60х84 1-8 Сарыбаев indd
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Тұлға – этос.
| Қоғам – пафос. Егер жағдайға қоғамдық қатынастар тұрғысынан назар аудар-
сақ, бұл кезеңде сөз бостандығына ерік берілді. Кеңестік кезеңде сөз бостандығы атымен болмадық. Сөз қысымы – цензура одақтық деңгейде ғана ойлауды міндет- теп қана қоймай, аталмыш міндеттің халық тарапынан орындалуын жіті бақылап отырды. Сөз бостандығының орын алуы еліміздің баспасөзінде егемендік, дербес ел, тәуелсіздік, демократия, салт-дәстүр, ұлттық мүдде, ұлттық мәдениет т. б. сөздерді қолдануға жол берді. Бұл сөздер сол кезеңде бұқаралық ақпарат құралда- рының (бұдан былай – БАҚ) тілінде аса көп қолданылған сөздер болды. Демек, бұл сөздер сол кезеңнің қоғамдық ахуалының қай бағытқа ойысқанын аңғартты. Кеңестік заманда одақ басшылығын сынауға жол берілмеген болса, ұлт тәуел- сіздігі арқасында өткен заман айыбы өткір сынға алынды. Баспасөз беттерінде сұм заман, зұлмат жыл, қанқұйлы саясат, әпербақан саясат, т. б. сынды қоғамға, қоғамның басшылығына қатысты реніш, өкпеге толы сөздер – соның айғағы. Тұлға – этос. Елімізде болған қоғамдық-саяси өзгерістер қазақ қоғамын құрай- тын тұлғалар (адам) сана-сезіміне, ойлау жүйесіне ықпалын тигізбей қоймады. Нақты айтқанда, халық санасы дағдарысқа ұшырап, тәуелсіздіктің жақсылығымен бірге келген қиындығына шыдай алмай, өткен дәуірді аңсау сезіміне ұрынды. Тіл- дің бойындағы ұлттық мазмұн қайта жаңғырып, халық тіліне орала бастады. Бұл, бір жағынан кеңес дәуірінде мансұқталған ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерінің ел тұрмысына қайта оралуымен байланысты еді. Оған осы кезде жарыққа шыққан «қайта оралды қазағымның салт-дәстүрлері-ай, көптен күткен қазағымның асыл арманы еді-ай» деген өлең жолдары дәлел. Бұл жағдай қазақ тіліндегі бес қызметтік стильдердің ұлттық ұстаным басшылыққа алуына алып келді. Айталық, кеңестік дәуірде ел тарихында баламасы бола тұра, орыс тілінен енген сөздерді орыс тілінің үндестік заңына сай қазақ тіліне «көшіру», яғни енгізіп алу үрдісі қарқынды жүрді. Қазіргі тіліміздегі термин саласының 80 пайызын құрайтын орыс тілі сөз-термин- дері – осы кездегі тілдік саясаттың жемісі. 174 Өкінішке қарай, сөз бостандығы әдеби тіл нормасының қалыптануына да кері әсе- рін тигізген тұстары болды. Ол – кеңестік заманда қатаң бақылау, сынға алынған сөз қысымының (цензура) жойылуы. Кеңес заманында тілдік билік көркем әдеби шы- ғармаларда болса, тәуелсіздіктің келуімен бұл билік БАҚ-на, оның ішінде «көгілдір жәшікке» ойысты. Бұл салада ешқандай сөз сүзгіге түспей, редактор, корректорсыз жарияға шыққан баспа өнімдері мен эфир хабарлары етек алып, сол себепті БАҚ ті- лінің көркемдігі әлсіреп кетті. Осы тұста қалыптасып үлгерген қалай айту емес, нені айтуды маңызды деп есептеген сана бұл күндері өз жемісін беріп отыр. Қоғамдағы экономикалық қатынастың өзгеріп, мемлекеттік (одақтың) меншіктің жеке меншікке өтуі – рухани құндылықтардың құлдырауына да алып келді. Дәлі- рек айтқанда, рухани құндылықтар материалдық құндылық қажеттілігінен кейінгі орынға ығыстырылды. Оны осы кезеңдерде баспасөз беттерінде экономикалық та- қырыптарға көбірек орын бергенінен байқауға болады. Тәуелсіздік алған жылдары жекешелендіруге көп көңіл бөлініп, ұлт тағдырынан бұрын, экономиалық құнды- лықтар қоғам назарына түсті. Және осы жарнама «мәдениеті» тұрмыстық заттар- дың да «көгілдір жәшік» ішінде көрсетілуіне жол ашып берді. Оның соңы бүгінгі таңда таза ауызекі сөйлеу тілінде жарыққа шығатын «Қалаулым» сияқты бағдар- ламалардың халықты әдепсіздікке насихаттауына іргетас болып жатқаны ащы да болса шындық. Жарнама мәтіндерінде бір сарынды қоңыр тіршілікке үйренген халықты қызық- тырып, елітіп әкететін «рахат», «ләззат», «байлық», «сұлулық» және «күшті» сезім- дерді оятатын нәпсілік құндылықтар насихатталды. Айталық, тәуелсіздік тұсында ең алғаш қазақ теледидарынан орын алған жармана – парфюмериялық бұйымдар болатын. Олар халыққа «өмірдің рахатын, әрбір сәттің бақытын сезіндіретін» сән мен сұлулықтың символы ретінде насихат етілді. Лото ұтыс ойындары «сәттілік», арақ-шарап өнімдерінің «күштілікке» «шақырғанын» белгілі. Ал, автомобиль болса, байлықтың өлшемі ретінде халық жүрегінен орын тепті. Түптеп келгенде, байлық, сән-салтанат – бәрі де қазақ жеріне енді кіргелі отырған капиталистік қо- ғамның ұстанымдары. Қоғамдық материалдық байлыққа тартудың соңы рухани байлықтардың ел назарынан тыс қалуына алып келді. «Еңбексүйгіш», «қайырым- дылық», «ар-ұят», «адамгершілік», «тектілік», «әділдік» т. б. ұғымдар әлеуметтік мән ала алмай, аталған құндылықтарды үгіттеуге шақыратын бағдарламалар аз- дық етіп жатты. Экономикалық тақырыптардан ығыр болған халықтың көкірегін ашатын, санасына сәуле құюды көздейтін «Қазақстан» телеарнасы ұсынған бағ- дарламалардың ғұмыры ұзаққа бармай жабылып қалды. жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|