ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ҤКІМЕТТІК ЕМЕС

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ҤКІМЕТТІК ЕМЕС 
ТАБИҒАТТЫ ҚОРҒАУ ҦЙЫМДАРЫНЫҢ РӚЛІ 
 
Г.С.Шыныбекова – магистр, оқытушы, Д.З.Абильмажинова – магистр, оқытушы,
Ж.А.Абдукадирова – магистр, оқытушы. (Алматы қ., Қазмемқызпу). 
Аннотация: 
мақалада Халықаралық табиғатты қорғау ұйымдары мен экологиялық 
үкіметтік емес ұйымдардың қоғамның қазіргі даму кезеңінде алатын орны мен маңызы 
сипатталған.
 
Түйін сӛздер: 
экология, мониторинг, биосфера, тұрақты даму, экологиялық 
сараптама. 
Халықаралық табиғатты қорғау ұйымдарының қоғамның қазіргі даму кезеңінде 
алатын рӛлі ӛте үлкен. Оларды ұйымдастыру қажеттілігі қоршаған ортадағы апатты 
ӛзгерістерден туындап отыр. Олар табиғатты қорғауға және ең алдымен, адамзаттың ӛзін 
қорғауға негізделген.
Барлық осы халықаралық табиғатты қорғау ұйымдарының кӛмегімен адам 
біріншіден ӛзін ӛзінің іс-әрекетінің нәтижелерінен қорғайды. Егер біз тірі қаламыз десек 
біріншіден, бізді қоршаған әлемді сақтауымыз керек, ал ол үшін біз жұмыла бірігуіміз 
керек. Осы бағыттағы алғашқы қадамдардың бірі - әртүрлі халықаралық табиғатты қорғау 
ұйымдарының жұмысы.
Қазір табиғатты қорғау мақсатын алдына қойған кӛптеген түрлі ұйымдар, 
бірлестіктер мен форумдар бар. Алайда, ӛкінішке орай, біз олардың қайсысы қандай 
жұмыс атқаратындығы туралы білмейміз, ал кӛпшілік олардың біразы жайлы тіпті 
естімеген. Әдетте, әдебиетте тек екі шектілікті кездестіреміз: қандай да бір ұйымның жай 
ғана аталуы, немесе олардың біреуінің жұмысының толық сипаттамасы.
XIV ғ.-дың 2-ші жартысы мен әсіресе ХХ жүзжылдықта адам қоғамының дамуымен 
жалғасқан ғылым мен техниканың дамуы бір жағынан адамның табиғатқа деген 
тәуелділігін жеңіп, еселенген қажеттілігін қамтамасыз етті, ал екінші жағынан қоршаған 
ортаға тигізілетін әсер күрт күшейді. Қазіргі кезде адамзат ӛз қажеттіліктерін ӛтеу үшін 
жер қойнауынан жылына 25 тонна түрлі шикізат алады (1 адамға шаққанда). 
Ауылшаруашылық қажеттіліктері үшін құрлықтың 25-30%, ӛнімдік орманды қосқанда – 
50-55% пайдаланады, яғни адам планетаның қолайлы жерлерінің барлығын игерген, ал 
әлемдік мұхиттағы кәсіптік балық қорларын тұтыну биологиялық мүмкіндіктер шегіне 
жетті [1].

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №1(43), 2013
187
Сонымен қатар қоршаған ортаға түсетін әртүрлі зиянды заттардың мӛлшері ұлғаюда, 
түрлі апаттар нәтижесінде табиғатқа орны толмас нұқсан келтірілуде... 
Алдымен табиғатты қорғау шаралары әр мемлекеттің ішкі ісі болып табылатын, 
арнайы органдар құрылатын: қоршаған ортаны қорғау комитеті (ГФР), қоршаған ортаны 
қорғау Министрлігі (Ұлыбритания, Франция), қоршаған ортаны қорғау Агенттілігі 
(АҚШ). Биосфера қауіпсіздігіне тӛнген қауіптің ұлғаюына байланысты және табиғаттың 
шексіз екендігін түсінген сайын халықаралық табиғатты қорғау іс-әрекеттілігі жандануда.
1948ж. ЮНЕСКО-ның бастауымен табиғат пен табиғи қорларды қорғау бойынша 
халықаралық кеңес құрылды (МСОП). МСОП – Халықаралық табиғатты қорғау кеңесі – 
Дүниежүзілік табиғатты қорғау кеңесі - International Union for Nature Conservation (IUCN) 
– The World Conservation Union. Мақсаттары: табиғат тұтастығы мен алуан түрлілігін 
сақтау жұмыстарында әлем ұйымдарына әсер ету, қолдау және кӛмек кӛрсету; табиғи 
ресурстарды саналы және экологиялық тұрақты пайдалануды қамтамасыз ету. Негізгі 
қызметі: табиғатты қорғау жұмыстарының мониторингін жүргізу; жергілікті ұйымдардың 
пайдалануына арналған табиғатты қорғау бойынша талаптар дайындау; әртүрлі деңгейдегі 
жұмыс жоспарларын құрастыру; үкіметтік және үкіметтік емес ұйымдардың табиғатты 
қорғау аясында қолданылатын шараларға қатысу; МСОП желісі арқылы ақпарат тарату; 
кӛмек және кеңес беру. 
1971 жылы Юнеско «Адам және биосфера» атты арнайы бағдарлама қабылдады- 
UNESCO Programme «Man and Biosphere» (MAB). Мақсаттары: пәнаралық зерттеулер 
жүргізу, табиғи қорларды басқару аясында мамндарды даярлау; қоршаған ортаға кері әсер 
ететін факторларды анықтау; қорларды тиімді зерттеу әдістемесі мәселесіне ғылыми 
потенциалды шақыру; білім беру бағдарламалары мен ғылыми жобаларды жоспарлау 
және іске асыру бойынша кӛмек кӛрсету. Негізгі қызметі: басты мәселелік бағыттар 
бойынша жобаларды дайындау және атқару (биоалуантүрлілік пен экожүйелер жағдайын 
сақтау және мониторинг жүргізу, табиғи қорларды тұрақты басқару, жерлерді игеру 
кезінде әлеуметтік-мәдени және этникалық жақтарын интеграциялау, жерді пайдалану 
саясатын құрастыру); биосфералық қорлар желісін жасау және басқару; тақырыптық және 
географиялық белгілер бойынша ғылыми желілер жасау; кітаптар, есептер, ақпараттық 
материалдар дайындау.
ЮНЕП – БҰҰ табиғатты қорғау бағдарламасы - United Nations Environment 
Programme (UNEP). Мақсаттары: биосфера қорлары туралы жаңа мәліметтер беру, 
максималды әлеуметтік-экономикалық табысты ұстану барысында жалпы жоспарлау мен 
басқаруға қатысу, білім беру және кәсіптік даярлау, техникалық кӛмек үшін қосымша 
қаржы кӛздерін шақыру. Негізгі қызметі: қоршаған ортаны басқару, жерүсті экожүйелерін 
сақтау, шӛлейттену, топырақ деградациясы, теңіз ортасының ластануы, климаттың 
ӛзгеруі, химиялық заттар және қалдықтармен күресу жұмыстарының аясында 
бағдарламаларды іске асыру.
ЮНЕП бағдарламаларының бірі Ғаламдық бақылау жүйесі (1974ж.) қабылданған 
стратегияның жарқын мысалы болып табылады. Бұл жүйе биосферадағы ӛзгерістерді 
бақылап, тіркеуге арналған. Қоршаған орта мониторингісінің ғаламдық жүйесі (ГСМОС) - 
Global Environment Monitoring System (CEMS). Мақсаттары: қоршаған орта мониторингі 
және бағалау бойынша атқарылатын халықаралық жұмыстарға қатысу және реттеу; жаңа 
мониторинг станцияларын жасауды қолдау, атмосфера мен климат жағдайлары, қоршаған 
ортаның ластануы туралы мәліметтерді жинау және тарату. Негізгі қызметі: 
геоақпараттық жүйелер технологиясы негізінде кӛптеген мәліметтерді біріктіру (жерді 
пайдалану, климат, әлеуметтік-экономикалық даму бойынша); ақпараттық қорларды 
басқару бойынша кеңестік қызмет кӛрсету.
ТМД шегіндегі ынтымақтастық: МЭС – Мемлекетаралық экологиялық кеңес 
(1992ж.) - Inter-State Council on Ecology. Қатысушылар: ТМД мүшелері-11 мемлекеттің 
табиғатты қорғау ведомстволарының басшылары (мүшелері): Әзербайжан, Армения, 
Беларусь, Грузия, Қазақстан Республикасы, Қырғызстан, Молдова, Ресей Федерациясы, 

188 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(43), 2013 
Тәжікстан, Ӛзбекстан, Түркменстан (1998г.). Мақсаттары: ең алғашқы кезекте 
экологиялық апаттар зардаптарын жою үшін келісімді мемлекетаралық экологиялық 
бағдарламаларды орындау. Негізгі қызметі: экология және қоршаған табиғи ортаны 
қорғау аясында үйлестік жасау және келісілген саясат жүргізу; ӛндіргіш күштер, 
инвестициялық және т.б. жобалардың даму бағдарламалары мен болжамдарын 
экологиялық сараптамадан ӛткізу; жақтар арасындағы экологиялық таластарды шешуге 
қатысу; мемлекетаралық Қызыл кітап жүргізу; экология және қоршаған табиғи ортаны 
қорғау аясында қабылданған халықаралық келісім-шарттар бойынша міндеттерді атқаруда 
жақтардың қатысу тәртібі мен шарттарын анықтау; халықаралық ынтымақтастық [1].
Қалай болғанда да қоршаған орта жағдайының мәселелері әртүрлі мемлекеттер 
үкіметтерін ғана емес, қарапайым тұрғындарын да толғандырады. Бұндай әбігерленушілік 
үкіметтік емес қоршаған ортаны қорғау ұйымдарының құрылуымен байқалады
.
Үкіметтік 
емес ұйымдар бұл азаматтар заңнамаға қайшы келмейтiн ӛздерiнiң ортақ мақсаттарына 
жету үшiн ерiктi негiзде құрған, қоғамдық қатынастарды реттеу тетiктерiнiң бiрi болып 
табылатын, әлеуметтiк проблемаларды шешуде, азаматтық қоғам қалыптастыру 
мәселелерiнде мемлекет пен азаматтардың арасында дәнекерлiк рӛл атқаратын, саяси 
партиялар, кәсіподақтар, діни бірлестіктерден басқа, коммерциялық емес ұйымдар. 
Үкіметтік емес ұйымның қызметi азаматтық бастаманы дамытуға, әлеуметтiк 
проблемаларды шешудегi қоғамдық ұйымдардың рӛлiн арттыруға, қоғамды тұрақты 
дамытуға жол жеткiзуге бағытталған [2]. Қысқасы, үкіметтік емес ұйымдардың ӛз 
жарғылары бар. Біріншіден, олар соған сүйенеді. Соның аясында қызмет жасайды. 
Үкіметтік емес дегенде бұл ұйымды коммерциялық құрылымдармен бір қатарға қоюға да 
болмайды. Бұл жүйеде істейтін азаматтарды сол Үкіметтің кӛмекшілері, жанашырлары 
десек те болады.
Қазақстанда үкіметтік емес ұйымдарды дамыту және қолдау заңы қабылданбақ. Бұл 
заң жобасының азаматтық қоғам қатысушылары үшін артықшылықтары зор. Үкіметтік 
емес ұйымдар әлеуметтік саладағы маңызды мәселелерді шешуге белсенді түрде қатыса 
алады және халық пен билік арасында толыққанды байланыстырушы буын болады. 
Қазақстанның азаматтық альянсы президентінің айтуынша, бүгінде үкіметтік емес 
ұйымдар аталмыш заң жобасының тұжырымдамасын талқылап жатыр [3]. 
Солардың бірі - Қазақстанда 1999 жылдың желтоқсанында құрылған үкіметтік емес 
экологиялық қауымдастығы, тӛрағасы – Ғазиз Хаймолдин. Қауымдастық қызметінің 
басты ӛзегі – тұрғындар арасында экологиялық түсінік және қоғамдық сараптау 
жұмыстарын жүргізу болып табылады. Қауымдастық мүшелері экологиялық айлықтар 
мен табиғатты қорғауға бағытталған шараларға белсене қатысады. Қарашығанақ кен 
орнында жұмыс істейтін шетелдіктер де Ғ.Хаймолдиннің орынды сын-ескертпелерімен 
талай есептесулеріне тура келді. Сонымен қатар Ғ.Хаймолдин республикадағы теңдесі 
жоқ інжу-маржан кӛлдің бірі Шалқардың экологиялық жағдайын тексеруге де бастамашы 
болды. Ол оралдық ғалымдар мен ихтиологтардың зерттеу материалдары негізінде 
Шалқар кӛлі атты ғылыми-танымдық арнаулы буклет жасап шығарды [4].
Арал қасіреті республика аумағынан асып, бүкіл планетаның бас ауруына айналғаны 
баршамызға мәлім. Оны сауықтыру бағатында Орталық Азиядағы бес мемлекет - 
Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Ӛзбекстан және Түркменстанның президенттері 
бірнеше рет кездесті. Мемлекет басшыларының шешімімен, Арал бассейнін қалпына 
келтіру жобаларына қолдау білдіру туралы шаралар айқындалды. Яғни, Арал теңізін 
сақтау жӛніндегі халықаралық шаралар – Арал апатынан зардап шеккен елдер 
басшыларының іс - қимылдарына кӛмектесуге бағытталған алғашқы халықаралық келісім. 
1990 жылдың 24 – 26 қаңтарында БҰҰ - ның қоршаған орта бағдарламасының (ЮНЕП) 
ұсынысымен жасалды. Бұл халықаралық құжат «Арал теңізін сақтауға арналған нақтылы 
іске дайындыққа қатысу» деп аталды. Келесі сатыда Дүниежүзілік банк пен ЮНЕП, 
ПРООН, ЮНЕСКО т.б. мекемелер қосыла отырып, орталық Азия елдерінің 
мемлекетаралық кеңесінің және Халықаралық Арал қорының басшылығымен «Арал теңізі 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №1(43), 2013
189
мәселелеріне нақтылы кӛмек Бағдарламасын» іске қосты. Бұл тарапта 7 бағдарлама, 18 
жоба жасалып, ауқымды жұмыс қолға алынды [5]. 
Бес бірдей мемлекеттің тірлігіне береке кіргізіп отырған Каспий теңізі жақын 
болашақта жер бетінен жоғалып кетуі мүмкін. Ӛйткені, қанша жерден айтылып, мәселе 
кӛтеріліп жүрсе де, теңіз табанынан табылған кӛмірсутекті шикізаттың мол қорын игеру 
үшін жүргізіліп жатқан барлау-бақылау, ӛндіру жұмыстары кезінде экологиялық талаптар 
қажетті деңгейде сақталмай отыр. Осыған орай «Каспий табиғаты» атты үкіметтік емес 
ұйымның бастамасымен 12 тамыз 2011ж.- Каспий күні атыраулық үкіметтік емес ұйым 
ӛкілдері «Каспий аймағын қорғау және тұрақты дамыту» деген тақырыпта конференция 
ӛткізді. Конференцияның негізгі мақсаты - мемлекеттік органдардың, ӛндіруші 
компаниялардың және үкіметтік емес ұйымдардың арасындағы үш жақты келісім 
негізінде «Каспий аймағын қорғау және тұрақты дамыту» Қоғамдық комитетін құруға 
бағытталған болатын. Айта кету керек, комитет конференцияның үстінде емес кейінірек 
құрылды. Ұйым теңіздегі мұнай ӛндірісі жұмыстарына мониторинг жүргізіп, экологиялық 
апаттардың алдын алуға септігін тигізеді. Ӛйткені, соңғы жылдары теңізде мұнай ӛндірісі 
кезінде қауіп-қатерлердің артып кетті. Бұның соңы ғаламдық апатқа апарып соғуы әбден 
мүмкін. Ал оған апаратын бастапқы қадамдардың бірі талаптарды күшейту және 
тұрғындар үшін кепілді сақтандыру жүйесін енгізу. 
Жалпыға мәлiм, Атырау - табиғи ресурстармен, бәрiнен бұрын мұнаймен бай аймақ. 
Мұнда кен орындарын дайындап және пайдаланатын халықаралық корпорациялар 
шоғырланған, бұл қоршаған ортаны қорғау мәселелерімен байланысты. Сондықтан 
аймақта экологиялық ұйымдардың қызметi аса ӛзектi болып табылады. Облыстағы 
«Каспий табиғаты», «Каспий-XXI век», «ЭКОС» үкіметтік емес ұйымдары экологиялық 
қызметінде кӛптеген алуан түрлi iс-шаралар ӛткiзген: акциялар, конференциялар, 
қоршаған ортаны қорғау мәселелерi бойынша қоғамдық тыңдаулар, Атырау қаласының 
ықшам
 
аудандарын кӛгалдандыру жӛнiнде жобалар мен акциялар, «Уралу - чистые 
берега» акциясы тағы басқалары. Атырау университеті студенттерінің «ЭКОС» 
бастамалық тобы Каспий аймағының проблемаларын кӛрсететін экологиялық 
бюллетендер шығарады, қоршаған ортаны қорғау және халықтың денсаулығы бойынша 
жобалар үшін шағын гранттар бағдарламасына қатысады.
«ИСАР-Атырау» халықаралық ұйымының ӛкілдігі және экологиялық үкіметтік емес 
ұйымдар мектеп оқытушылары үшін экологиялық білім беру бойынша семинарлар, «День 
земли» акцияларын ӛткізуде. Атыраудың шетелдік ұйымдармен байланысы орнатылған. 
2000 жылы мамырда Колумбия университетiнде (Нью-Йорк, АҚШ) Атырау аймағының 
экологиялық үкіметтік емес ұйымдарының ӛкiлдерiнiң қатысуымен «Поиск гражданского 
общества: экологические неправительственные организации Каспия» тақырыбында 
халықаралық конференция ӛттi. 2001 жылы 12-13 қарашада облыстық экологиялық 
үкіметтік емес ұйымдары Атыраудағы Каспий экологиясы жайлы халықаралық 
конференцияға қатысты. 2001 жылы 22-23 желтоқсанда Атырау облысының экологиялық 
үкіметтік емес ұйымдары ӛкiлдерi Тегерандағы Каспийдің экологиялық проблемалары 
бойынша халықаралық конференциясына қатысты. 2002 жылдың жазында «Глобус» 
үкіметтік емес ұйым ИСАР-Вашингтон, SEEN (США), BankWatch (Чехия) халықаралық 
ұйымдарымен бiрлесiп Каспий құбыр консорциумы желiсiмен «Каспийский караван» 
халықаралық жобасына қатысты. «Глобус» үкіметтік емес ұйымы 2003 жылы ақпан 
айында Порту-Аллегридегi (Бразилия) Бүкiл әлемдiк әлеуметтік форумның жұмысына 
қатысты.
Сонымен, кәрі Каспий әлемнен араша сұрап отыр. Сайып келгенде, оның 
қордаланған проблемасымен әзірге Қазақстан ғана белсене шұғылдануда. Жағалаудағы 
бес мемлекеттің теңіз шекарасын анықтауда бір мәмілеге келмеуі де – ортақ мақсатты 
жүзеге асыруға кедергі. Біздің жағалау теңіздің оңтүстік бӛлігімен салыстырғанда едәуір 
тӛмен. Мұнда әлемде ӛте сирек кездесетін жануарлар мен ӛсімдіктер кездеседі. Келешекте 
соларға да қатер тӛніп тұрғандай. Елбасы Солтүстік Каспий жобасы басталған бойда-ақ 

190 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(43), 2013 
теңіз тазалығын, мұндағы биожүйені бұзбауды қатаң тапсырды. Сол міндет инвесторлар 
мойнынан әлі түспеген. Ол елге келер келешек шетелдік компанияларға да жүктелмек. 
Ӛйткені, теңіз тағдыры – халық тағдыры. Оның жағалауындағы мыңдаған тұрғын осы су 
айдынына шынайы алаңдаушылықпен қарайды [6,7].
Жалпы алғанда бүгінгі күнде мемлекет үкіметтік емес ұйымдарға қолдау кӛрсетуде. 
Оның куәсі үкіметтік емес ұйымдарын мемлекеттік қолдаудың Тұжырымдамасының және 
Қазақстан Республикасының үкіметтік емес ұйымдарын мемлекеттік қолдаудың 2003-
2005 
жылдарға 
арналған 
Бағдарламасының 
қабылдануы 
болып 
табылады. 
Жұртшылықтың экологиялық ақпаратқа кеңінен қол жеткізуін қамтамасыз ету, үкіметтік 
емес ұйымдарды экологиялық проблемаларды шешуге тарту, қоршаған ортаны қорғауға 
қатысты мәселелер бойынша құқықтық сауаттылықты арттыру қажет [8].
Жұмысты қорыта келе мынадай тұжырым жасауға болады. Атап айтқанда, адамзат 
ӛзіне тӛнген қауіпті түсініп, қоршаған ортаның ластануының алдын-алу шараларын 
белсенді атқара бастады. Осы шараларды іске асыру мақсатында түрлі халықаралық, 
жергілікті үкіметтік емес ұйымдар құрылуда. Сонымен қатар, қоршаған ортаның ластануы 
ғаламдық сипат алды және бұл мәселені шешуде жеке мемлекеттердің күштері жетпеді. 
Қазір әлемде қоршаған ортаны қорғаумен айналысатын ұйымдардың бірнеше топтары 
бар. Біріншісі, БҰҰ жүйесінің ұйымдары, екінші, әртүрлі үкіметаралық және үкіметтік 
емес ұйымдар, үшінші, қоршаған орта жағдайын бақылау және мониторинг жүйесі, 
сонымен қатар осы мәселені зерттеумен айналысатын түрлі ғылыми және оқу мекемелері. 
Сонымен қатар, қоршаған ортаны қорғау жұмыстары біршама пәрменді (нәтижелі) 
болу үшін әртүрлі экологиялық ұйымдар арасындағы қарым-қатынастарды нығайту керек. 
Ал жалпы айтқанда, адамзаттың ӛзін ӛзі сақтап қалуға, тірі қалуға мүмкіндігі туды және 
ең бастысы осы мүмкіндікті жіберіп алмауымыз керек.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.
К.Я.Кондратьев. Глобальные изменения на рубеже тысячелетий / К.Я.Кондратьев 
// Вестник РАН. – 2000. – Т.70. - № 9. 
2.
«Қазақтың философиялық мұрагері» 17том. Неправительственные организации и 
гражданские инициативы в становлении гражданского общества в Казахстане. Алматы: 
КИСИ, 2002.-С.47-54. 
3.
Айгүл Соловьевамен сұхбат. АСТАНА. 17 қаңтар 2013, 16:16. BNews.kz
4.
«Егемен Қазақстан» жалпыұлттық республикалық газет, №234(23533) – 
10.09.2003ж. 
5.
Н.Жүнісбаев. Аралым – арым, Балқашым - бағым. Алматы, «Қайнар», 1988ж.
6.
Меңдібай СҮМЕСІНОВ. www.atr.kz 
7.
Қазақстан Республикасының экологиялық кодексі. Астана, Ақорда, 9 қаңтар 2007 
жылғы №212-ІІІ ҚРЗ. 
8.
Атырау облысының үкiметтiк емес ұйымдарын мемлекеттiк қолдаудың 2003-2005 
жылдарға арналған Бағдарламасы туралы Атырау облыстық мәслихатының 2003 жылғы 
12 желтоқсандағы №28-ІІІ шешімі. 
РЕЗЮМЕ 
Международные 
природоохранные 
организации 
и 
экологические 
неправительственные организации играют огромную роль на данном этапе развития 
общества. Их создание было вызвано катастрофическими изменениями в окружающей 
среде, они были призваны защитить природу и, по существу, должны спасти, прежде 
всего, самого человека. Цель моей работы состояла в том, чтобы представить общую 
информацию 
о 
наиболее 
известных 
международных 
правительственных 
и 
неправительственных организациях и показать их роль в современном мире. 
SUMMARY 
The article deals with the role of international nature protection organizations and 
ecological non-governmental organizations in the modern world.