Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах - Алма-Ата: Наука, 1985. - Т. 4. - С. 111

114
2-ТАРАУ. XVIII - XIX ғасырдың алғашкы жартысындагы казак қогамында ...
қатарында зерттеу нысанымыз батырлар институтының өкілдері 
де бар болатын. Ендігі жерде қазақ батырлары үшін көне түрік 
тастағы жазуларында:
«Қызыл қанымды төктім,
Қара терімді ағыздым,
Күш қуатымды бердім,
Бұл түрік халқына 
Қарулы жауды келтірмедім,
Атты әскерді жолатпадым»,318
- деп айтылатындай іс-әрекеттерді жүзеге асыруға тура келді. 
Осылайша соғыс, яғни, елді қорғау XVIII ғасырда қазақ қоғамын- 
дағы батырлар институты сыртқы саясатының басты қызметі бол- 
ды. Оны Махамбеттің мына өлең жолдары толық ашып көрсетеді:
«Ереуіл атқа ер салмай,
Егеулі найза қолға алмай,
Еңку-еңку жер шалмай,
Қоңыс салқын төске алмай,
Тебінгі терге шірімей,
Терлігі майдай ерімей,
Алты малта ас болмай,
Ат үстінде күн көрмей,
Ашаршылық, шөл көрмей,
Өзегі талып ет жемей,
Ер төсекке безінбей,
¥лы түске үрынбай,
Түн қатып жүріп, түс қашпай,
Тебінгі теріс тағынбай,
Темір қазық жастанбай,
Қу толағай бастанбай,
Ерлердің ісі біте ме?»319
Осы жырда аитылып өтксндси батырлар сословиссі, тск қана 
сыртқы жаулардан қорғанып қоймай, елдің ата-қонысын, жайы-
ЗІ
8
Иоллығтегін. Күлтегін. Көне жазба ескерткіштері. - Алматы: Жалын, 1986. - 76 б
319
 Қазак акындарынын поэзиясы: оку кұралы / Сүйіншәлиев Х.Ж. - Алматы: КазГУ 1982
- 1 0 3
6
.

2.2. Батыршылық институтының сыртқы саяси карым-катынастағы орны мен ролі 
1 1 5
лымдық жерлерін кеңейту мақсатында да тер төкті. Осындай 
эрекеттер батырлардың ел арасындағы абыройының асқақтап, 
беделінің өсуіне эсер етті. Ауызекі деректерге сүйенсек, Әйтеке 
би айтыпты деген сөз бар: «Халқына құт экелмей тұрып ер мақ- 
сұтына жеттім дей алар ма? Ержігіттің ерлігінің-бағасын бер- 
мей түрып, елес жия алар ма? Мұқым дүниенің мэні де, сәні де 
елдің тірегі ер болған жерде ғана, ердің тірегі ел болтан жерде 
ғана кірмек. Батырыңның батын байлағаның - барыңды жогал- 
тып, бәлеге жолыққаның. Айналып келіп, алтын тағыңа ниеті 
теріс адамды отырғызғаның. Арам - өзін ойлайды, адал - өзге- 
сін ойлайды. Халықтың таңдауы - өзгесінің қамын жейтіннің 
жағында»320. Бұл үзіндіден данагөй бидің ел болашағы тартысқа 
түскенде оны тек батырлар қауымының біріккен күші құтқара- 
тындығы сенім білдіргендігін байқау қиын емес. Мүны біз Қо- 
жаберген жыраудың Әйтеке бите сілтеме жасаған мынадай жыр 
жолдарынан байқаймыз:
«Төреден Әйтеке би безін деді,
Келді той көсем сайлар кезің деді,
Қазақты батыр көсем басқармаса,
Быт-шыт қылар жау қалмақ, сезін деді»321
Шындығында да Әйтеке бидің қалағанындай XVIII ғасыр ба­
тырлар институтының алтын ғасыры болды. Алдындағы бөлімде 
айтып кеткеніміздей ендігі жерде батырлар институты отан қор- 
ғау қызметі арқылы сыртқы саясатта елеулі жетістіктерге жетіп, 
соның нәтижесінде ішкі саяси-элеуметтік қарым-қатынастарда 
басты орынға шыққан болатын. Зерттеуші Н. Аполлованың пікі- 
рінше, Қарақұм құрылтайы батырлардың қазақ қоғамындағы жо- 
ғары әлеуметтік топтардан үстем түскен жиыны болтан322 Оның 
да себебі жоқ емес. Аталган қүрылтайда ел бастаган көсемдер 
тыгырықтан шыгу жолының шешімін таппай тұрганда, батырлар 
институтының өкілі Бөгенбай батыр суырылып ортага шыгып өз

жүктеу/скачать 7,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: