Абай атындағы ҚазҦпу-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4 (34), 2010 ж

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4 (34), 2010 ж. 
 
 
19 
 
Екі сан есімімен жасалған біріккен сӛздер ӛте аз. Олар: екіқабат, екіҧшты, екімҥшелік, екітілділік, 
екіталай.  Сонымен  бірге  әуелден,  қалай  болғанда  да,  бҧрыннан,  деген  мағынаны  білдіріп,  жергілікті 
ерекшелік болып саналатын екібастан сӛзі де осы топқа жатады. Мҧндағы екі сан есімімен қабат, мҥшелік, 
тілділік  деген  зат  есімдер  бірігіп,  ҥшінші  бір  жаңа  аталымдар,  яғни,  екіқабат  –  сын  есімін,  екімҥшелік, 
екітілділік  –  зат  есімдерін  жасап  тҧр.  Ал  ҧшты  сын  есімімен  бірігіп,  екіҧшты  деген  сын  есімдік  кҥрделі 
аталым жасалса, талай ҥстеуімен бірігіп екіталай кҥрделі аталым жасалғанын кӛреміз. 
Бҧдан  бірінші  сыңарлары  екі  сан  есімі  болатын  кҥрделі  аталымдардың  жасалуына  негіз  болып 
тҧрған  сол  зат  пен  қҧбылыстың  сандық  белгілері,  екендігі  белгілі  болды.  Атап  айтқанда,  екі  сан  есімі  мен 
екінші  сыңар  жаңа  аталымның  жасалуына  бірдей  қызмет  атқарады  және  сан  есімнің  мағынасы  сақталады. 
Оны мысалдардан да кӛруге болады.  
Ҥш  санымен  қатысты  біріккен  сӛздерге  тоқталсақ,  бҧлардың  ішіндегі  ҥшем  мен  ҧшақа 
туындыларының  ғана ӛзіндік ерекшеліктері бар. Ҥшем  еметін қатар ҥш тӛл деген тіркестен тҧрса, ҧшақа – 
ҥш айыр, тармақты аша тіркесінен ықшамдалып алынған. Екеуі де диалектілер қатарына  жатады. Дегенмен, 
әдеби тіл нормасында бҧларды алмастыра алатын баламалар жоқ. Мысалы: 1.  Ҥшбҧрыштардың ҧқсастығы, 
чертеждің салынуы, ешбір кҥмән келтірмейді – бәрі дҧрыс («Халық мҧғалімі»). 2. «Қонып қалсақ» деп, әкем 
ет асатын кішірек мыс бақыр мен оны асып қоятын ҥшаяғын сала аттанды. (С.Мҧқанов). 
Тӛрт  саны қатысқан біріккен сӛз екеу-ақ. Олар:  тӛртбҧрыш, тӛрттаған. Тӛртбҧрыштың бҧрыш 
санына қарай аталғаны белгілі, ол дара кҥйінде геометриялық термин ретінде қолданылады. Мысалы: 1. Бҧл 
сӛйлемдегі  математикалық  терминдер:  тӛртбҧрыш,  қарама-қарсы  қабырғалар,  қос-қостан  конгруэнтті  т.б. 
сӛздер  бар.  Тӛрттаған  -  поэтикалық  термин.  Тҥсіндірме  сӛздікте  тӛрт  жолдан  ғана  тҧратын  шағын  ӛлең, 
рубаят  деп  тҥсінік  берілгенде  тӛмендегідей  мысал  келтірілген.  Мысалы:  Кітапқа  әрқайсысы  тӛрт  жолдан 
тҧратын  жҥзге тарта ӛлеңнің  парсы  тілінен  аудармасы  енген.  Мҧнда ӛлең  формасы    «рубаят»  деп  аталады, 
қазақша оны кейде «тӛрттаған» деп те айтып жҥр. /1, 178/. Ал «әдебиеттану терминдерінің сӛздігінде» рубай 
(рубаят)  –  кӛбінесе  философиялық  болып  келетін  тӛрттармақты  лирикалық  ӛлең  /1,  180/.  Бірінші,  екінші 
тӛртінші  тармақтары  бірыңғай  ҧйқасады  да,  ҥшіншісі  ҧйқастан  тыс  қалады.  Бҧл  ӛлең  ӛрнегі  шығыс 
халықтарының поэзиясында кеңінен тараған. Келтірілген пікірлерді ескере отырып, бҧл арада кӛз жеткізетін 
жайт  –  тӛрттаған  мен  тӛрттармақтың  мәні  бар,  екеуінде  де  тӛрт  жолды  ӛлеңнің  атауын  білдіреді. 
Тӛрттаған  деп  сӛздікте  берілген  десек  те,  соңғы  уақыттағы  әдебиеттану  саласындағы  қолданыста 
қалыптасып  кеткен  тҥрі  тӛрттармақ  болып  тҧр.  Рубаят  сӛзі  арабтың  «рабғун»  тӛрт  деген  сан  атауынан 
шықса керек. 
Бес  сан  есімімен  бірігіп  жасалған  сӛздердің    бәрі  дерлік  ҧлтымыздың  әбден  қалыптасқан  тӛл 
сӛздерінің  қҧрамынан  орын  алғандар  болып  саналады.  Аталған  сӛздерде  бес  сан  есімі  кӛбінесе,  тҥбір    зат 
есімдер  мен  туынды  тҥбір  зат  есімдермен  бірігіп  кҥрделі  аталым  жасайтыны  кӛрінеді.  Мәселен,  бесаспап, 
бесбҧрыш, бесқонақ, бессайыс, бесқару, бестас, бесенеден, бескҥндік, бесжылдық, бессайысшы. Сондай-ақ, 
әуелдегі  сӛздермен де бірігіп жасалатыны анықталады. Оларға  бесатар (бес рет  атылатын мылтық), бесақа 
(бес  тармақты  айыр),  бесжақсы  (бес  жақсы  нәрсе),  сияқты  сӛздерді  жатқызуға  болады.  Бҧл  кҥрделі 
аталымдардың қҧрамындағы бес сан есімінің де сандық мағынасы айқын. 
Алты сан есімімен біріккен сӛздер – алтыатар, алтыбақан. Бҧл мысалдардың мылтықтың алтыатар 
аталуына  –  алты  оқтың  алынуы,  ойынның  алтыбақан  аталуына  алты  бақанның  басын  қҧрау  себеп  болып 
тҧрғанын байқау қиын емес. Аналитикалық тәсілмен жасауда атау ҥрдісіндегі осы негіздер ескерілген. 
Жеті  сан  есімімен  біріккен  сӛздер  –  Жетіқарақшы,  жетітармақты.  Бҧл  біріккен  сӛздердің 
екеуінде де компоненттері бастапқы тҧлғаларын толық сақтаған. Бірақ жеті сан есімімен біріккен қарақшы, 
тармақ  зат  есімдері  ӛздерінің әуелдегі  негізгі  мағыналарынан  ауысып,  басқа  мағынаға  ие  болып  тҧр.  Басқа 
мағынадағы сӛздердің жасалуына бҧл арадағы жҧлдыз саны мен  тармақ саны себеп болып тҧр., ол  – жеті 
сан  есімі.  Сондықтан  да,  аталған  біріккен  сӛздердің  мағыналарында  сандық  ҧғым  басымдау.  Яғни,  жеті 
ӛзінің бастапқы сандық мәнін сақтап тҧр. 
Бірінші сыңары сегіз сан есімінен тҧратын ҥш біріккен сӛз бар. Олар:  сегізкӛз, сегізаяқ, сегізмҥйіз. 
Ҥшеуі де – негізінен жаратылыстану ғылымы саласында қолданылатын сӛздер. Дегенмен, стильдік ыңғайына 
қарай жалпы тілде де ҧшыраса береді. 
Тоғызқҧмалақ  –  ҧлттық  ойын  атауы  екені  белгілі.  Мҧндағы  тоғыз  санының  таңдап  алынуы 
ойындағы  ойын  тарту  мен  айып  тӛлдеудің  тоғыз  тҥріне  қатысты,  бҧл  І.  Кеңесбаевтың  айтуынша,  әуелде 
ханға берілетін тоғыз сыйлық пен тӛленетін тоғыз айыпқа байланысты болса керек.  
Онға  қатысты  біріккен  сӛздер  –  онкҥндік,  онбасы,  онсайыс.  Бҧл  біріккен  сӛздер  нақты  он  санына 
қатысты  жасалғандықтан,  сандық  мағынасы  кӛмескіленбей,  айқын  кӛрінеді.  Бҧл  қҧбылысты  он  адамның 
басқарушысы – «онбасы» сӛзінен де, он кҥн ӛткізілетін шара – «онкҥндіктен» де, он тҥрлі спорттық сайыс – 
«онсайыстан»  да  аңғаруымызға  болады.  Бҧл  арада  ескерілетін  бір  қҧбылыс,  бірден  онға  дейінгі  (бірліктер) 
есептік сан есімдердің барлығы дерлік азды-кӛпті біріккен сӛз жасауда елеулі орын алғанын кӛріп отырмыз. 

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4 (34), 2010 ж. 
 
 
20 
 
Ал ондықтар мен жҥздік, мыңдықтардың бәрі бірдей сӛзқосым  тәсілі арқылы  сӛз жасауға қатыса 
алмайтыны анықталды. Олардың тек кейбіреуі, атап айтқанда, қырық, елу, жҥз, мың сияқты сан есімдер зат 
есімдер  зат  пен  қҧбылысты  атауда  сӛзжасамға  ҥлес  қосады.  Қырық  сан  есімімен  біріккен  аяқ,  буын,  қҧлақ 
сӛздері  (зат  есімдер) әуелдегі  дербес мағынасыннан  алшақтап, біртҧтас лексикалық  мағына беретін кҥрделі 
аталым  жасап  тҧр.  Атап  айтқанда,  қырықаяқ  («жәндік),  қырықбуын  (кӛпжылдық  ӛсімдік),  қырықҧлақ 
(ӛсімдік).  Қыранот    -  папоротниктердің  бір  тҥрі,  мҧны  кейде  қырықҧлақ  деп  те  атайды.  Бҧл  аталымдардың 
жасалуына  нақты  қырық  саны  емес,  кӛптік  ҧғымды  білдіруі  себеп  болып  тҧр.  Бҧл  қҧбылыс  тілімізде  жиі 
қолданылатын  қырық  жамау,  қырық  қҧбылу,  қырық  пышақ  сияқты  тіркестердің  ыңғайымен  жасалғанға 
ҧқсайды.  Ӛйткені  қазақ  халқы  ежелден  кӛптік  ҧғымды  кӛбінесе  қырық,  жҥз,  мың  сан  есімдері  арқылы 
білдірген. Оған фразеологиялық сӛздікте берілген осы сипаттағы тіркестер дәлел бола алады. 
Елубасы, жҥзбасы, мыңбасы деген біріккен сӛзде сӛзжасамдық бір типке жатады. Мағына жағынан 
да ҧқсас. Біл сӛздер де онбасы тәрізді елу, жҥз, мың адамның басшысы атауын білдіреді. Аталған  біріккен 
сӛздер қазіргі уақытта белсенді сӛз қолданысынан шыққан, яғни, әскери терминдер кӛнерген сӛздер қатарына 
жатады. 
Мыңға  қатысты  тағы  екі  біріккен  сӛз  бар.  Олар:  мыңжапырақ,  мыңтамыр.  Екеуі  де  ботаникалық 
терминдер.  Мыңжапырақ  –  хош  иісті  гҥлдері  кішкене,  ашқылтым  дәмі  бар,  кӛп  жылдық  жабайы  ӛсімдік. 
Мыңтамыр – жол бойында, арық жиегінде ӛсетін дәрілік ӛсімдік; екінші атауы – жолжелкен. 
Мысалдардағы мың сан есімдерімен бірігіп жасалған ӛсімдік атауларында нақты сандық сипат жоқ, 
жоғарыда айтқанымыздай қырық сияқты кӛптік ҧғымды білдіреді (кӛп тамырлы, кӛп жапырақты). Мың сан 
есімі мен жапырақ, тамыр зат есімдері бірігіп, кҥрделі аталым жасайды. 
Жиырма, отыз, алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан – сан есімдерімен біріккен жалпы атаулар жоқ, олар 
кӛбінесе, жалқы есімдерде (ономастикалық атауларда) кездеседі. Бҧған Т.Жанҧзақовтың  «Қазақ есімдерінің 
тарихы»,  Е.Керімбаевтың  «Атаулар  сыры»  деген  еңбектері  және  «Қазақстан  географиялық  атаулар  сӛздігі» 
дәлел бола алады.  
Сан  есімдермен  бірігіп  жасалып  тҧрған  жер-су  (топонимикалық)  атауларындағы  бірінші  (сандық) 
компонент  ӛзінің  алғашқы  тура  мағынасынан  ауытқып,  жердің    атын  білдіруге  себепкер  болып  тҧр. 
Шынымен  де,  бҧл  атаулардағы  сандар  әуелде  (біріккен  сӛздің  қҧрамына  кірмей  тҧрғанда)  сандық  ҧғымды 
білдірсе (Алты ҥй, Бес апан, Тоғызқҧдық, Жетісу, т.б.) Кейіннен тарихи атауға айналып, қалыптасып кеткен 
сӛздер. Бҧл сандарға қатысты тіркестердің мәні келе-келе кейбір себептерге байланысты жойылуы да мҥмкін. 
Мәселен,  алты  ҥйдің  саны  кӛбейіп,  апанның  бҧзылып  не  қҧдықтың  қҧрып  кетуі  уақытына  қарай  заңды 
қҧбылыс. Ал ақиқаттың белгісі – тарихи (топонимикалық) атаулардың жылдар атауларындағы санға қатысты 
қандай оқиға не қҧбылыстың болғандығы елеусіз қалған жағдайда, оның аңызға айналып кетуі де сондықтан 
болса  керек.  Бҧл  біріккен  сӛзден  жасалған  атаулардың  қҧрамындағы  сан  есімдер  жер  тарихын  зерттеу 
барысында  шындық  кӛзін  табуға  тиек  –  жіптің  болары  сӛзсіз  деп  ойлаймыз.  Қазақ  халқы  сәбиге  ат  қоюға 
ерекше  мән  берген.  Осы  ат  қою  дәстҥрінен  де  халықтың  салт-санасы,  арман-мҥддесі,  эстетикалық  талғамы 
кӛрінеді. әдетте ат қою қҧрметіне ауылдың ақсақалы немесе кӛрші ауылдың шежіреші қариясы ие болады. Ал 
«Жаңғырған  салт-дәстҥрлер»  деген  кітапта  былай  делінген:  «Тарихи  мҧралардың  кӛпшілігінде  оғыз 
дәстҥріндегі  ат  қою  дәстҥріне  ҥнемі  қобызшы  жырау  Қорқыт  ата  қатысып  отырады.  Сонымен  бірге  ҥлкен 
қуаныштың ҥстіне келіп қалған «қҧтты аяқ» қҧдайы қонақтарға ат қойғызатын дәстҥр бар» / 2, 124-128/. 
Қазақ елінде қалыптасқан дәстҥр бойынша нәрестеге ҥш кҥннен қалдырмай ат қояды. Ат қоюда әр 
тҥрлі себептер ескеріледі. Мәселен, ата-аналар «ӛмірі ҧзақ болсын, кӛп жасасын» деген ниетпен Мыңжасар 
деп, ҥш тҥрлі қҧт-берекенің келуімен орайлас туса, Ҥшқҧтқа деп қойылуын кездестіруге болады. Сондай-ақ 
Алтыхан,  Онтағар,  Қосайдар,  Қосдәулет,  Ҥшата  деген  сияқты  есімдер  бар.  Бір  ерекшелігі:  кейбір  адам 
есімдерінің  тарихын  жер-су  атауларына  ҥңілгендей  мәнін  терең  ашу  мҥмкін  де  емес.  ӛйткені  бҧл  жерде 
кӛбінесе жеке адамдардың мақсат – тілектері ескеріліп, (индивидтік кӛзқарас) сол негізде қойылады. Тағы бір 
айта кететін нәрсе – санға қатысты есімдер кӛбінесе қыздарға қарағанда ҧл балалардың атында жиі кездеседі. 
Т.Жанҧзақов қазақ тіліндегі сан есімдер арқылы жасалған жалқы есімдерді ӛзіндік типтеріне қарай 
жіктеп, әсіресе, екі тҥріне ерекше мән берген. Олар жоғарыда аталып ӛткен – кісі аттары мен жер –су аттары 
/3,142-153/.  Қазақ  халқында  баланың  туған  кҥні,  мерзіміне,  оны  қоршаған  ортаға,  ӛмір  тіршілігіне 
байланысты,  кейде  сандардың  «қасиеттеріне»  сенуге  орай  сан  есім  сӛздер  негізінде  балаға  ат  қойылып 
отырғаны байқалады. Мәселен, Жетібай, Қырықбай, Алпысбай, Сексенбай, т.б. Екінші сыңар болып тҧрған 
бай сӛзі, соңғы уақытта қосымшаға айналып бара жатқаны аңғарылады. 
Сол сияқты ҥш, тӛрт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз, он, отыз, қырық, сан есімдеріне қатысты жасалған 
біріккен жалқы есімдер жиі кездеседі.  
Ал елу, алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан сандары арқылы жасалған кісі аттарында ерекшеліктер бар. 
Елубай, Алпысбай, Жетпісбай, Сексенбай, Тоқсанбай деген аттардың қойылуы баланың  әкесінің осы жасқа 

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4 (34), 2010 ж. 
 
 
21 
 
келгенде  туғандығын  немесе  сол  жасқа  жетсін  деген  тілекті  кӛрсетеді.  Бҧлайша  ат  қою  дәстҥрі  де  қыз 
балаларға тән қасиет емес кӛрінеді. 
Аталған  (жалқы  есімдерде)  кісі  аттарындағы  сан  есімдермен  бірігіп  тҧрған  бай  сӛзінің  әуелден 
дербес  мағыналы  сӛз  екендігі  байқалады.  Бҧл  жӛнінде  Қ.Жҧбанов:  «Бай  –  белгілі  адамдардың  мәртебесін, 
дәрежесін  кӛрсетеді»,  -  десе,  /4,  25/.  Т.Жанҧзақов:  «Кісі  аттарының  бірінші,  екінші  сыңарларында  кездесе 
беретін бай, бек, батыр сӛздері сын есім әрі зат есім мағынасында жҧмсала береді» деп кӛрсетеді. /3.5, 142-
153/. 
Берілген  кҥрделі  аталымдардың  қҧрамындағы  сан  есімдердің  кӛпшілігінде  сандық  мағынасы 
сақталатындығы байқалады.  
Сан  есім  сӛздер  негізінде  жасалған  аталымдар  арқылы  әр  тҥрлі  сӛз  таптарының  ӛз  қҧрамын 
толықтырып отыратындығына тіл деректері арқылы кӛз жеткізуге болады.  
 
1.
 
Ахметов З., Шаңбаев Т. Әдебиеттану терминдерінің сӛздігі. - Алматы, 1996.-240 б. 
2.
 
Жаңғырған  салт-дәстҥрлер.  //Ред.  басқар.  М.Қазыбеков.  –  Алматы:  Қазақстан,  1991.  - 
Б.124-139. 
3.
 
Жанҧзақов Т. Қазақ есімдерінің тарихы. – Алматы: Ғылым, 1971. -218 б. 
4.
 
Жҧбанов Қ. Қазақ тілі жайында зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1966–362 б. 
5.
 
Сайрамбаев Т. Сын есім, сан есімдердің етістікпен тіркесі. – Алматы: 1966. – 218 б.  
 
Резюме 
В  данной  статье  рассматриваются  особенности  лексических  значений  номинативных  единиц  на 
основе имен числительных. 
Summary 
The  article  is  considered  the  main  lexical  meaning  of  nominative  unit  on  base  of  numerals  in  Kazakh 
language. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4 (34), 2010 ж. 
 
 
22 
 
 
ҚОЛДАНБАЛЫ ТІЛ БІЛІМІ 
                                                
Г.Г.Еркибаева –  
д.п.н., профессор кафедры "Педагогика"  
Академического инновационного университета, г.Шымкент,  
Г.Усенова – 
соискатель Кызылординского государственного  университета  
имени Коркыта Ата 
 
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ТОЛКОВОГО СЛОВАРЯ ПРИ РАБОТЕ С ТЕКСТОМ ПРИ ИЗУЧЕНИИ 
ГЛАГОЛОВ 
 
Современная  методика  преподавания  русского  языка  в  казахской  аудитории  признает,  что 
трудности  усвоения  слов  связаны  с  особенностями  лексической  системы  самого  русского  языка  и 
спецификой лексики родного языка. 
Слова  в  языке  существуют  не  изолировано,  а  в  связи  с  другими,  поэтому  необходимым 
условием  овладения  лексикой  русского  языка  учащимися-казахами  является  изучение  ее  в  контексте 
словосочетания,  предложения,  текста  в определенной  системе,  взаимосвязи  слов,  в  их  сопоставлении, 
что облегчает процесс запоминания словарного материала. 
Текст  характеризуется  содержательной  и  структурной  завершенностью,  языковой 
цельнооформленностью;  в  тексте  выражается  отношение  автора  к  сообщаемому.  На  основе 
приведенных  признаков  текст  определяется  как  сообщение  в  письменной  форме,  характеризующееся 
смысловой  и  структурной  завершенностью  и  определенным  отношением  автора  к  сообщаемому. 
Многочисленные  определения  текста,  имеющиеся  в  литературе  и  основывающиеся  на  различных 
подходах  к  исследованию  текста  (теоретико-информационный  подход,  структурно-семантический, 
коммуникативный,  типологический  и  др.),  находятся  в  отношениях  дополнения  и,  удовлетворяя 
теоретическим  запросам  исследователей  лингвистики,  не  отвечают,  к  сожалению,  требованиям 
практической применимости в школе.     
Большой  интерес  представляют  труды  Т.А.Ладыженской    по    определению    сущностной 
характеристики  текста,  в  которых  даны  сведения  о  тексте  и  его  категориальных  признаках,  а  также 
задания  на  применение  этих  сведений  при  от  боре  и  анализе  текстов  для  устных  и  письменных 
изложений и других видов работы с текстами: в учебных целях выделяются тексты-описания, тексты-
повествования, тексты-рассуждения; основу этой классификации составляет учение о типах речи. 
С  точки  зрения  коммуникативной  компетенции  общения  все  тексты  делятся  на  три  группы: 
информативные; "убеждающие"; тексты синтетического (смешанного) типа. С логико-психологической 
точки  зрения  "текст  представляет  собой  не  что  иное,  как  выражение  суждения"  [1,13].  В  аспекте 
лингвостатистическом  текст  определяется  как  "любой  достаточно  длинный  отрезок  речевой 
продукции"  [2].  С  позиций  теории  информации  текст  рассматривается  как  "целостное  и  связное 
сообщение,  специальным  образом  организованное  для  передачи  и  хранения  информации"  [3,7]. 
Традиционным  в  лингвистике  текста  стало  определение  текста  как  "цепочки",  "последовательности", 
"группы",  "упорядоченного  множества"  предложений.  Приведенные  определения  показывают 
возможность разноаспектного подхода к природе текста. 
Текст  признается  основной  единицей  обучения  школьников,  учитывая  его  потенциал  в 
качестве  образца  речевого  произведения  и  отправите  ля  учебной  информации.  Коммуникативные 
задачи  в  соответствии  с  учебными  задачами  на  материале  текста  способствуют  соединению  темы, 
ситуации и речевых намерений автора. Внесение корректив в программу обучения окажет влияние на 
отбор текстов в контексте гипертекстовой технологии, организацию системы  упражнений не только в 
начальных,  но  и  в  старших  классах.  В  условиях  осмысления  текста  при  работе  над  его  глобальным 
пониманием  реализуется  интериоризованное  чтение,  при  котором  ученик,  обучающийся  в  школе  с 
казахским языком обучения, целостно воспринимает образ предмета речи. Мы поставили перед собой 
задачу  максимально  использовать  возможности  текста  для  формирования  у  учащихся  текстовой 
компетенции  на  основе  достижений  лингвистической  науки  в  области  теории  текста  и  на  этой  базе 
выработать  систему  эффективных  упражнений.  Идея  формирования  текстовой  компетенции  нами 
черпается из определения текста как высшей единицы коммуникации. Г.В. Колшанский отмечает, что " 
в  рамках  текста  реализуются  все  языковые  функции  и,  прежде  всего,  функция  передачи  и  получения 

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4 (34), 2010 ж. 
 
 
23 
 
информации  в  широком  смысле  этого  слова,  предполагающая  не  только  определенное  оформление 
информативного фрагмента со стороны создателя текста, но и адекватное понимание соответствующего 
текста со стороны получателя" [4,27]. 
А.А. Чувакин в статье "Теория текста: объект и предмет исследования" отмечает, что объектом 
современной  теории  текста  как  науки  является  коммуникативная  деятельность  человека  посредством 
текста.  Коммуникативная  сущность  текста  делает  его  открытым  для  всех  участников  акта 
коммуникативной деятельности, коммуникативной ситуации и в целом  - среды существования текста, 
является  основой  всей  совокупности  его  функций  (ср.  приводимые  в  литературе  перечни  функций 
текста:  социальная,  системная,  регулятивная,  когнитивная,  эмоциональная,  референциальная;  способ 
хранения  и  передачи  информации,  отражение  психической  жизни  индивида,  продукт  определенной 
исторической  эпохи,  форма  существования  культуры,  отражение  определенных  социокультурных 
традиций  и  др.).  Признание  коммуникативной  сущности  текста  вводит  его  в  круг  интересов  всех 
гуманитарных наук [5,45]. 
Учитывая вышесказанное, при обучении русскому языку учащихся 7 класса русскому глаголу 
(при повторении категории вида) с помощью толковых словарей, мы предлагаем следующую работу с 
текстом. 
Урок начинается с повторения: 
1.
 
Что такое вид глагола? 
2.
 
Что он обозначает? 
3.
 
Какие виды глагола знаете ? 
4.
 
Что обозначает совершенный вид? 
5.
 
Что обозначает несовершенный вид? 
Ученики отвечают: 
- Глагольная категория вида выражает различия в протекании действия: писать и написать. 
В 
русском 
языке 
два 
вида 
- 
совершенный 
и 
несовершенный. 
Глаголы  совершенного  вида  обозначают  действие  как  целостное,  ограниченное  в  своем  протекании 
пределом, т. е. такой границей, по достижении которой оно прекращается: Я написал письмо. Действие, 
названное глаголом написал, достигло своего результата и после этого прекратилось. 
Глаголы несовершенного вида не содержат в своем значении указания на достижение предела 
действия, оно представлено в развитии, процессе: Он пишет письмо; Он будет писать письмо; Он писал 
письмо.  В  последнем  примере  глагол  обозначает  действие,  которое  уже  произошло,  но  указания  на 
достижение предела нет. 
Для закрепления категории вида мы предлагаем учащимся такие тексты: 
Криминальная история. 
Италия. 
В  1991  году  пара  лыжников  обнаружила  на  склонах  Альп  засыпанные  снегом  останки 
человека. Заподозрив убийство, они немедленно сообщили в полицию. 
Оказалось  ,что  лыжники  нашли  замороженную  мумию,  которой  более  5тысяч  лет!  С  тех  пор 
Этци  -так  назвали  "ледового  человека"  -  стал  предметом  интереса.  Его  смерть  до  сих  пор  окутана 
тайной. 
Этци жил в долине, которая располагалась на территории нынешней Италии. На его одежде из кожи и 
травы были обнаружены пятна крови.  
Ученые  установили,  что  кровь  принадлежала,  по  меньшей  мере,  четверым  разным  людям. 
Выходит, Этци был убит - видимо, он сражался. Его ранили стрелой в спину, и "ледовый человек" умер 
спустя  день-  два.  Да,  не  просто  докопаться  до  истины,  если  преступлению  пять  тысяч  лет!  
Степной зоопарк, сентябрь 2004, 5стр. 
Дорога, которая все испортит. 
Сегодня Антарктида+ континент на краю мира. Огромная белая пустыня, где еще суше, чем в 
Сахаре. Здесь неистовствуют ветры, дующие со скоростью до 310 км/час, а температура колеблется от 0 
градусов летом до минус 70 зимой. Эта земля имеет площадь 14млн.кв.км, что равняется 25 Франциям. 
Ее горы и долины почти полностью спрятаны под мощным ледяным панцирем. Как бы то ни было, в 
этом  негостеприимном  месте  существует  жизнь.  Но  какая  жизнь!  Пингвины,  тюлени  и 
микроскопические  насекомые+  Только  они  смогли  приспособиться  к  этим  предельно  суровым 
условиям. А более всего  удивительна Антарктика тем, что это последний  уголок Земли, неосвоенный 
людьми. Всего 4000 человек на 47 научных станциях проводят здесь ежегодно по нескольку месяцев. 
Дело в том, что этот огромный заповедник принадлежит всему мировому сообществу. Никто не может 
претендовать  на  владение  даже  крошечным  участком  антарктической  территории,  а  любая 
деятельность  на  ледяном  континенте  строго  ограничена  особыми  соглашениями.  Например,  до  2041 
года в Антарктиде запрещено добывать полезные ископаемые и размещать войска. Здесь имеют право 
работать только ученые, причем они обязаны делиться друг с другом результатами своих исследований. 
Однако скоро все может измениться. Континенту  угрожают туристы.  Только в 2003 году Антарктиду 
посетили 17000 человек. К счастью большинство этих людей всего лишь рассматривали берега с борта 

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4 (34), 2010 ж. 
 
 
24 
 
туристического судна. Но очень состоятельные путешественники смогли позволить себе проехаться по 
снежным  равнинам  материка,  покататься  там  на  горных  лыжах  или  совершить  восхождение  на 
антарктические горы. Юный Эрудит, октябрь 2004, 5 стр.  
После текстовые задания: 
1.    Найдите  в  тексте  глаголы,  значения  которых  вы  не  знаете.  Выпишите  в  свои  тетради, 
значения этих глаголов найдите в толковом словаре. 
2.  Найдите и выпишите глаголы совершенного и несовершенного видов, определите значения 
этих глаголов. Объясните, почему они относятся к той или иной категории вида. 
3.    В  толковом  словаре  найдите  значения  глаголов:  неистовствовать,  колебаться, 
приспособиться, претендовать, размещать, угрожать. 
4.  Выпишите глаголы из текстов, определите вид глагола. 
5.  Перескажите  текст  "Дорога,  которая  все  испортит",  заменяя  глаголы  несовершенного  вида 
глаголами совершенного вида. 
 
1.  
Гальперин И.Р. Информативность единиц языка. -М., 1974. -169 с. 
2. 
Арапов 
М.В. 
Гуманитаризация 
образования 
и 
информационные 
технологии.//Новые  инфокоммуникационные  технологии  в  социально-гуманитарных  науках  и 
образовании. -М. : Логос, 2003. -С. 99 - 105 с.  
3.                Арнольд  И.В.  Лексико-семантическое  поле  в  языке  и  тематическая  сетка  текста  // 
Текст как объект комплексного анализа в вузе.  -Л., 1984. - С.3. 
4.  
Колшанский Г.В. Объективная картина мира в познании и языке.-М.:Наука, 1990. -108 
с.  
5. 
Чувакин 
А.А., 
Новиков 
А.И. 
Текст 
как 
объект 
исследования 
лингвопсихологии // Методология современной психолингвистики. - Барнаул, 2003.-С. 47-56. 

жүктеу/скачать 2,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: