі болжам айтыла бастады. Бұл жазудың түп-тамыры ежелгі грек мәдениетіне қатысты деушілер де оны ежелгі монғол жазуы, фин жазуы, скиф славян жазуы деп жорамалдаушылар да жазудың сырын ғылыми негізде ашып бере алмады. Ақыры, 1893 жылы қарашаның 25 күні Дания корольдік ғылым академиясы мәжілісінде Вильгельм Томсон әлемді дүр сілкіндірген мәлімдеме жасады. Ғалым Орхон мен Енисей өзендері бойынан табылған ескерткіштердегі құпия жазуды оқудың кілтін ашқандығын хабарлады. Сондай-ақ, ол бұл ескерткіштер түркі халықтарының тілінде жазылғанын мәлімдеді. Ғалымның ең алдымен оқыған сөздері «тәңірі» және «түрік» деген сөздер екен. Дәл осы кезде академик В.В.Радлов та өз бетінше ізденіп, руна жазуының 15-ке жуық әрпін анықтап алған еді. Арада көп уақыт өтпей-ақ В.В.Радлов Орхон өзені бойынан табылған үлкен тастардағы мәтінді толық оқып, онан соң оны аударып шықты. Солтүстік Монғолиядағы Орхон өзені бойынан Н.М.Ядринцев тапқан ескерткіштер Шығыс түрік қағанатының 17-ші қағаны Білге қаған мен қағанның інісі, даңқты әскери қолбасшысы Күлтегін қабірлеріне қойылған орасан құлыптастарға қашап жазылған ұзақ жыр жолдары еді. Сөйтіп, руна жазуындағы ең үлкен ескерткіштер Орхон мен Енисей өзендері алқабынан табылды. Осыған орай руна жазуынын өзін бертін келе «Орхон-Енисей» жазуы деп те атай береді. Белгілі орыс саяхатшысы әрі ғалымы Н.М.Ядринцев көне түркі ескерткіштерін іздестіруді шектеп қойған жоқ. Тағы да іздене түсті. Ақыры, 1891 жылы Монғолияның Онги деген өзен алқабынан тағы бір құлыптасқа бедерлеп жазылған ескерткіш тапты. Бұл кейінірек ғылымда «Онгин ескерткіші» деп аталып кетті. Көп ұзамай-ақ тюрколог ғалымдар Онгин жәдігерлігін оқып шықты. Сөйтсе, әлгі тастағы Түрік елінің атақты қағаны Білге қаған мен оның інісі Күлтегіннің әкесі мен шешесіне, яғни Елтеріс қаған мен Елбілге қатынға қойылған ескерткіштер екен. Кейінірек сол маңайдағы Селенга өзені аңғарынан Түрік елін билеген бірнеше қағанның кеңесшісі болған қарт Тоныкөк құрметіне қойылған ескерткіш табылды. Оны тапқан ағалы-інілі Клеменцтер еді. Іле-шала тюркологтар Тоныкөк ескерткішін жан-жақты зерттей бастады. Орхон-Енисей жазба ескерткіштерін оқу, басқа тілдерге аударма жасау және ғылыми мәтінін дайындау ісіне В.В.Радлов, В.В.Томсен, Ю.Немет, Х.Н.Оркун, т.б. орыс және Еуропа ғалымдары қыруар үлес қосты. Әсіресе көрнекті ғалым С.Е.Маловтың бұл саладағы еңбегі ерекше зор болды. Ол көне түркі жазуындағы мәтіндердің орыс тіліне дұрыс тәржіма жасалу жағына көбірек назар айдарады. С.Е.Малов бірқатар аудармаларға едәуір түзетулер енгізді. Ең бастысы-осы мәтіндерге тарихи және философиялық тұрғыдан түсінік-сипаттама берді. Көне түркі тілі мен әдебиетін зерттеушілер, әсіресе, Күлтегін, Білге қаған және Тоныкөк ескерткіштеріне көбірек назар аударды. Бұлардың бірнеше Еуропа тілдеріне, орыс тіліне, қазіргі түркі тілдеріне тәржіма жасады. Өйткені, бұл жәдігерліктер-түркі тектес ежелгі ру-тайпалардың рухани өмірін бейнелеген көркем әдебиет туындылары болып табылады. Осы аталған үш әдеби ескерткішті бүгінгі әдебиеттану ғылымы тұрғысынан зерттеуде кеңес ғалымы И.В.Стеблева еңбегінің аса жемісті болғанын ерекше атап көрсету керек. Ол тұңғыш рет көне түркі тіліндегі жырлардың поэтикасын, өлең құрылысын, ұйқасын, ырғақ пен шумағын, тармақ пен бунағын, т.б. теориялық тұрғыдан зерттеп, бұл жайында бұрын-соңды айтылған түрлі болжам пікірлерді белгілі бір ғылыми жүйеге келтірді. Әсіресе оның ежелгі түрік сөз зергерлерінің образ жасау әдістері, әдеби-эстетикалық байыптауларға, көріктеу құралдары, тарихи шындық пен көркем шындық жайындағы концепциялары туралы айтқан ой-пікірлері бүкіл әдебиеттану ғылымына жаңадан қосылған сүбелі үлес болды. Жуырда Орхон жазба жәдігерліктерін ұзақ жылдар бойы түбегейлі зерттеп келе жатқан білікті ғұламалар Мырзатай Жолдасбеков пен Қаржаубай Сартөожаұлының бірлесіп жазған іргелі зерттеуі жарық көрді. «Орхон ескерткішінің толық Атласы» деп аталатын кітапта Еуропа Ұлы Даласына үш ғасыр бойы билік жүргізген, мәңгілік ер орнатуды көксеген өздерінің тарихын, дүниетанымын, данылығын, ой-санасын, болмысын, жазу өнерін, ел басқару жүйесін, дәстүрін өшпестей етіп тасқа қашап кеткен, сөйтіп, өркениетке, адамзат мәдениетіне асыл қазына қосқан байырғы түріктердің мұралары түгел қамтылған. Атласта Монғолия-Чехия, Монғолия-Түркия (ТИКА) Монғолия-Кеңес Одағы біріккен экспедицияларының, Л.Н.Гумилев атындағы Еуропа ұлттық университеті экпедициясының материалдары, сондай-ақ, әлем түркітанушыларының ғасырдан астам уақыт жүргізген зерттеулерінің қорытындысы пайдаланылған. Атлас авторлары байырғы түрік мәтіндерін қайта көшіріп, қайта оөыған, бұрынғы зерттеушілердің қателері түзетілген, түпнұсқа мәтінінің жаңа транскрипциясы, жаңа аудармасы жасалған, жаңа түсініктемесі берілген: кешенді, тарихи-мәдени мұралар Атласта тегіс қарастырылып, олардың археологиялық сипаттамасы, жоспары, фот, сызба суреттері тұңғыш рет толық берілген (2,4). Орхон ескерткіштері туралы мұндай түбегейлі зерттеу тюркология ғылымы саласында бұрын-соңды жазылмаған еді. Сонымен қатар бірнеше зерттеу еңбектеред жарық көрді. Атап айтсақ, Айдаров Ғ. «Күлтегін ескерткіші», Алматы, 1995ж, Аманжолов А.С. «Түркі филологиясы және жазу тарихы», Алматы, 1996ж, Айдаров Ғ., Құрысжанов Ә., Томанов М. «Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі», Алматы, 1971ж, Жолдасбеков М. «Тастар сөйлейді», Астана, 2002ж. жүктеу/скачать 60,8 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|