60х84 1-8 Сарыбаев indd
|
| Логос – үн. Міне, қоғамдағы осындай формациялық өзгерістер нәтижесі тілі-
міздің сырттан енген жаңа сөздермен (неологизм) толыға түсуіне ықпал етті. Бір қуаныштысы – кеңес заманында жаңа сөздерді сырттан топырлатып тарту үрдісі белең алса, тәуелсіздік тұсында қазақ тілінің ішкі мүмкіндігіне иек артты. Мыса- лы, егемендік, жаһандану, бірегейлендіру, ғаламдастыру, ғаламтор, жекешеленді- ру, демеушілік т. б. – әдеби тіліміздің сөздік қорындағы тілдік бірліктерді кәдеге жаратуды қажетті- лік деп санау ұстанымы байқалды. Мысалы, пайыз, құжат, сынып, шәкіл т. б. 175 – кеңес өкіметі тұсында қуғын-сүргінге (репрессия) ұшыраған қаламгер шығар- малары, ауыз әдебиеті мұралары, тарихи жырлар жарық көріп, көне сөздер тілдік қолданысқа енді. Мысалы, дәулет, ашалаң, азбеніш, дәріпті, т. б. – абстракт ұғым атауларының сөзжасамдық қабілеті артты: әкімгерлік, заңгер- лік, бірдейшілік, жеркүзетшілік, бәсеңшілдік т. б. – етіс жұрнақтарына тән сөзжасамдық қасиет бұрынғыдан күшейе түсті: әрта- раптандыру, ғаламдастыру, ақпараттандыру, демократиясыздану, т. б. – бір топ сөздердің тіркесімділік қабілеті артып, мағыналық өрісі кеңейе түсті: төлтума оқулық, кешенді тестілеу, азаматтық қоғам, балама ұсыныс, бағаның ырықсыздандырылуы, зияткерлік меншік, ашық қоғам, азаматтық неке, азамат- тық бірегейлену, видео нұсқа, электронды нұсқа т. б. – «будан» (гибрид) сөздер қатары көбейе түсті: трансұлттық, автошеру, көппа- латалы, телеарна, велошабандоз, аудиожазба, микрожоба, посткеңестік, т.б. – аралық, – ішілік, – қағаз, – хат, – көп, – жай т. б. сөздердің бейлексикалану үр- дісі дінаралық (татулық) конфессияаралық, мемлекетаралық, телефонхат, көптілді, көпұлтты, көпсалалы, иелікжай т. б. XIX ғасырдың 2-жартысында пайда болып, дамыған қазақ баспасөзі тілін зерт- теу ісі XX ғасырдың ортасында қолға алына бастады. Қазақ баспасөзінің тілін зерттеуді алғаш қолға алған тілші-ғалым Н. Қарашеваның еңбегінен басталады [2]. Сондай-ақ, баспасөз тілін зерттеу ісін толықтыра түскен тілші-ғалым Б. Әбіл- қасымов [3] пен С. Исаевтардың [4] да еңбегі зор. Тәуелсіздік тұсында қазақ баспасөзі тілін зерттеу ісі өз жалғасын тапты. 1970- 1990 жылдарға дейінгі қазақ бұқаралық ақпарат құралдары тіліндегі жаңа сөз қол- даныстарды зерттеу нысанына алған тілші-ғалым А. Алдашева «Қазақ лексика- сындағы жаңа қолданыстар» атты кандидаттық диссертация қорғады [5]. Газет тілі лексикасы, дәлірек айтқанда, жаңа қолданыстардың талдаған ізденушінің бірі Қ. Қадырқұлова [6] болғанын айтып өткен жөн. Бұл бағытта газеттің лексикасын ар- найы зерттеген Б. Момынованың [7], қазақ әдеби тілінің публицистикалық стилі тілін зерттеген О. Бүркіттің [8] еңбектері де бар. жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|