48 я 7 Қ 17 Пiкiр жазғандар: Сайдулдин

108 
 
афталардың пайда болуымен және комплемент байланыстыру реакциясының 
оң нәтижесiмен расталынады. 
 
16- тәжірибелік сабақ. Аусылды дауалау және індет ошағынан  
арылу шаралары 
 
Қ а ж е т т i  ж а б д ы қ т а р. Ветеринариялық заң кiтаптары (том 1, том 
2),  көрнектi  құралдар,  поливаленттi  О,  А,  Азия-1  вакцинасы,  әдiстемелiк 
нұсқау. 
О р н ы  ж ә н е  ж ү р г i з у  т ә р т i б i. Сабақ кафедра зертханасында 
жүргiзiледi. Студенттерден сұрау арқылы аусылға қарсы қолданылатын күрес 
шаралары  талқыланып, iндеттiк жағдайға байланысты тапсырмалар (арнайы 
әдiстемелiк нұсқауда көрсетiлген) орындалады. 
Аусылды дауалау және одан арылу шараларының нәтижелi болуы үшiн, 
олар  нұсқауларға  сәйкес  ерте,  қатаң    орындалуы  шарт.  Қазiргi  кезде  дүние 
жүзi  мемелекеттерiнде  аусылға  қарсы  күрес  шаралары  2  түрлi  жүйеде 
жүргiзiледi:  
Кардинальды күрес шаралар жүйесi (iндет ошағына карантин қойылып, 
ондағы  барлық    мал  етке  сойылып,  ауруға  шалдыққандары  өртелiнiп,  қатаң 
ветеринария-санитариялық  шаралар  жүргiзу).  Бұл  жүйе  Еуропада  және 
аусылдан ада аралда орналасқан мемлекеттерде орындалады. Оларда аусылға 
қарсы вакцина қолданылмайды. Соңғы рет 2001-2002 жылдары аусыл Еуропа 
мемлекеттерінде байқалып, күрес шаралары кординальды түрде орындалды. 
Аусылдың  iндет  ахуалына  байланысты  қатер  төнген  аймақта  жүйелi 
түрде малды арнайы вакциналармен иммундеу, iндет ошағы  анықталған жағ-
дайда  карантин  қойып,  ауру  малды  арнайы  препараттармен    емдеу,  ветса-
нитариялық шараларды орындау арқылы  аусылдан сау емес пункттi сауық-
тыру. Осы мақсатта ТМД мемлекеттерi мен Қазақстанда жүргiзiлетiн аусылға 
қарсы ортақ шаралар жүйесi 18-шi суретте көрсетiлген. 
А  у  с  ы  л  д  ы  ң      е  м  i.  Бұл    инфекция  анықталған  жағдайда  індет 
ошағындағы  ауыру    мал  сауларынан  бөлінбей,  тұрған  жерлерінде  емделіп-
домдалады.  Ауырған  мал  таза,  құрғақ  қорада  жұмсақ  құнарлы  шөп,  таза 
сумен қамтамасыз етiлуi тиiс. 
Аусылдың  қоздырушы  вирусы  iшкi  органдар  қызметiне  зардабын 
тигiзуiне  байланысты,  емдi  ауырған  малдың  жүрек  қызметiн  реттейтiн  дәрi 
беруден  бастаған  жөн.  Әсiресе  малдың  әлi  кеткенде,  түрлi  қоспа  жасап 
берiледi.  
Мысалы:  
Rp.:Валериан тұнбасы – 15,0 
Ландыш тұнбасы – 15,0 
Бромды калий – 6,0 
Дистилденген су – 400,0 
M.f. Сиырға бiр рет беруге. 

109 
 
Сонымен қатар көк сүтке қант қосып беруге болады. 
Ауыз қуысындағы жараларды пермонганатты калий (1:1000), фурацилин 
(1:500) ерiтiндiлерiмен жуып – шаяды. 
Тұяқ  көбесiндегi  жараларды  тотияйнның  1%-ды,  хлораминнiң  2%-ды, 
калий  перманганатының  0,1%-ды  ерiтiндiлерiнiң  бiрiмен  шайып,  спиртте 
дайындалған  йод  пен  глицериннен  (1:4)  тұратын  немесе  деготь  пен  балық 
майынан жасалынған, т.б. қоспаларды қолдануға болады.  
Мысалы: 
Rp.:флавакридин гидрохлоридi 1,0 
новокаин                        4,0 
вазелин                          100,0 
Сыртқы жараға жағуға 
 
Rp.:Новокаин                        2,5 
      Анастезин                       2,5 
      Мыс сульфаты                 5,0 
      Балық майы                    20,0 
      Сыртқы жараға жағуға 
 
Желiнсау  болған  сиырларға  новокаин  блокадасын  Башкиров  бойынша 
жасап,  пеницилин,  стрептомицин,  цинк  майларын  жағуға  болады.  Гелиоми-
цин майы новокаинмен жақсы нәтиже бередi деген деректер бар. 
Ауырған  малдың  қан  тамырына  глюкоза  ерiтiндiсiн,  кофеин  немесе 
гексаметилентетрамин  (уротропинмен)  жiбередi.  Сонымен  қатар  арнайы 
иммундыглобулин,  аусылдан  жазылған  малдың  қан  сарысуы  немесе  сүтi 
қолданылады. 
Т  ө  л  д  е  р  д  i    е  м  д  е  у    е  р  е  к  ш  е  л  i  к  т  е  р  i.  Төлдердi  аурудың 
белгiлерi  байқалмай  тұрып,  яғни  жасырын  кезеңiнде  емдеген  нәтижелi 
болады.  Сондықтан  аусылдың  iндет  ошағындағы  барлық  жас  төл  арнайы 
препараттар:  иммунды  глобулин,  иммундылактон,  аусылдан  жазылған 
малдың  қан  сарысуымен  егiледi.  Егiлген  төлдерде  бiрден  енжар  иммунитет 
пайда  болады.  Мал  шаруашылықтарында  аусыл  iндет  түрiнде  байқалса 
облыстық  малдәрiгерлiк  лабораториясында  немесе  аудандық  малдәрiгерлiк 
станциясында  арнайы  препараттар  дайындауды  ұйымдастырған  жөн. 
Қазақстанда  аусылға  қарсы  А,  О,  Азия-1  типтерiнен  дайындалған  полива-
ленттi, инактивтелген вакцина қолданылып жүр. 
 
 
 
 
 
 
 

110 
 
                           
 
 
       Мал шаруашылығын сырттан                   Аусылдан сау емес  пункттiң, iндет  
енетiн ауру қоздырушысынан қорғау          ошағының, қатер төнген аймақтың 
       Iндет ахуалын анықтау                              шекарасы анықталады. 
 
       Малдарды күнделiктi қарап, бақылау    
       Қауiп болса вакциналау   
 
 
 
 
 
 
 
       1.Карантин (дезинфекциялық                  1.Шарушылықты сырттан енетiн 
тосқауыл, ветсанитариялық                    вирустан қорғау.  
жiбергiш, карантиндiк постылар                    2.Iндет ошағының сыртында 10-15км   
орнату)                                                            аумақта малдың жайылмауы қажет. 
      2.Ауруға шалдыққан малды                  Ондағы мал қолға ұсталады. 
емдеу.                                                                 3.Аймақтағы барлық бейiм мал 
      3.Өлексенi өртеп жағу                            арнайы вакцинамен егiледi. 
      4.Күнделiктi дезинфекция                      
      5.Сүттi майға айналдыру                
      6.Қиды биотермиялық өңдеу, 
сағдарды өртеу 
 
18-сурет. Аусылға қарсы қолданылатын шаралар. 
 
Студентің өзіндік жұмысы: 
Індеттік жағдай. «Алипов Теңізбай» сиыр фермасында 500 сиыр малы 
бар.  Ферма    қоршалған,  ішкі  және  сыртқы  санитариялық  режимдер  толық 
сақталған. Фермадағы мал: өсіру технологиясына, жасына, жынысына  байла-
нысты  жеке  қораларда  ұсталады.  10  км  қашықтықта  орналасқан  «Алматы» 
шаруашылығында  аусылға  тән  белгілер  алғаш  рет  байқалғанда,  аурулары 
оқшауланып, емделіп, сауларына А, О, Азия-1 штамдарынан даярланған вак-
цина қолданылған. Келесі күндері фермадағы барлық 1000 сиыр аусылға тән 
белгілермен жіті ауырып, 100 сиыр еріксіз сойылған.  
  «Алипов Теңізбай» сиыр фермасына  індеттанулық зерттеу жүргізгенде 
барлық  мал  топтарында  аусылдың  жоқ  екені  анықталды.  Ферма  иесінде 
аусылға  қарсы  көрші  шаруашылықта  вакцина  егілгеннен  кейін  мал  ауырды 
деген ой қалыптасқан, сондықтан малды егуге қарсы пікір айтылуда.   
 
Т а п с ы р м а : 
а)  «Алматы»  шаруашылығында  аусылға  тән  белгілер  байқағанда 
ауырғандарын оқшаулап, вакцина қолданғандары дұрыс па?  
Дауалау шаралары 
Сауықтыру шаралары 
Аусылдан сау емес пункт 
Iндет ошағы 
 
Қатер төнген аймақ 

111 
 
ә)  «Алматы»  шаруашылығында  инфекцияның    зілді  байқалуының 
себептерін анықтап, талдау жүргізіңіз.  
 б)  «Алипов  Теңізбай»  сиыр  фермасында  жүргізілген  індеттанулық 
зерттеу нәтижесі бойынша аусылға қарсы вакцина қолдануға бола ма? Болса 
жүргізілетін жалпы және арнайы шаралардың схемасын құрыңыз. 
 
17- тәжірибелік сабақ. Туберкулездi балау, одан арылу шаралары 
 
К е р е к т i  қ ұ р а л д а р. Трахеотубус, инелер, сүт катетрi, танау қуысы 
мен  кеңiрдектен  сора  алуға  арналған  зонд,  2  -  грамдық  шприц,  туберкулин, 
Купер  қайшысы,  инесiз  иньекторлар,  туберкулиндi  терi  iшiне  енгiзуге 
арналған  арнайы  инелер,  қандауыр,  қысқыш,  патологиялық  материал,  сора, 
қақырық, сүт, қан сарысуы, несеп,  нәжiс алатын стерильденген тығыны бар 
шыны ыдыстар. 
О  р  н  ы    ж  ә  н  е    ж  ү  р  г  i  з  у    т  ә  р  т  i  б  i.  Сабақ  ветеринария 
клиникасында  немесе  мал  фермаларында  жүргiзiледi.  Студенттер 
туберкулездi iндеттанулық, клиникалық, аллергиялық балау әдістемелерімен 
танысып,  туберкулиндi  көзге  тамызуды,  терi  iшiне  арнайы  инемен  және 
инесiз инъекторлар арқылы енгiзудi, трахеотубустың көмегiмен сора, катетр 
арқылы сүт алу әдiстерiн меңгередi. Туберкулинге оң реакция берiп, арнайы 
сойылған  малға  патанатомиялық  тексеру  жүргiзу,  бактериологиялық, 
гистологиялық зерттеулерге материал алуды және оны лабораторияға жiберу 
тәртiбiн  үйренедi.  Малды  туберкулезге  клиникалық  әдiстердi  қолданып 
тексередi. 
Ауру қоздырушысы – микобактериялар (Mycobacterium). Олардың 3 түрі 
бар: 1) M. tuberculosis (адамдікі); 2) M. bovis (сиырдікі); 3) M.avium (құстікі). 
Циль-Нилсен  әдісімен  ашық  –  қызыл  түске,  ал  басқа  микрофлоралар  көк 
түске  боялады (19-сурет). 
Микобактериялар торшаларында майлы заттардың болуына байланысты 
бактерия сыртқы ортаға төзімді. Мысалы, микробтың патогендігі қида – 7 ай, 
кепкен кепеде – 1 жылға дейін, топырақта – 2 жылға дейін, өзен суында – 2 
айға дейін, тоңазытылған етте  – 1 жылға дейін, майда – 45 күн, ірімшікте – 
45-100 күнге дейін, сүтте – 10 күн сақталады.    
Т у б е р к у л е з д i   б а л а у      ә д i с т е р i н е      қ ы с қ а ш а               
с и п а т т а м а. Туберкулез созылмалы турде жасырын өтетiн жұқпалы ауру 
болғандықтан  оған  қарсы  қолданылатын  күрес  шараларының  iшiндегi 
негiзгiсi  – ауруға шалдыққан малды дер  уақытында анықтап, оны табыннан 
оқшаулап,  етке  өткiзу.  Көп  жылдардан  берi  туберкулездi  балау  үшiн  ауыл 
шаруашылық  жануарлары  жаппай  аллергиялық  әдiспен  тексерiлiп  келедi. 
Бiрақ  соңғы  жылдарда  аллергиялық  әдiс  басқа  да  өкпе  ауруларына  және 
туберкулездiң  қоздырушысы  емес,  яғни  атипикалық  микробактерияларға 
жалған  және  парааллергиялық  реакция  беретiнi,  сонымен  қатар  нақтылы 
туберкулезге  шалдыққан  малдың  туберкулинге  аллергиялық  реакция 

112 
 
көрсететiн қабiлетiнiң төмендейтiндiгi (әсiресе аллергендi көзге тамызғанда) 
байқалып жүр. Осы себептерге байланысты, қазiргi кезде туберкулезден ада 
мал  шаруашылықтарында  ауруды  дауалау  мақсатымен  малды  және  құсты 
аллергиялық  әдiспен  тексеру  кезiнде  туберкулинге  оң  реакция  бергендерiн 
балаудың  толық  жүйесiмен  (iндеттанулық,  клиникалық,  ажыратып  балауға 
ұсынылған 
аллергендермен 
қосымша 
аллергиялық, 
серологиялық, 
патанатомиялық,  бактериологиялық  әдiстер)  тексередi.  Солардың  нәтижесi 
бойынша туберкулезге түбегейлi балау қояды. 
I  н  д  е  т  т  а  н  у  л  ы  қ    б  а  л  а  у.  Туберкулезге  iндеттанулық  талдау 
жүргiзгенде  алдымен  шаруашылыққа  сырттан  малдың  қабылданғаны, 
қабылданған  жағдайда  олардың  карантиндiк  мерзiмде  ұсталғаны  және  мал 
алынған 
шаруашылықтардың 
туберкулезден 
iндет 
ахуалы 
анықталады.Карантиндiк  мерзiмдегi  бiр  қабат  аллергиялық  тексеруде  ауру 
малдың толық анықталмайтыны ескерiлiп, сырттан алынған мал қайталанып, 
мұқият түрде тексерiлудi қажет етедi. 
Туберкулез  микобактериясы  фермада  iстейтiн  адамдардың  жеке 
меншiгiндегi малы, құсы, сонымен қатар сүт өңдеу мекемелерiнен алынатын 
көк  сүт  арқылы  жұғуы  ықтимал.  Ауруды  қоздырушы  микобактерия  ақырғы 
жолмен таралғанда, туберкулез алдымен төл арасында бой көрсетедi. 
Туберкулез  микобактериясының  адам  мен  сиырға  тән  типтерi,  осы 
ауруға  шалдыққан  адамдар  арқылы  да  таралатыны  ескерiлiп,  мал 
фермаларында  ғана  емес  сонымен  қатар  шаруашылық  орналасқан 
мекендердегi  адамдар  арасындағы    туберкулездiң       эпидемиялық       ахуалы    
анықталады.  Осы өңiрде 
туберкулез  емханасы  немесе  санаториясы  болса,  оның  тазалық 
жағдайына  мән  берiлiп,  маңынан  жем-шөптiң  дайындалғандығын  және  ол 
жерлерге мал өрiсiнiң, суатының қатынасын бiлу қажет. 
Туберкулезден  арылған  мал  шаруашылықтарында  2-4  жыл  өткеннен 
кейін,  ауру  әсiресе  сол  жылдары  алынған  төлдерден  құралған  табында 
қайталайтыны,  практикада  байқалып  жүр.  Сондықтан  ауруға  iндеттанулық 
талдау жасағанда, аудандық мал – дәрiгерлiгi станциясындағы iндеттi тiркеу 
журналынан  шаруашылықтың  туберкулезден  өткен  жылдардағы  iндеттiк 
ахуалымен  танысып,  сол  жылдары  жүргiзiлген  дауалау  шараларының 
құжаттарын  қарап,  әсiресе  аллергиялық  тексерулердiң  уақтылы,  жоспарлы 
түрде жүргiзiлгендiгiн, оған барлық малдың қамтылғандығын анықтаған жөн. 
К  л  и  н  и  к  а  л  ы  қ    б  а  л  а  у.  Туберкулезге  тән  клиникалық  белгiлер 
(өкпенiң,  iшектiң,  желiннiң  зақымдалуы)  қазiргi  кезде  өте  сирек  кездеседi. 
Көбiнесе ауруға шалдыққан малдың арықтап, күйiнiң төмендегенi байқалады. 
Мұндай жағдай көбiнесе туберкулездiң ашық түрiмен ауырған малда болады. 
Арықтаған  малдың  туберкулинге  аллергиялық  реакция  бермеуi  де  мүмкiн. 
Осыған  байланысты  туберкулезден  таза  табындарда  арықтап,  жем  –  шөп 
бойына  жұқпай  жүрген  малды  толық  клиникалық  тексеруден  өткiзiп, 
олардың сүтiн (сауын сиыр болса), кеңiрдегiнен жағынды алып, қажет болса 

113 
 
несебiн,  нәжiсiн  бактериологиялық  зерттеуден  өткiзiп  отырған  жөн. 
Клиникалық  әдiс  арқылы  көбiнесе  көбiнесе  туберкулездiң  ашық,  жұғымтал 
түрiмен ауыратын мал анықталады. 
 
 
 
19-сурет. Бірнеше түліке ортақ 
инфекциялық аурулар. 
 
А – туберкулез қоздырушысы (Циль-
Нильсен  бойынша  боялған);  Ә  -  доңыз 
топалаңында  лимфа  түйіндерінің  қанта--
лауы мен некроздануы; Б – пастереллезде 
эпикардтағы  нүктелі  қанталаулар;  В  – 
доңыз аусылында танау-дағы афталар мен 
эрозиялар; Г – тұяқ айырындағы жарақат-
тар; Ғ – аусылда сиырдың желін үрпісін-
дегі жарақаттар. 
П а т а н а т о м и я л ы қ  б а л а у. 
Туберкулезден  ада  мал  шаруашылық-
тарында  аллергиялық  тексеру  кезiнде 
туберкулинге  оң  реакция  берген  мал  арнайы  сойылып,  патанатомиялық 
зерттеу  жүргiзiледi.  Егер  туберкулинге  оң  аллергиялық  реакция  берген 
малдың саны көп болса, союға клиникалық белгiлерi туберкулезге тән малды 
алу қажет. 
П а т а н а т о м и я л ы қ  з е р т т е у. Малдың терiсiн сыпырғаннан 
бастап  көзге  көрiнетiн  өзгерiстерге  мән  берiледi.  Алдымен  бастағы:  жақ, 
жұтқыншақ  сонан  кейiн  кеңiрдек,  өкпеаралық  (алдыңғы,  ортаңғы,  артқы) 
лимфа түйiндерi және өкпе ағзасы тiлiнiп қаралады. 
Құрсақ  қуысын  жарғанда:  шажырқай,  лимфа  түйiндерi,  бауыр,  көк 
бауыр,  аш  iшектер,  көк  ет,  ал  желiндi  тексергенде  желiн  үстi,  сыртқы  шап 
түйiндерi қаралады. Сонымен қатар көкiрек пердесi, жауырын алды, қабырға 
аралық, шап еттерiнiң арасындағы лимфа түйiндерi тексерiледi. 
Тексеру  барысында  өзгерiске  ұшыраған  ағзалардан  бактериологиялық 
және  гистологиялық  зерттеулерге  сынамалар  алынады.  Егерде  тексерiлген 
ағзаларда  туберкулезге  тән  ошақтар  анықталмаса,  онда  өзгерiске  жиi 
ұшырайтын: жұтқыншақ, кеңiрдек, өкпеаралық шажырқай, лимфа түйiндерi, 
өкпенiң  ортаңғы  бөлiгiн  алуға  болады.  Материал  арнайы  шыны  ыдыстарға 
салынып,  жолдама  қағазбен  бiрге  тез  арада  малдәрiгерлiк  лабораториясына 
жiберiлуi  тиiс. Гистологиялық  зерттеуге  алынған  материал  iшiнде  10%  - ды 
формалин  ерiтiндiсi  (10  см
3
  40%  -  ды  формальдегид  және  90  см
3
  су)  бар 
ауызы  нығыз  тығынмен  жабылған  шыны  ыдысқа  салынады.  Ыдыстағы 
формалин ерiтiндiсi алынған материалдан 10 есе көп болуы керек.  Лабора-

114 
 
тория    шалғай  жерлерде  орналасқан  жағдайда,  бактериологиялық  зерттеуге 
алынған материал 30%-ды глицериннiң ерiтiндiсiмен консервацияланады. 
Туберкулезден  ада  мал  шаруашылықтарында  туберкулинге  оң  реакция 
берiп  арнайы  сойылған  малға  патологиялық-анатомиялық  зерттеу  жүргiз-
генде  туберкулезге  тән  ошақтар  анықтамаса,  онда  жоғарыда  көрсетiлген 
ағзалардан лабораториялық зерттеуге материал алынады. Алынған материал 
бактериологиялық  әдiстiң  толық  жүйесiмен  тексерiлiп,  туберкулез  микобак-
териясының бар жоғы анықталады. 
Патанатомиялық  тексеру  барысында  iшкi  ағзаларда  туберкулезге  тән 
ошақ табылса, онда лабораториялық зерттеу микобактерияның түрiн анықтау 
мақсатымен  жүргiзiледi.  Туберкулездiң  түбегейлi  балауы  қоректiк  ортада 
өсiрiлiп, одан бөлiнiп алынған туберкулез микобактериясының таза өсiндiсiн 
алу немесе биологиялық әдiстiң оң нәтижесi (теңiз тышқаны патматериалды 
жұқтырғанда туберкулезге тән белгiлер берсе) арқылы анықталады. Сонымен 
қатар  туберкулездiң  түпкiлiктi  балауы  патанатомиялық  зерттеу  кезiнде  iшкi 
ағзаларда туберкулезге тән ошақтардың табылуымен де расталынады. 
А л л е р г и я л ы қ  б а л а у  әдiсi организмнiң баяу типтi сезiмталды-
ғына  негiзделген.  Малды  туберкулинмен  жаппай  тексергенде  туберкулезге 
берiлетiн  аллергиялық  реакциямен  қатар,  парааллергиялық  (6-кесте),  яғни 
жалған  реакция  берiледі.  Атипикалық  микобактерияларға  берiлетiн  параал-
лергиялық  реакцияны  нақтылы  туберкулез  микобактериясына  берiлетiн 
телiмдi  аллергиялық  реакциядан  ажырату  қиындық  тудырады.  Сондықтан 
аурудан  ада  мал  шаруашылықтарында  туберкулезге  түбегейлi  балау  қою 
үшiн барлық әдiстер кешендi түрде қолданылуы қажет. 
С е р о л о г и я л ы қ  б а л а у. Соңғы жылдардағы ғылыми еңбектерде 
туберкулездi  балауға  комплементтi  байланыстыру  реакциясымен  қатар: 
гемагглютинация, Сайдулдин реакциялары, иммунды  – ферменттi талдау әр 
түрлi антигендермен қойылып, практикаға ұсынылды. Қазiргi кезде туберку-
лезге  қарсы  жүргiзiлетiн  күрес  шараларына  арналған  нұсқауда  туберкулездi 
балауға  қосымша  әдiс  ретiнде  комплементтi  байланыстыру  реакциясы 
бекiтiлген. 
 
Балау әдiстерi 
Туберкулез 
Парааллергиялық реакция 
I 
2 
3 
Iндеттанулық 
Туберкулез қоздырушысының 
бастауы анықталады. Олар: 
табынға сырттан келген мал, сау 
малдың ауру малмен жанасуы, 
туберкулезбен ауыратын 
адамдардың мал күтуi, сүт өңдеу 
мекемелерiнен алынатын көк 
сүттiң дұрыс залалсызданбауы т.б. 
Туберкулездiң бастауы 
анықталмайды. 

115 
 
Клиникалық 
Жем-шөптiң сапалы болуына 
қарамастан табында арықтаған 
немесе өкпе ауруларына тән 
белгiлерi бар малдың болуы. 
Клиникалық  белгiлер 
байқалмайды. 
Аллергиялық 
1. Туберкулинге оң аллергиялық  
реакция берген малды қайталап 
тексергенде оның бастапқы оң 
нәтижесi сақталады. 
Аллергиялық  реакияцияның 
нәтижесi малды қайталап 
тексергенде бастапқы 
нәтижесiмен ұласпайды. 
 
2. Туберкулиндi көзге тамызғанда 
және терi iшiне енгiзгенде, 
олардың оң нәтижелерi көбiнесе 
бiрдей болады. 
Аллергиялық  реакция 
бiржақты, көбiнесе терi iшiне 
жiберген туберкулинге 
нәтижелi. 
 
3. Сиырға сүт қоректiлер, құс және 
атипикалық  микобактериялардың 
қосындысынан дайындалған 
аллергендердi қолданғанда, әсiресе 
сүт қоректiлер аллергенiне 
нәтижелi реакция бередi /саны 
және сапасы жағынан/ 
 
Аллергиялық реакция сүт 
қоректiлер туберкулинiне 
қарағанда құс туберкулинiмен 
атипикалық 
микобактериялардың 
қосындысынан дайындалған 
аллергенге нәтижелi. 
 
4. Туберкулезге шалдыққан 
малдың туберкулинге беретiн 
аллергиялық реакциясы, малдың 
қоңы көтерiлгенде әсiресе жаз, күз 
айларында нәтижелi. 
Малдың қоңы көтерiлгенде 
парааллергиялық реакция 
берiлмейдi. 
Патанотомиялық 
Туберкулинге оң реакция берген 
малды арнайы сойып 
патанотомиялық зерттеу 
жүргiзгенде туберкулезге тән 
ошақтар табылады. 
 
Туберкулез ошақтары 
табылмайды. Кейбiр, малдың 
өкпесiнде, бауырында құрт 
ауруларының ошақтары 
анықталады. 
Бактериологиялық 
Туберкулез микобактериясы 
арнайы қоректiк ортада өседi және 
оның таза өсiндiсiн бөлiп алуға 
болады. 
Арнайы қоректiк ортада 
туберкулез микобактериясына 
ұқсамайтын өсiндiлер өседi, 
немесе қоректiк орта таза 
күйiнде қалады. 
 
6-кесте. Туберкулез және парааллергиялық реакция  
кезiндегi айырмашылықтар. 
 
Л а б о р а т о р и я л ы қ    з е р т т е у г е    м а т е р и а л    а л у. 
Туберкулинге оң аллергиялық реакция берiлiп сойылған малдардан алынған 
патологиялық  материалдармен  қатар,  тiрi  малдан  да  (егер  туберкулезге  тән 
клиникалық белгiлер байқалса) материал алынып, лабораториялық зерттеуге 
жiберiледi. Соңғысынан алынатын сүт, қақырық , несеп, нәжiс, қан сарысуы 

116 
 
лабораториялық  әдiстермен  зерттелгенде  туберкулезге  оң  нәтиже  берiлмесе 
онда материал белгiлi бiр уақыттардан кейін қайталанып   алынып зерттелуi 
қажет. Материалдарды алу тәртiбi әртүрлi. Зерттеу материалдарын алу реттi-
лiктерi  төмендегідей.  Сүт,  сауған  кезде  сиырдың  әр  емшегiнен  алынады. 
Алдымен  желiндi  жылы  сумен  сабындап  жуып,  таза  сүлгiмен  құрғатып, 
желін үрпiсін 70%-ды спиртпен сүртедi. Қолды да осы жолмен тазарту керек. 
Желіннің  әр  үрпісінен  сауынның  басында  және  аяғында  20-25см
3
  сүт 
алынады. 
Қ а қ ы р ы қ  мал жөтелген кезде стерильденген дәкеге алынады. Қажет 
болса  жануарды  еріксiз  жөтелтедi.  Сораны  танау  iшiнен  қасықпен  қырып 
алуға болады. Материал бұл жолдармен алынбаса, онда кеңiрдектен арнайы 
танау  мен  кеңiрдектен  сора  алуға  арналған  зонд  арқылы,  ал  аса  бiр  қажет 
жағдайда кеңiрдектi жарып (трахеотомия) алады. 
Н е с е п – мал ерiктi түрде зәр щығарғанда немесе стерильденген катетр 
арқылы қуықтан 150-200см
3
 мөлшерiнде алынады. 
Н ә ж i с – тiк iшектен 30-50г мөлшерiнде алынып, стерильденген шыны 
сауытқа салынып, аузы тығындалады. 
Қ а н  алу және оның сарысуын лабораториялық зерттеуге жiберу тәртiбi 
бруцеллез ауруында көрсетiлгендей. 
Т у б е р к у л е з д i   д а у а л а у   ж ә н е   о д а н   а р ы л у    ш а р а л а- 
р ы н ы ң  н е г i з г i  п р и н ц и п т е р i. Туберкулезге қарсы жүргiзiлетiн 
жалпы  шараларға: малды дұрыс  азықтандыру,  оларды  жынысы  мен  жасына 
қарай бөлiп ұстау, аналық  мал табынын тек қана шаруашылықтағы төлмен 
немесе  асыл  тұқымды  мамандандырылған  мал  шаруашылықтарынан  ғана 
алынған  малмен  толықтыру,  фермаларда  санитариялық  реттiлiктi  сақтау, 
туберкулезбен ауыратын адамдарды мал күтуге жiбермеу.  Ал арнайы шара-
ларға:  аллергиялық,  серологиялық  балау,  мал  қораларын  дезинфекциялау 
жатады.  
Бұл  ауруға  қарсы  жасалатын  арнайы  шара  –  жануарларды  туберку-
линмен  тексеру.  Аллергиялық  әдiстiң  маңыздылығы  –  малдың  барлығын 
жаппай  туберкулезге  тексеруге  болады.  Дауалау  мақсатымен  жүргiзiлетiн 
аллергиялық  тексеруге  шаруашылық  есебiндегi  және  жеке  меншiктегi  мал 
толығымен  қамтылуы  қажет.  Жеке  меншiктегi  мал  мен  құстың  дер  уақытта 
туберкулезге  тексерiлуi  үшiн  жүргiзiлетiн  ұйымдастыру  жұмысына  шаруа-
шылық орналасқан ауылдық әкiмшiлiк  көмек көрсетуi тиiс. Жұқпалы ауру-
лардың  алдын  алу  мақсатымен  жүргiзiлетiн  дауалау  шараларының  жылдық 
жоспарын  жасағанда  арнайы  түсiнiктемелерге,  нұсқауларға  және  аурудың 
ауданадағы  iндет  ахуалына  сәйкес  малды  туберкулезге  тексеру  мерзiмдерi 
көрсетiледi.  
 
 
 
 
 
 
 

117 
 
 
  
 
 
 
       
1.Табын  әр  екi  айда  I  рет  туберкулезге 
зерттелiп отырылады. Ауру деп та-                   
былғандары  15  күн  аралығында  етке 
өткiзiледi. 
2.  Жөтелiп  немесе  арықтап  жем-шөп 
бойына  жұқпай  жүрген  және  кәрі  мал- 
жарамсыз деп саналып етке өткізіледі. 
7. Сүт залалсыздандырылады. 
7
 
Сауын сиыр табындары тек қана қол-           
дан ұрықтандырылады.                                       
7
 
Жаз айларында мал лагерге шығары-           
лып, фермаға ветсанитариялық шара-              
лар жүргiзiледi, қора-жай санацияланады.            
 6.Кезектi зерттеулерде табыннан ауру мал 
 анықталмаса, онда ол 6 ай бақылауға алы- 
 нады. Бұл мерзiмде екi реттен әр 3 айда  
 зерттелiп, ауру мал анықталмаса, табын- 
 нан шектеу алынады. 
1.Табындағы,  барлық  мал  тез  арада  етке                                                                    
өткiзiлуi қажет. 
  2.Сүт қайнатылып залалсыздандырылады. 
3.Малды  зерттеу,  ұрықтандыру  жұмыстары            
тоқтатылады. 
4.Туберкулезге тән клиникалық  белгілі  бар 
мал бірден сойылады. 
5. Мал толық етке өткеннен кейiн, қора-жай 
тазаланып,  күрделi  жөндеулер  жүргiзiлiп, 
санитариялық шаралар қолданылады. 
 
 
20-сурет. Сиыр фермасында туберкулезден арылу 
шараларының схемасы. 
 
Сиыр  фермасында  туберкулездiң  iндеттiк  жағдайына  байланысты 
жүргiзiлетiн сауықтыру шаралары 20-суретте көрсетiлген. 
Мал  дәрiгерi  ауруды  дауалау  шараларын  ұйымдастырып  жүргiзумен 
қатар,  мал  шаруашылығы  орналасқан  мекен  –  жайдың  туберкулезден  мал 
және адамдар арасындағы iндеттiк жағдайына көңiл аударуы керек. Туберку-
лездiң  түбегейлi  балауы  анықталған  жағдайда  ол  туралы  шаруашылықтың 
басшысына,  ауданның  бас  мал  дәрiгерiне,  санитариялық-эпидемиология 
станциясына хабарлануы тиiс.  
Туберкулез  анықталған  мекен-жай  аурудан  ада  (таза,  сау)  емес  деп 
жарияланып,  карантин  қойылып,  аудандық  мал  дәрiгерлiгi  станциясында 
сақталатын iндет тiркеу журналына (№1 вет), iндет картасына түсiрiледi.  
Туберкулез  орын  алған  шаруашылықта  iндеттанулық  зерттеуге  негiз-
делiп,  аурудан  арылу  шаралары  жоспарланады.  Iндеттанулық  талдау  жаса-
ғанда iндет процесiнiң негiзгi буындары дұрыс анықталса, яғни туберкулезге 
iндеттанулық  балау  қойылса,  онда  одан  арылу  мақсатымен  жүргiзiлетiн 
арнайы күрес шараларын ауру қоздырушысының бастауын, таралу жолдарын 
жоюға тиiмдi түрде бағыттауға болады. 
  
Табында, туберкулезге 
шал                                                                                                                                                                                             
дыққан малдың саны
 
25%-
дан аспаса
  
Табында, туберкулезге 
шалдыққан малдың саны 
25%-дан артық
 болса
  
Шектеу 

118 
 
12-зертханалық сабақ. Бруцеллезді балау әдістері  
 
К е р е к т i  ж а б д ы қ т а р. Қан алуға арнайы пробиркалар, инелер, йод 
тұнбасы,  20%-ды  спирт,  тампондар;  аллергиялық  тексеруге:  бруцеллин, 
шприцтер, инелер; бактериологиялық зерттеуге материал алатын ыдыстар. 
О  р  н  ы    ж  ә  н  е    ж  ү  р  г  i  з  у    т  ә  р  т  i  б  i.  Сабақ  ветеринария 
клиникасында  немесе  мал  фермасында  және  кафедра  зертханасында 
жүргiзiледi.  Студенттер  әртүрлi  малдан  қан,  арнайы  сойылған  малдан 
материал  алуды,  оларды  лабораториялық  зерттеуге  жiберу  тәртiптерiн 
меңгередi.  Малды  аллергиялық  әдiстi  қолданып,  клиникалық  белгiлерi 
арқылы  (әсiресе  қошқарды  жұқпалы  эпидидимитке)  балауды  үйренедi. 
Кафедра  дәрiсханасында  алынған  материалмен  лабораториялық  зерттеулер 
жүргiзiледi  
Б р у ц е л л е з д i  б а л а у ғ а   қ о л д а н ы л а т ы н   н е г i з г i   ә д i с- 
т е р. Бруцеллезге тән клиникалық белгiлер: малдың буындарының қабынуы, 
буаз  малдың  iш  тастауы  қазiргi  кезде  вакцина  кең  түрде  қолданыла-
тындықтан  өте  сирек  кездеседi  және  де  буаз  малдың  iш  тастауы  басқа  да 
жұқпалы ауруларда кездесетiн клиникалық белгi. 
Бруцеллездi  дауалау  және  одан  арылу  шараларына  арналған  нұсқау 
бойынша  бұл  ауруды  балауға:  бактериологиялық,  серологиялық,  аллер-
гиялық, клиникалық және iндеттанулық зерттеу әдiстерi қолданылады. 
Патология-анатомиялық өзгерiстер бруцеллезде айқын байқалмайды.  
ҚР  Ауыл  шаруашылығы  министрлiгi  бекiткен  “Адам  және  жануарлар 
үшiн  ортақ  жұқпалы  аурулардың  алдын  алу  және  күресу”  жөнiндегi 
ветеринариялық-санитариялық  ережелерге  сәйкес  (Астана,  2004)  жануарлар 
бруцеллезге жаппай мына әдiстермен тексерiледi: 
1) сиыр, марал, зебу – серологиялық: агглютинация реакциясымен (АР), 
комплементтi  байланыстыру  реакциясы  (КБР),  комплементтi  ұзақ  байла-
ныстыру  реакциясымен  (КҰБР),  роз-бенгал  сынамамен  (РБС),  аллергиялық 
зерттеумен  кешендi  түрде  немесе  тек  қана  Сайдулдин  реакциясымен  (СР) 
немесе тек қана иммунды-ферменттi талдаумен (ИФТ); 
2)  жылқы,  түйе,  қой-ешкi  және  шошқа  серологиялық:  АР,  КБР,  КҰБР, 
РБС    әдiстерiмен;  мұнымен  қатар  қой  малы  бруцеллезбен  бiрге  жұқпалы 
эпидидимитке (қошқардың ен шылауының қабынуы) КҰБР-мен;  
3)  ит  және  басқа  да  жануарлар  түрлерi  серологиялық:  АР  және  КБР 
әдiстерiмен;  
Сауын сиырдың жиналған сүтi базарлардағы лабораторияларда шығыр-
шық реакциясымен (ШР) тексерiледi.  
Бактериологиялық  тәсiлмен  мал  және  жануарлар  iш  тастаған  жағдайда 
олардың  түстiгi  (тастанды  төл)  бруцеллезбен  қатар  мiндеттi  түрде  трихо-
моноз,  кампилобактериоз,  листериоз,  сальмонеллез  (қылау),  лептоспироз, 
хламидиоздық iш тастауға зерттеледi.       

119 
 
Жануарлардың  патологиялық  материалдарынан  (түсiк)  бөлiнiп  алынған 
бруцелла  өсiндерi  республикалық  немесе  облыстық  ветеринариялық  лабо-
раторияларға жiберiлiп, ауру қоздырушысының типі анықталуы шарт.    
Бруцеллез  алғаш  рет  анықталған  жағдайда  ауданның  мемлекеттiк 
ветеринариялық  бас  инспекторы,  санитариялық  эпидемиологиялық  маман-
дармен бiрге iндеттанулық зерттеу жүргiзедi.  
I  н  д  е  т  т  а  н  у  л  ы  қ    б  а  л  а  у.  Iндеттанулық  зерттеу  жүргiзiп, 
бруцеллезге  iндеттанулық  балау  (аурудың  шығу,  таралу  себептерiн,  iндет 
процесiнiң  негiзгi  буындарын,  iндет  ошағының,  қатер  төнген  аймақтың, 
бруцеллезден сау емес пункттiң, шекараларын анықтау) қою арқылы сауық-
тыру шараларының тиiмдiлiгiн арттыруға болады. 
Шаруашылыққа  iндеттанулық  талдау  жүргiзгенде  аналық  малдың 
табындары  қалай  құралатыны,  олардың  жеке  меншiктегi  және  көршiлес 
шаруашылықтағы  малдармен  өрiстегi,  суаттағы  қатынастары,  сырттан 
қабылданған малға дауалық карантиндiк мерзiмде арнайы шаралардың жүргi-
зiлгендiгi анықталады. 
Шаруашылыққа  сырттан қабылданған асыл тұқымды тайыншалар  ара-
сында бруцеллез қоздырушысын жасырын түрде алып жүргендерi бiр айлық 
дауалық  карантиндiк  мерзiмде  серологиялық  әдiстердiң  толық  жүйесiмен 
тексергенде,  бруцеллезге  терiс  реакция  көрсетiп,  ұрықтанғаннан кейiн,  яғни 
құнажын  болғанда  аурудың  жiтi  өршуiне  байланысты  iш  тастап,  немесе  оң 
нәтижелi серологиялық реакция беруi практикада байқалып жүр.  
Бруцеллез  қоздырушысының  негiзiнен  мал  төлдегенде  таралатыны 
назарға алынып, мал төлдейтiн қора-жайдың тазалығы және ондағы жүргiзi-
летiн  ветеринариялық-санитариялық  шаралардың  (дезинфекция,  дезинсек-
ция, дератизация) қалай орындалатыны тексерiлуi керек. 
С е р о л о г и я л ы қ  б а л а у. Практикада бруцеллездi балауға қолда-
нылатын серологиялық әдiстер: 
А г г л ю т и н а ц и я    р е а к ц и я с ы (АР). Бұл реакцияны Райт деген 
ғалым  ұсынған.  Бiрiншi  рет  (1897)  АР  Мальта  қызбасын  анықтауға  қолда- 
нылды. 
АР  жануарлардың  қан  сарысуымен  қойылады.  Қан  малдың  күре  тамы-
рынан  арнайы  инелер  арқылы  алынып  жаңа  кезiнде  немесе  консерва-
цияланған күйiнде тексерiледi (гемолизденген немесе тұрып қалған, ескi қан 
сарысуы зерттеуге жарамайды). Практикада консервант ретiнде бор қышқы-
лын құрғақ күйiнде (2%) қолдану қолайлы. 
Сиыр малының, жылқының, түйенiң, шошқаның, иттiң қан сарысуларын 
зерттегенде, фенолданған физиологиялық хлорлы натрийдiң ерiтiндiсi (0,5% 
фенол  мен  0,85%  хлорлы  натрий),  ал  буйволдың,  қой-ешкiнiң  қан  сарысу-
ларын  зерттегенде, ас  тұзының 5%-ды,  бұғының қан  сарысуын  тексергенде, 
осы  тұздың    10%-ды  ерiтiндiсi  қолданылады.  Шошқаның,  қойдың,  ешкiнiң, 
бұғының,  иттiң  қан  сарысулары  1:25,  1:50,  1:100,  1:200,  ал  сиырдың, 

120 
 
жылқының  және  түйенiң  қан  сарысулары  1:50,  1:100,  1:200,  1:400  рет 
сұйылтылып тексерiледi. 
АР,  КБР  (ҚҰБР)  әдiстерiн  қоюға  биофабрикада  дайындалған  стандарт 
антиген қолданылады. 
АР-де  бруцеллез  антиденесiнiң  титрі  ретiнде,  кем  дегенде  2  плюс  (++) 
дәрежесiнде  реакция  беретiн  ең  соңғы  пробиркадағы  сарысудың  сұйыл-
тындысы қабылданады. Ол халықаралық бiрлiкпен (ХБ) парапар саналады. 
Ең  төменгi  оң  реакция  ретiнде  сиыр,  жылқы,  түйе,  қой,  ешкi,  буйвол, 
бұғы, итте-50 ХБ; терiсi құнды аңдар мен теңiз шошқасында-10 ХБ саналады. 
Бастапқы екi топтың 50 және 25 ХБ-гi күдiктi (дүдәмал) деп есептеледi. 
Қан сарысуы дүдәмал реакция берген мал 2-4 аптадан кейiн қайталанып 
тексерiледi. Бруцеллезден ада мал шаруашылықтарында екiншi рет дүдәмал 
реакция  берген  мал  бруцеллезден  сау,  ал  аурудан  ада  емес  шаруашылықта 
бруцеллез деп саналады. 
Р о з б е н г а л   с ы н а м а (РБС). Бұл әдiс арнайы жасалған эмальдi 
пластинкада  қызыл  күлгiн  бояумен  боялған  бруцеллез  антигенiмен  қойы-
лады. РБС-ның тиiмдiлiгi: бiрiншiден жылдам және жеңiл қойылады, екiншi-
ден  –  нәтижесi  қолма-қол  белгiлi  болады.  Брузеллездi  балауда  РБС-ның 
сезiмталдығы пробиркада қойылатын АР-ден жоғары. 
Қ  о  ю    т  ә  р  т  i  б  i.  Пластинканың  ойығына  бiр  тамшы  қан  сарысуын 
тамызып  жанына  сиырдың,  жылқының,  доңыздың  қан  сарысуларын 
зерттегенде  0,03  см
3
,  ал  қой  мен    ешкiнi  зерттегенде  0,015  см
3
  боялған 
бруцеллез  антигенiн  тамызып,  екi  тамшыны  араластырғаннан  кейiн,  төрт 
минут қолмен немесе арнайы аспаппен баяу шайқайды. 
Реакцияның  нәтижесiн  көзбен  қарап  бағалайды.  Егер  қоспада  қызыл-
күлгiн  түстi  түйiршiктер  түзiлiп  сұйықтың  ортасы  мөлдiрленсе,  зерттеудiң 
нәтижесi  –  оң,  ал  керiсiнше  түйiршiктер  түзiлмей  сұйық  орта  лайланған 
қалпында қалса нәтижесi  терiс (-) деп бағаланады. 
РБС-мен  жаңадан  алынған  қан  сарысуы  ғана  зерттелуi  тиiс.  Ескiрiп, 
тұрып қалған қан сарысуы жалған нәтиже беруi мүмкiн. 
С  ү  т  п  е  н    қойылатын    ш  ы  ғ  ы  р  ш  ы  қ      р  е  а  к  ц  и  я  с  ы    (ШР). 
Серологиялық пробиркаға 2 см
3
 сүт құйып оған боялған бруцеллез антигенiн 
қосып, мұқият араластырып, су қобдиына (37-38
0
С) 1 сағат қояды. Реакция-
ның  дұрыс  қойылғандығын  оң  және  терiс  нәтиже  беретiн  бақылау  сынама 
арқылы  анықтайды.  Оң  бақылау  бруцеллездiң  оң  қан  сарысуымен,  ал  терiс 
бақылау  сау  малдың  сүтiмен  қойылады.  Егерде  тексерiлетiн  сүтте  специфи-
калық агглютинин  болса, онда ол боялған антигенмен әрекеттесiп көк түстi 
сақина тәрiздес жолақ түзiп, сүттiң бетiне қалқып шығады, ал пробиркадағы 
сүттiң  төменгi  бөлiгi  боялмай  бастапқы  қалпында  қалады.  Керiсiнше  сүтте 
спецификалық агглютинин болмаса, сүттiң беткi қабатында көк жолақ сақина 
түзiлмей  оның  барлық  деңгейi  (бойы)  бiрiңғай  көк  түске  боялады.  Бiрiншi 
жағдайда реакцияның нәтижесi оң, ал екiншiсiнде – терiс деп бағаланады. 

121 
 
Шығыршық  реакциясымен  тексерiлген  сүт  боялған  антигенмен  оң 
нәтиже көрсетсе, табында бруцеллезбен ауыратын малдың барлығы жайында 
жорамал  туады.  Ондайда,  табындағы  әр  мал  серлогиялық  әдiстiң  толық 
жүйесiмен (АР, КБР, КҰБР, РБС) немесе тек СР – мен, немесе тек ИФТ мен 
бруцеллезге  тексерiлiп,  фермаға  iндеттанулық  талдау  жасалып,  малдың 
клиникалық  белгiлерiне  мән  берiледi.  Табындағы  малдың  қан  сарысуларын 
серологиялық  реакциялармен  зерттегенде  нәтижелерi  терiс  болса,  табынды 
бруцеллезден ада деп санап, сүтi шығыршық реакциясымен оң нәтиже берген 
малды табында қалдырады. 
К о п л е м е н т т i   б а й л а н ы с т ы р у   р е а к ц и я с ы. Реакцияны 
Борде мен Жангу деген ғалымдар бактериолиз және гемолиз феномендерiне 
негiздеп жасаған. КБР арқылы қан сарысуынан антидененi, ал патологиялық 
материялдан антигендi анықтауға болады. 
Серологиялық  реакциялардың  класификациясында  (Сайдулдин  Т.С., 
1981) КБР қосымша факторлардың  қатысуымен жүретiн реакциялар тобына 
жатқызылған. 
Реакцияның  компоненттерi:  I)антиген,  2)зерттелетiн  қан  сарысуы, 
3)комлемент (теңiз тышқанының қан сарысуы), 4) гемолизин, 5) қой эриттро-
циттерi.  1,2,3  –  компоненттер  бактериолиз,  ал  3,  4,  5  –  гемолиз  феноменiн 
құрайды. Егер мал ауру болып, зерттелген қан сарысуында телімді антидене 
болса,  онда  ол  антигенмен  қосылып,  иммунды  кешен  (антиген-антидене) 
түзiп,  өзiне  комплементтi  адсорбциялайды.  Ақырғысы  комплементтенген 
иммунды  кешен  деп  аталады.  Ал,  керiсiнше  зерттелген  қан  сарысуында 
телімді  антидене  болмаса,  онда  иммунды  кешен  түзiлмей,  комплемент  бос 
қалады.  Комплементтiң  дербес  –  антиген немесе  антиденемен әрекеттеспей, 
тек  қана  екеуiнен  құралған  иммунды  кешенмен  ғана  әрекеттесуi  арнайы 
заңдылық.  
Реакцияда иммунды комплекстiң түзiліп, түзiлмегенiн көзбен көру үшiн, 
оған  анықтағыш  индикатор  ретiнде  эритроцит  және  гемолизиннен  тұратын 
индикаторлық  жүйе  қосылады.  Егерде,  гемолитикалық  жүйенi  қосқанда 
эритроциттер толық түрде гемолизденбесе, онда зерттелген қан сарысуында 
бруцеллез  қоздырушысының  антигенiне  қарсы  антидененiң  пайда  болып, 
комплементтенген  иммунды  кешеннiң  түзiлгенi,  керiсiнше  эритроциттер 
толық түрде гемолизденсе – зерттелген қан сарысуында телімді антидененiң 
болмай,  бос  қалған  комплементтiң  гемолитикалық  жүйедегi  эритроциттi 
гемолиздегенi. КБР-де қолданылатын гемолитикалық жүйені, оның реакция-
дағы қызметіне байланысты индикаторлық жүйе деп атаған дұрыс саналады. 
Р  е  а  к  ц  и  я  н  ы  ң    н  ә  т  и  ж  е  с  i  н      б  а  ғ  а  л  а  у.  Пробиркадағы 
эритроциттер толық түрде (100%) гемолизденбесе төрт оң таяқшамен (++++), 
жартыдан  жоғары  дәрежеде  (75%)  гемолизденсе  үш  оң  таяқшамен  (+++) 
жартылай (50%) және шамалы 25% ғана гемолизденсе екi (++) немесе бiр (+) 
оң  таяқшамен,  ал  толық  түрде  (100%)  гемолизденсе,  терiс  (-)  таяқшамен 
белгiленедi.  

122 
 
Р е а к ц и я н ы ң   н ә т и ж е с i н   е с е п к е  а л у. Пробиркадағы қан 
сарысуының  сұйындыларының  1:5  екi  оң  таяқша  және  одан  жоғарғылары 
(1:5+++, 1:5++++, 1:10, 1:20, 1:40) бруцеллезге оң, 1:5-ке бiр ғана оң таяқша 
бергенi – дүдәмал, ал терiс  таяқша бергендерi – терiс нәтиже деп саналады. 
Дүдәмал  реакция  берген  малды  15-30  күннен  кейiн  қайталап  бруцеллезге 
тексередi.  Аурудан  ада  емес  (сау  емес)  шаруашылықта  екiншi  рет  дүдәмал 
реакция берген малды бруцеллезге балайды.  
К о м п л е м е н т т i     ұ з а қ     б а й л а н ы с т ы р у    р е а к ц и я с ы. 
КҰБР-дың  негiзгi  мәнi  КБР-мен  бiрдей,  айырмашылығы  КҰБР-да 
комплементтенушi  иммунды  кешен  16-18  сағат  аралығында  салқын    жерде 
(40С)  байланысады,  ал  келесi күнi  КБР-дағыдай  гемолитикалық  жүйе  қосы-
лып су қобдиында ұсталады. Бұл реакцияның сезiмталдығы КБР-дан жоғары. 
Реакцияның нәтижесiн бағалап, есепке алу тәртiбi КБР-дағыдай.  
А  л  л  е  р  г  и  я  л  ық      ә  д  i  с.  Бруцеллездi  аллергиялық  әдiспен  балау 
организмнiң баяу типтi сезiмталдығына негiзделген. Бұл әдiспен бруцеллезге 
сиыр, буйвол, қой, ешкi, шошқа, солтүстiк бұғысы ВИЭВ аллергенiн қолдану 
арқылы тексерiледi (аллергеннiң атауы қысқартылып алынған орыс тiлiндегi 
нұсқасымен  аталды,  ол  Кеңес  Одағы  кезiнде  қалыптасқан  эксперименталды 
мал  дәрiгерлiгi  институты  деген  мағына  бередi).  Аллерген  шошқаның 
құлағының  сыртқы  жағының  терi  iшiне  0,2  см
3
  көлемiнде,  басқа  малдың 
көзiнiң  астыңғы  қабығының  терi  астына  (көздiң  сыртқы  бұрышы  жағынан 
кiрпiктен 1 см-дей төмен) мына көлемде енгiзiледi: қой-ешкiге, бұғыға – 0,5 
см
3
,  сиырға,  буйволға  –  1  см
3
  немесе  аллерген  құйрық  түбiне  енгiзiледi. 
Дозасы: қой-ешкi, бұғыға – 0,2, сиыр мен буйволға – 0,3 см
3
. 
Реакцияның нәтижесi  сиыр,  буйвол,  қой  мен ешкi,  бұғыны  тексергенде 
48  сағат,  ал  шошқаны  –  24  және  48  сағат  өткеннен  кейiн  есепке  алады. 
Аллергендi  енгiзген  терi  аймағында  iсiк  (домбығу)  пайда  болса,  онда 
бруцеллезге – оң, ал керiсiнше iсiк болмаса – терiс реакция деп бағаланады.  
Бруцеллезден  ада  мал  шаруашылықтарында  аурудың  түбегейлi  балауы 
арнайы  қоректiк  ортада  өсiрiлiп,  одан  бөлiнiп  алынған  бруцеллез  қоздыру-
шысының  таза  өсінімен,  немесе  биологиялық  сынаманың  оң  нәтижесiмен 
нақтыланады.  Соңғы  жылдары  ғылыми  еңбектерде  бруцеллездi  балауға 
бiрнеше  сезiмтал  серологиялық  әдiстер:  гемагглютинация  (ГАР),  иммунды-
флуоресценция  (ИФР),  Кумбс  (КР),  иммунды  ферменттi  талдау  (ИФТ), 
Сайдулдин  реакциясы  (СР)  тиiмдi  қолданылып,  лабораториялық  практикаға 
ұсынылды.  Бастапқы  төртеуi,  негiзгi  компоненттерiнiң  шығарылуы  немесе 
қойылу әдістемелерінің күрделiлiгiнен практикада кең қолданылмады.  
1975  жылы  ҚРҰА  академигі,  профессор  Т.С.Сайдулдин  ұсынған 
конглютининдеушi  кешендi  байланыстыру  реакциясы  (кейiннен  автордың 
атымен аталған) реакциясы лабораториялық практикада кең түрде сыналып, 
оның  бруцеллездi  балауға  қолайлы  және  тиiмдi  әдiс  екендiгi  дәлелдендi. 
Реакцияның  басқа  серологиялық  әдiстерден  тиiмдiлiгi,  бiрiншiден  СР-ға 
қажеттi жабдықтар мен компоненттер және оның қойылу методикасы лабора-

123 
 
ториялық практикада қолданылатын КБР-дағыдай. Тек қана КБР-да қолданы-
латын  теңiз  тышқанының  қан  сарысуы  (комплемент)  СР-да  сиырдың  қан 
сарысуымен (конглютининдеушi қан сарысумен) алмастырылған. Екiншiден, 
конглютининдеушi  қан  сарысуын  өндiрiсте  дайындап  шығару,  теңiз  тыш-
қанының комплементiн дайындап шығарудан екi-үш есе арзан. Бұл екi жағын 
есептемегенде реакцияның негiзгi тиiмдiлiгi, оның практикада қолданылатын 
серологиялық  реакциялар  жүйесiнен  (АР,  КБР,  КҰБР,  РБС)  жоғары 
сезiмталдығында. Бруцеллез орын алған сиыр шаруашылықтарында АР, КБР, 
КҰБР,  РБС  әдiстерiмен  бруцеллезге  оң  реакция  берген  малды  СР  толық 
(100%)  түрде  анықтап,  оған  қосымша  бруцеллез  қоздырушысын  денесiнде 
жасырын алып жүрген 1-1,5 есе көп малды көрсете алады. 
СР-дың  диагностикалық  тиiмдiлiгi  әртүрлi  iндеттiк  жағдайда  соңғы 
жылдары  практикаға  қолдануға  ұсынылған  жаңа  әдiстермен  салыстырмалы 
түрде сыналды.  
Бiрiншi  тәжiрибеде,  вакцина  қолданылмаған  бруцеллезден  сау  емес 
шаруашылықтарда:  ИФТ,  СР,  ГАР,  ИФР,  КР,  АР,  КБР,  КҰБР,  РБС 
әдiстерiмен 3 түрлi мал топтары (42 сиыр бруцеллез изоляторынан, 96 сиыр 
бруцеллезге  АР,  КБР-мен  оң  реакция  берген,  134  сиыр  СР-мен  оң,  ал  АР, 
КБР-мен ауруға терiс реакция берген) зерттелдi. 
Барлық бруцеллез мал топтарында СР 100% жағдайда ауруға оң реакция 
берді.  ИФТ,  алдыңғы  екі  топта  СР-дегідей  нәтижелер  көрсетіп,  3-ші  топта 
97,01%  жағдайда  бруцеллез  малды  анықтады.  Бұл  әдістерге  жақын  көрсет-
кіштер  КР-де  алынды.  Бастапқы  екі  топта  ГАР  және  КҰБР  әдістерінің 
бруцеллезге  оң  көрсеткіштері  үшінші  топқа  қарағанда  жоғары  болды. 
Бруцеллез  малды  ең  төменгі  дәрежеде  АР  және  РБС  әдістері  анықтады.  Ең 
жоғарғы  деңгейде  бруцеллез  антиденелері  ИФТ-мен  СР-де  алынды. 
Зерттелген мал топтарында ИФТ мен СР-дің көрсеткіштері бір-біріне жақын, 
яғни  елеусіз  (Р 

  0,01)  болды,  ал  бұлардың  орта  титрлері  басқа  реакция-
лардың  (КР,  ГАР,  ИФР,  КҰБР,  КБР,  РБС,  АР)  орта  көрсеткіштерінен 
анағұрлым жоғары болды. Соңғы топтағы реакциялардың орта титрлері мен 
СР,  ИФТ  әдістерінің  көрсеткіштері  арасындағы  айырмашылықтар  айқын 
байқалды (Р < 0,01). 
Зерттеу  нәтижелері  негізінде,  сиыр  бруцеллезін  балауға  қолданылатын 
әдістер (АР, КБР, РБС, ГАР, ИФР, КР, ИФТ, СР) ішіндегі тиімдісі – ИФТ мен 
СР  екені  анықталды.  Бұл  екі  әдістің  бруцеллезді  балаудағы  сезімталдық 
деңгейі басқаларынан бірнеше рет жоғары, бірақ телімділігі және нарықтық 
құны жағынан – СР тиімді. 
Қазiргi  кезде  реакцияда  қолданылатын  негiзгi  компонент  –  конглюти-
ниндеушi  қан  сарысуын  өндiрiстiк  жағдайда  жасап  шығару  технологиясы 
жолға    қойылды.  ТМД  мемлекеттері  мен  Қазақстанның    мал  дәрiгерлiгi 
лабораторияларында сиырдың бруцеллезiн балауында СР кең түрде сыналып, 
оны  практикада  қолданылатын:  АР,  КБР,  КҰБР,  РБС  кешенінің  орнына 
қолдануға  болатыны  комиссиялық  сынақтарда  расталды.  СР-ды  қолдану 

124 
 
арқылы  табынды  бруцеллезден  сауықтыру  мерзiмi  АР,  КБР,  РБС  кешенiн 
қолданғанға  қарағанда,  екi-үш  есе  қысқаратыны  практикалық  жағдайда 
дәлелденген . 
ҚР  ауылшаруашылығы  министрлігі  бекіткен  «Жануарлар  мен  адамға 
ортақ  жұқпалы  аурулардың  (бруцеллез)  профилактикасы  және  олармен 
күресу  бойынша  ветеринариялық-санитариялық  және  санитариялық-
эпидемиологиялық  ережелері»  құжатында  СР-дің  АР,  КБР,  КҰБР,  РБС 
кешенінің орнына тек өзін қолдану бекітілген (Астана, 2004). СР-ді ветерина-
риялық практикада сиыр бруцеллезін балауға ИФТ-ның альтернативі ретінде 
қолдануға болады (Е.И.Қасымов, 2003).   
Б а к т е р и о л о г и я л ы қ   з е р т т е у г е  м а т е р и а л    а л у. Әр 
түрлi жағдайда мынандай материал алынады: 
1.
 
Мал  iш  тастағанда  –  түсiк  шаранасымен  бiрге  немесе  түсiктiң 
ұлтабары  (екi  жағынан  байланып),  арнайы  түтiкке  алынған  жүрегiнiң  қаны 
(түтiктiң  аузы  дәнекерленедi),  бауырының,  өкпесiнiң,  көк  бауырының 
бөлiктерi.  
2.
 
Малдан iш тастаудан басқа клиникалық белгiлер байқалса: сүт, несеп, 
нәжiс, жыныс жолдарынан алынған ағынды, абсцесстен алынған iрiң т.б. 
3.
 
Лабораториялық  зерттеуге  материал  алу  мақсатымен  арнайы  сойыл-
ған малдан–ұлпа, жыныс органдары, желiнi, қуығы, бездерi.  
Алынған  патологиялық  материал  су  өтпейтiн  пергамент  немесе  целло-
фан  қағаздарымен  оралып  темiр  жәшiкке  салынып,  жолдама  қағазбен  бiрге 
мал дәрiгерлiгi лабораториясына жiберiледi. 
 
18-тәжірибелік сабақ. Бруцеллездi дауалау, iндет ошағынан  

жүктеу/скачать 3,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: